Rozwój i upadek gospodarki średniowiecznej

Zawadzki Maciej gr.30

W gospodarce wczesnego średniowiecza zaznacza się, w porównaniu do sytuacji z czasów antycznych, ogromny regres. Wielkie ośrodki miejskie popadły w ruinę wraz z upadkiem Cesarstwa Rzymskiego, wskutek czego życie przeniosło się na wieś. Wyludnione miasta pełniły funkcję siedzib monarszych, książęcych, czy biskupich. Ich produkcja rzemieślnicza bardzo spadła - ograniczała się do wytwórczości na rzecz dworów. Zamarła wielka, dalekosiężna wymiana handlowa w basenie Morza Śródziemnego. Dominującym typem gospodarowania była gospodarka naturalna oparta na rolnictwie, hodowli i drobnej działalności rzemieślniczej oraz handlu wymiennym. Będzie miała ona bardzo istotny wpływ na wytworzenie się feudalizmu. Obrót pieniądzem praktycznie zanikł. Po podbojach arabskich w Afryce osłabł handel bizantyjski. Kupiectwem trudnią się we wczesnośredniowiecznej Europie Arabowie i Żydzi.

Aż do nastania epoki industrializacji w XIX w. rolnictwo stanowiło najważniejszy sektor działalności gospodarczej. W średniowiecznej Europie pomimo wzrastającej ilości mieszkańców aglomeracji miejskich ton gospodarce nadawały wielkie instytucje agrarne. Po upadku imperium rzymskiego plemiona barbarzyńskie kontynuowały swą wędrówkę, siejąc spustoszenie. Powstały i upadały niewielkie królestwa które nie potrafiły zaprowadzić ładu w kraju oraz wprowadzić jednolitego systemu podatkowego. Królestwo Franków które mieściło się w sercu średniowiecznej Europy pomiędzy rzekami Loarą i Renem przetrwało dłużej, ale również borykało się z problemami związanymi z podatkami oraz brakiem szeroko rozumianej biurokracji. Opierało się na zależnościach między wielkimi panami a ich dzierżawcami na zasadach obopólnej lojalności.

Począwszy od VIII wieku, nowe hordy najeźdźców stanowiły zagrożenie dla Franków i innych mieszkańców Europy przez ponad dwa wieki. W 711 roku muzułmanie z Afryki Północnej napadli królestwo Wizygotów na terenie dzisiejszej Hiszpanii, doprowadzając do jego upadku. W 732 roku, jeszcze zanim rozpoczęli odwrót, zapuścili się aż na terytorium dzisiejszej centralnej Francji. Mimo że Frankowie zdołali ich odeprzeć, wypierając za Pireneje, zdobyli oni Sycylię, Korsykę i Sardynię, przekształcając Morze Śródziemne w jezioro znajdujące się w ich państwa.

Pod koniec wieku wikingowie opuściwszy Skandynawię, zdominowali Wyspy Brytyjskie, podbili Normandię, a także najeżdżali miejscowości nadmorskie położone w głębi lądu aż po Paryż, a nawet zapuścili się nad Morze Śródziemne. W IX wieku dzikie plemiona Madziarów przekroczyły Karpaty w Europie Środkowej, a następnie najechały, złupiły, wymuszając daniny, północną Italię, południowe Niemcy i wschodnie terytoria dzisiejszej Francji.

Aby bronić się przed zagrożeniami związanymi z najazdami ze strony wrogich ludów królowie Franków stworzyli system w późniejszym czasie nazywany „Feudalizmem.”

Feudalizm był to ustrój społeczny, gospodarczy i polityczny oparty na zależności pomiędzy ludźmi- lennej i feudalnej. W społeczeństwie feudalnym dominowali wielcy właściciele ziemscy, zarówno świeccy jak i duchowni. Następne szczeble drabiny społecznej zajmowali wasale – od potężnych hrabiów po szeregowych rycerzy posiadających pojedyncze włości (w zamian za nadanie ziemi zobowiązany był służyć swojemu seniorowi pomocą wojskową). Najniższą warstwą tego społeczeństwa byli poddani feudalni-chłopi – zwolnieni z powinności wojskowych, ale zmuszeni do pracy na rzecz pana (w zamian za ochronę chłopi musieli przekazywać panu świadczenia w postaci renty feudalnej – np. pańszczyzna). Oprócz pańszczyzny chłopi często mieli inne zobowiązania wobec swoich seniorów feudalnych, taki jak renty albo świadczenia w pieniądzu lub w naturze. Wysokość i charakter tych świadczeń był zróżnicowany. Ideał epoki feudalnej streszczał się w maksymie ”nie ma ziemi bez pana, nie pana bez ziemi”, jednak nie oznaczało to powszechne stosowanie tej zasady.

Okres przemian

Po okresie wielkich wędrówek, najazdów i zniszczeń, Europa weszła wraz z przełomem X i XI wieku w etap względnej stabilizacji i spokoju. To w okresie pełnego średniowiecza przypada wyraźny postęp technologiczny, wzrost produkcji rolniczej oraz rzemieślniczej, rozwój wsi i rozkwit życia miejskiego. Klimat stał się łagodniejszy, co przyniosło poprawę warunków życiowych, spadek śmiertelności. Zjawiska te doprowadziły następnie do przyspieszenia wzrostu demograficznego (do 70mln ludzi na początku XIV wieku). Zwiększenie liczby ludności (przede wszystkim w ośrodkach miejskich) zwiększyło z kolei popyt na żywność. Inwestowanie w rolnictwo, w techniczne ulepszenie produkcji rolnej stało się opłacalne. Przekształcenia o charakterze gospodarczym miały znaczący wpływ na społeczeństwo i kulturę Europy pełnego średniowiecza.

Innowacją o największym znaczeniu w tym okresie było wprowadzenie systemu trójpolówki zamiast stosowanego do tej pory antycznego systemu dwupolówki. System trójpolowy polegał na podziale terenów agrarnych na 3 części, gdzie jedna z nich stała ugorem a pozostałe dwie części były w użytku. Wiązało się to z dwoma znaczącymi wynalazkami- prowadzeniem ciężkiego pługa na kołach i wykorzystywaniem koni w charakterze zwierząt pociągowych. Zastosowanie trójpolówki dawało wiele korzyści. Zwiększenie produktywności ziemi oraz rozłożenie zasiewów na dłuższy okres czasu zmniejszało ryzyko wystąpienia głodu co bezpośrednio przyczyniło się do zwiększenia jakości życia mieszkańców. Oprócz tych najważniejszych innowacji w średniowiecznym rolnictwie zastosowano wiele ulepszeń. Dzięki rozwojowi w dziedzinie obróbki metali żelazo stało się tańsze i bardziej dostępne. Znajdowało coraz większe zastosowanie w produkcji rolniczej, niż w poprzednim okresie w którym głównie używane było do tworzenia broni i zbroi. Ciężkie pługi żelazne zaczęły nabierać na znaczeniu i przyczyniło się do zwiększenia kooperacji w rolnictwie systemu lennego(Do ciągnięcia takiego pługu potrzeba było kilka wołów). W pewnym stopniu można mówić także o wynalazkach dotyczących uprawy roślin oraz hodowli zwierząt. Dzięki doborowi naturalnemu chłopi starali się wyhodować większe i silniejsze zwierzęta, wprowadzano wiele nowych gatunków roślin takich jak żyto, owies, groch fasola i soczewica. Wiele roślin z klimatu śródziemnomorskiego i Azji zaaklimatyzowało się w środkowej Europie. Dzięki umiejętności szczepienia drzewek, zapewne przejętej od Arabów lub Maurów, uzyskano większą rozmaitość owoców i orzechów. Od muzułmanów […]Europejczycy nauczyli się uprawiać bawełnę trzcinę cukrową, owoce cytrusowe i co najważniejsze ryż[…]. Od cywilizacji bizantyjskiej i islamskiej przejęto również uprawę drzew morowych i hodowlę jedwabników. Na północy Europy zaczęto uprawiać rzepak oraz chmiel z którego wytwarzano piwo.

Wszystkie te innowację zawsze prowadziły do jednego – zwiększenia produktywności.

Wraz z biegiem lat nastąpił rozwój rzemiosła który wyrażał się w zwiększeniu liczby wykwalifikowanych, wyspecjalizowanych rzemieślników, którzy mogli poświęcić się tylko produkcji rzemieślniczej. Wraz ze zwiększeniem się możliwości produkcyjnych wsi europejskiej, ludność rolnicza była w stanie utrzymać większą liczbę osób, które nie były zaangażowane w produkcje żywności. Tak, więc obok istniejącego wcześniej rycerstwa i duchowieństwa pojawiła się coraz liczniejsza warstwa rzemieślników, wytwarzających i zamieszkujących miasta. Społeczeństwo wczesnego średniowiecza, które dotychczas składało się z tych, którzy się modlą (kapłani), walczą (rycerze) i orzą (chłopi) zostało wzbogacone o stan mieszczański. Jeszcze jedną przyczyną rozwoju rzemiosła był charakterystyczny dla czasów pełnego średniowiecza, społeczny podział pracy. Nadwyżki rolne, które pojawiły się w XI wieku umożliwiły chłopom zaprzestanie wytwarzania artykułów rzemieślniczych na własne potrzeby, ponieważ posiadali one od tego momentu pieniądze, aby je zakupić. Rzemieślnicy mogli zrezygnować z tracenia czasu na uprawę ziemi i zająć się wyrobem / produkcją rzemieślniczą, ponieważ na wsi wzrastał popyt na ich wyroby. Zróżnicowaniu zajęć na wiejskie-rolnicze i miejskie-nierolnicze towarzyszył wzrost i specjalizacja produkcji rzemieślniczej i rolnej.

Odrodzenie życia miejskiego

Uwarunkowany wzrostem produkcji rolnej oraz społecznym podziałem pracy wzrost produkcji rzemieślniczej doprowadził do ważnego zjawiska gospodarczego z okresu pełnego średniowiecza, jakim było odrodzenie ekonomiczne miast, a także powstanie wielu nowych. Europa od XI do XIII wieku traci swój wcześniejszy wiejski charakter, a życie miejskie wraz z procesami urbanizacji oraz kolonizacji zewnętrznej (np. na prawie niemieckim) ogrania coraz większą część kontynentu. Odradzały się ośrodki miejskie na Zachodzie, które pamiętały czasy rzymskie (Paryż, Londyn). Jednak rozwój rzemiosła i handlu wymuszał powstanie nowych ośrodków miejskich (proces lokowania miast, np. na prawie lubeckim, magdeburskim). Decydujące znaczenie przy lokacji miasta miało korzystne położenie komunikacyjne: w pobliży morza, portów, w przecięciu szlaków handlowych. Miasta stały się przede wszystkim bardzo ważnym ośrodkiem handlu i produkcji (funkcje gospodarcze). Duże miasta pełniły także funkcję centrum politycznego, kulturalnego oraz religijnego.

W Europie Zachodniej miedzy XI a XIII wiekiem wykształcił się ustrój polityczno-prawny miasta, jako samorządnej komuny miejskiej. Wszyscy mieszkańcy korzystali z przysługujących im wolności, miejskie władze sprawowały kontrolę nad handlem, finansami, administracją. Miasta rządziły się własnymi prawami, a bezpośrednią władzę nad komuną sprawował organ kolegialny - rada, a zasiadać w niej mogło nawet kilkuset radców. Najpotężniejsze i największe miasta w północnych Włoszech podporządkowały sobie rozległe terytoria i zdobyły na tyle dużą samodzielność, że możemy mówić o wykształceniu się samodzielnych miast-państw, miejskich republik.

W Europie Wschodniej mamy do czynienia z procesem lokowania miast na prawie niemieckim. Początek wielkiej reformy miejskiej w Polsce, czyli procesu lokacji miast i związanych z nią przekształceń topograficznych, ustrojowych, gospodarczych i społecznych, przypada na XIII wiek. Miasta w Europie Wschodniej nie zdołały się tak usamodzielnić spod władzy właściciela miasta (najczęściej był to książę). Mieszczanie, bowiem mieli wieczyste prawo użytkowania, sprzedaży, kupna przydzielonego im terenu, lecz z tego powodu byli zobowiązani do płaceniu władcy czynszu. Mieszkańcy otrzymywali prawo, któremu odtąd podlegali. Władzę książęcą wobec mieszczan reprezentował wójt (sołtys). W połowie XIII wieku zaczęły się kształtować władze miejskie - ława (trybunał sądowy), której przewodniczył wójt, oraz rada. Od przełomu XIII i XIV wieku władzom

miejskim największych ośrodków z reguły udawało się wykupić wójtostwo.

Rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej, zwiększenie produkcji rolnej i rzemieślniczej spowodowało ogromny wzrost obrotu pieniądzem. Pojawiły się pierwsze banki (pierwszy powstał w Wenecji w 1156) które prowadziły politykę kredytową i obieg wekslami. Powstawały pierwsze kantory, które zajmowały się wymianą walut za niewielki procent (rozmaitość wybijanych monet w Europie stanowiła duże utrudnienie w handlu). W udzielaniu krótkoterminowych pożyczek pod zastaw specjalizowały się lombardy. Wprowadzono nowe jednostki monetarne, którymi obracano w całej Europie: - złoty floren i dukat oraz srebrny grosz.

Zwiększona w wyniku wzrostu produkcji podaż oraz rosnący wraz z liczbą ludności popyt spowodowały rozkwit kupiectwa europejskiego, które wymieniało coraz większą masę towarów i pieniędzy. Kupcy szybko zorientowali się, że właściwa forma organizacji daje im większą skuteczność, czyli większe zyski. Większe możliwości dawała koncentracja wysiłku i kapitałów kupieckich. Kupcy jednoczyli się więc w gildiach i haznach. Gildia było to zrzeszenie kupców z jednego miasta (kupiecki odpowiednik cechu), natomiast hanza był to związek miast kupieckich najczęściej na jednym szlaku handlowym lub obracających tym samym towarem. Obok hanz niderlandzkich, hanzy londyńskiej najsłynniejsza i najsilniejsza była Hanza Niemiecka. Przyjmuje się, że powstała w roku 1214 na mocy porozumienia pomiędzy Hamburgiem a Lubeką. Dążyła do zmonopolizowania handlu pomiędzy obszarem nadbałtyckim a zachodnią Europą. Z czasem ten związek miast stał się potężną siłą polityczną, którą zwalczały miasta zrzeszone w innych hanzach. Czołowe miejsce odgrywały w Hanzie miasta północnoniemieckie, ale należały do niej także miasta na terenie Szwecji, Państwa Zakonnego, Inflant, a także Polskie (Kraków, Gdańsk, Wrocław, Toruń).

Nasilona wymiana handlowa doprowadziła do odbudowy handlu dalekosiężnego w Europie oraz odnowienia i powstania nowych szlaków handlowych. Handel połączył także świat arabski z zachodem i słowiańszczyzną. Z Arabii i Bizancjum rozwożono po Europie korzenie, wino, luksusowe tkaniny.

Dla gospodarki Europy najważniejsze były szlaki: lewańtyński, północno-południowy i bałtycki. Pomiędzy najbardziej gospodarczo rozwiniętymi obszarami Flandrii oraz północnych Włoch szczególnego ekonomicznego znaczenia dorobiły się tereny francuskiej Szampanii. To tutaj odbywały się największe jarmarki handlowe średniowiecza (6 razy do roku w 4 miastach), na które zjeżdżali kupcy z całego kontynentu. Z północy sprowadzano niewolników, futra i drewno. Kupcy z półwyspu Apenińskiego zdobyli przewagę w handlu międzynarodowym docierając w XIII wieku do Indii i Chin (wyprawa Marco Polo ).

Na przełomie XIII i XIV wieku przyszło jednak załamanie gospodarki, zasiedlanie nieużytków doprowadziło do tego, że zabrakło wolnej ziemi pod uprawy. Przeludnieniu towarzyszyło, bowiem ochłodzenie się klimatu w Europie. Nastąpiła cała seria nieurodzajnych lat, a więc i klęska głodu. Szalejąca w połowie XIV wieku dżuma spowodowała wyludnienie znacznych obszarów Europy. Kryzys udało się dopiero przezwyciężyć w XV wieku. Ziemia nie służyła już tylko do produkcji rolnej, szereg gospodarstw zamieniono na pastwiska dla owiec, wiele pól obsiewano lnem i konopią, a wszystko sprzyjało rozwojowi przemysłu sukienniczego.

Kryzys, jaki w XIV w. dotknął europejską wieś, nie oszczędził także terenów miejskich. Poważne straty wyrządziła zarówno epidemia dżumy, jak i zastój rolnictwa a także pojawiły się problemy ze zbytem artykułów rzemieślniczych. Ograniczono liczbę mistrzów cechowych, aby zmniejszyć produkcję rzemieślniczą, ale to zaowocowało pojawieniem się wielu partaczy. Kryzys udało się przezwyciężyć, głównie dzięki napływowi ludności wiejskiej. Pojawił się nakład (chałupnictwo), jako nowa forma organizacji produkcji. Polegał on na tym, że właściciele warsztatów rzemieślniczych nabywali surowiec, a potem przekazywali go do obróbki zwykłym rzemieślnikom lub wiejskim chałupnikom. W ten sposób doprowadzali do ich uzależnienia od siebie, dyktując ceny produktu i przejmując jego zbyt.

Bibliografia:

”Historia gospodarcza świata” Rondo Cameron, Conry Neal Warszawa 1996, 1999, 2001, 2004

„Historia gospodarcza powszechna” Jan Szpak PWE 1997r.