19. Charakterystyka rosyjskiego realizmu. (1843-1855)

Tak naprawdę to jest to samo co pozytywizm, tylko się inaczej nazywa

Rosyjski realizm rozpoczyna się umownie nazwanymi latami 40-stymi. Wtedy ma miejsce „pauza twórcza”, nie ma za bardzo komu tworzyć. W ’41 ginie Lermontow, a reszta tych którzy coś tam piszą nie zyskuje jako takiej popularności. Wtedy Gogol ogłasza swój dwa ostatnie dzieła, „Szynel” i „Martwe dusze” a potem sam ma przestój twórczy. Wszyscy ci, co tworzą w tych latach, zdobywają rozgłos znacznie później. I wtedy wchodzi Bieliński, cały ubrany na biało ze swoją szkołą naturalną. Kształtuje się opozycja antyromantyczna, a sam romantyzm zostaje skompromitowany. On, jako synonim piękna, nieliczący się z rzeczywistością (brutalną) zostaje ‘zupełnie w tyle. Bieliński jest głównym oskarżycielem romantyzmu. Żąda, aby jednostki rozpatrywać pod względem społecznym, żeby nie było bajronowskiego buntu a zainteresowanie społecznymi problemami jednostki. „Socjalność albo śmierć.” Romantyzm jest oskarżany o ignorowanie potrzeb jednostki. Jest niepraktyczny. Po 1844 kształtuje się grupa pisarzy „talentów”, wśród nich Dostojewski czy Turgieniew, którzy wydają „Fizjologię Petersburga” (czy takie pozytywistyczne postrzeganie miasta jako żyjącego i współpracującego ze sobą organizmu, gdzie każda jednostka ma jakąś robotę do wykonania żeby to wszystko działało), a następnie „Zbiór Petersburski”, czyli opowiadania. W 1846r. już siebie nazywają szkołą naturalną. Wtedy ta luka twórcza zaczyna się wypełniać. Dostojewski wydaje „Sobowtóra”, Turgieniew „Zapiski myśliwego”, rozwija się Niekrasow, ogólnie panuje proza. (czyli takie rosyjski pozytywizm) Jednakże wtedy dochodzi w Europie do Wiosny Ludów, car jest tym przestraszony i wzmaga represje. Bielińskiego przed represjami chroni śmierć. Niekrasow i Turgieniew przeżywają okres zwątpień i rozterek. W 1853 roku zaczyna się wojna między Rosją a Turcją (wojna krymska), która kończy się porażką Rosji. Niepomyślny przebieg kampanii i klęska militarna ujawniają poważne schorzenia polityczne i społeczne kraju. Zaczyna się kształtować program reform i odnowy Rosji. Ważną rolę w końcu zaczyna pełnić literatura.

Lata 1846-47 obfitują w szereg osiągnięć literackich (Dostojewski, Hercen, Turgieniew). W tych latach również wystąpił Lew Tołstoj. Słabym ogniwem tego okresu był teatr. Wzrasta rola i znaczenie czasopism, przede wszystkim znaczenie miesięczników o profilu społeczno-literackim. Najważniejsze czasopisma tej epoki to ,,Otieczestwiennyje zapiski’’ i ,,Sowriemiennik’’. Ten pierwszy miesięcznik zostaje powierzony Bielińskiemu i w nim Dostojewski, Turgieniew i reszta zamieszczali większość opowiadań. Pismo to staje się organem radykalnego odłamy okcydentalistów. Pełni bardzo ważną rolę, ale nie wystarcza, więc zostaje podjęta decyzja o wznowieniu wydawania „Sowriemiennika”, który został założony przez Puszkina, a po jego śmierci jest wydawany mega nieregularnie. Staje się trybuną Bielińskiego i zgrupowanych wokół niego pisarzy. W 1848 roku wszystko zaczyna się palić. Następuje Wiosna Ludów, są represje, oba czasopisma zostają poddane ścisłej kontroli. Potem było jeszcze gorzej. W ’49 zostają zesłani na katorgę „pietraszewcy”, a razem z nimi Dostojewski.

18. Szkoła naturalna

Początki szkoły naturalnej były omówione wyżej. Założył ją Bieliński i była to szkoła wczesnego realizmu w Rosji. Jej trzy głównie źródła to:

• Nacisk nauk przyrodniczych na literaturę,

• Wpływ prozy obyczajowej o tendencjach empirycznych i etnograficznych,

• Wpływ prozy Gogola, zwłaszcza „Szynelu” i „Martwych dusz”.

Wszyscy nagle zaczynają zajmować się nauką. Wszyscy romantycy nagle zaczynają się fascynować przyrodą i anatomią. Wielu pisarzy i krytyków zaczyna nagle twierdzić, ze literatura powinna przypominać prace naukowe, a zadaniem twórcy jest badanie i opis rzeczywistości. Niezwykłą popularność zyskał termin „fizjologii”. „Fizjologia” przyjęła za temat opis życia codziennego, jego szarości i banalności. „Badała” rzeczywistość, a przedmiotem tych badań były wszelakie profesje: rzemieślników, żołnierzy, posłów do parlamentu, przedmioty, uroda kobieca.

„Fizjologia” opisuje ludzi jako część „tłumu”, zbiorowiska zawodowego, narodowego. Przedmiotem uwagi są te cechy, które daną postać upodabniają do otoczeni, a nie wyodrębniają z niego. Tematem jest zawód i jego atrybuty. Jej mistrzem uznanym w Rosji i przez Bielińskiego był Włodzimierz Dal. Ważne są jego trzy fizjologie:

• „Stróż Petersburski” – afabularny fragment, opowieść bez intrygi i węzła dramatycznego, której koncepcja zamyka się w opisie kanonicznych wątków naturalizmu. Jest tu opis ulicy, dużego podwórza, charakterystyka porównawcza dwóch dozorców, ich obowiązków, trybu życia. Dominuje pierwiastek etnograficzny: regionalizm, gwara.

• „Ordynans” – jej bohaterem jest postać podobna do Akakiusza Akakiuszowicza, żałosny człowiek ukazany w ironiczno-sentymentalnym oświetleniu, człowiek o mentalności niewolnika, który po śmierci swojego pana swoją bezradnością budzi litość u czytelnika.

• „Chłop rosyjski” – to obraz pańszczyźnianej wsi, ukazującej jej zacofanie. Wszyscy bohaterowie to „typy naturalistyczne” potraktowane żartobliwą ironią. Z luźnych scen i epizodów prześwieca współczucie autora do rosyjskiego chłopa.

Podobno nazwę „szkoła naturalna” stworzył Bułharyn, a Bieliński przejął ją, ponieważ <po pierwsze, naturalność pragnie przeciwstawić konserwatywnej beletrystyce, która jest „nienaturalna”, bowiem idealizuje rzeczywistość, nie ukazuje jej taką, jaka jest; po drugie, w wystąpieniach krytyka nazwa ta przekształca się z wykładnika poetyki w hasło bojowe.” >

Czyli, że próbuje opisać świat w sposób naukowy, ale nie kierując się możliwą psychologią ludzi, choć ona jako taka nierówna z przyrodą. Człowiek jest zwieńczeniem rzeczywistości, ale nie do końca rządzi się takimi prawami. – interpretacja by Przemysław Banach

Jako głównego twórcę filozofii szkoły naturalnej Bieliński uznawał Gogola. Stwierdzał, że Gogol wniósł do literatury coś zdecydowanie nowego, w czym nie miał poprzedników ani w rosyjskiej, ani obcej literaturze. Za ten powiew nowości uznawał zerwanie z wszelką idealizacją rzeczywistości, zwróceniem uwagi na realną brzydotę zbiorowości Petersburga, przedstawianie zwykłych ludzi a nie „przyjemne wyjątki z ogólnej reguły, które zawsze skłaniają poetów do idealizacji. Szkoła naturalna spełniła to zadanie wprowadzając do literatury drobną prowincjonalną szlachtę, niższych urzędników, biedotę wielkomiejską, rozwijając nowy gatunek jakim był „szkic fizjologiczny”. Bieliński uważał Gogola za kogoś większego od Puszkina, bo był poetą socjalnym, a zatem bardziej niż Puszkin odpowiadał duchowi czasu.

I w końcu, jako cechę szczególną szkoły naturalnej Bieliński upatrywał w tym, że jej rola polega przede wszystkim na negacji, że nie ukazuje bohaterów pozytywnych, którzy mogli by, nawet przypadkowo, idealizować społeczeństwo. Przyzwyczajenie do wiernego przedstawienia negatywnych zjawisk pozwoli pisarzom lub im następcom przestawiać równie wierne zjawiska pozytywne, kiedy przyjdzie na to czas, przedstawiać je bez koturnów, przesady, czyli bez retorycznej idealizacji.

Na szczęście Bieliński umar, a szkoła naturalna przestała istnieć.

20. Słowianofile i okcydentaliści.

Okcydentaliści (zapadniki) – głosili poglądy o tożsamości Rosji i Europy, chcieli przenieść do kraju demokratyczne zdobycze krajów zachodnich.

Okcydentaliści nie stworzyli jednolitego systemu filozoficznego, dzielili się wewnętrznie, a ich poglądy ewoluowały w czasie, jednak podstawowym łączącym ich założeniem było przekonanie o konieczności zreformowania Rosji w duchu zachodnioeuropejskim. Krytykowali system autokracji carskiej, domagali się zastąpienia go systemem znanym z Zachodu. Za początek funkcjonowania tego nurtu uważa się powstanie kółka filozoficznego Nikołaja Stankiewicza. Zwolennicy okcydentalizmu wywodzili się z różnych warstw społecznych. Należeli do nich Bieliński, Niekrasow, Hercen i Turgieniew. Postulat europeizacji Rosji oznaczał dla nich zniesienie instytucji poddaństwa, reformy społeczno-polityczne, wyposażenie literatury w funkcje społeczne. Program najpełniej oddaje słynny podobno „List do Gogola” napisany przez Bielińskiego.

Słowianofile – uformowali się wraz z powstaniem w 1841 roku miesięcznika „Miskwitianin”. Przedstawiali konserwatywną ideologię wraz z tezami o całkowitej odrębności Rosji od Europy Zachodniej, apoteozą o rodzinnej „patriarchności”, religii prawosławnej i przywiązanego do „tradycji” ludu. Tezy te rodziły się z lęku przed kapitalizmem rozbijającym stare struktury społeczno-obyczajowe. Odrębność swojego kraju widzieli w rosyjskiej chłopskiej wspólnocie gminne, sile tradycji i religii. Podzielili się na dwie grupy: słowianofilstwo „oficjalne” i słowianofilstwo „właściwe”.

Pierwszy nurt był reprezentowany przez czasopismo „Moswitanin” i profesorów z Uniwersytetu Moskiewskiego. Reprezentowali oficjalną ideologię – „prawosławie, samodzierżawie i ludowość”, akceptowali wszystkie instytucje polityczne Mikołaja I, bronili prawa pańszczyźnianego.

Słowianofile „właściwi” byli opozycyjni wobec Mikołaja I i przez to bardzo prześladowani. Reprezentowała go grupa niezależnych pisarzy, poetów i publicystów: Iwan Kirijewski, bracia Konstanty i Iwan Aksakow, Jerzy Samarin i inni. Byli to w większości potomkowie starych rodów szlacheckich, a swoją niezależność opierali na drzewie genealogicznym oraz na bogactwie, dużych rodowych majątkach. Ich opozycyjne stanowisko wypływało z poczucia niezależności starej rosyjskiej szlachty wobec urzędniczego państwa rządzonego, wg nich, „przez Niemców”, a więc ludzi bez geneaologii rodowej, ale i przez cudzoziemców. Swoje stanowisko uzasadniali rozległą i specyficzną teorią rozwoju Rosji. Utrzymywali, że w Rosji przed Piotrem I istniała harmonia społeczna, czyli zbieżność celów i pragnień monarchy z narodem. Car jednowładca miał możliwość zapoznawania się z opinią narodu przez instytucje przedstawicielskie, a wieś nie znała instytucji prawa pańszczyźnianego. Ten harmonijny rozwój został zakłócony przez Piotra I, jego biurokrację, a więc czynnik uniemożliwiający zarówno niepodzielność rządów monarchy, jak i też zapoznawanie cara z opinią narodu.