REALIZACJA POTRZEB PSYCHO - SPOŁECZNYCH 
DZIECKA PRZEWLEKLE CHOREGO 

Autor: Joanna Kędzierska 
nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej

WSTĘP 
Pracując z dziećmi przewlekle chorymi, na co dzień stykam się z ich lękami i cierpieniem. Skoro choroba, jako nieuchronne zjawisko w życiu człowieka, dotyka także dzieci, to obowiązkiem rodziny oraz wszystkich, którzy mają z dzieckiem chorym do czynienia, jest złagodzić zagrożenia, jakie ona niesie ze sobą. Jest także obowiązkiem dodawać otuchy, utrzymywać ich stan psychiczny i jakość życia na jak najwyższym poziomie. Chore dziecko powinno być nie tylko leczone, ale także mieć odpowiednie warunki do zaspokajania niezwykle ważnych dla zdrowia i rozwoju potrzeb psychicznych i społecznych, to jest potrzeby miłości i bezpieczeństwa, kontaktów z bliskimi, poznawania świata, ruchu, zabawy, nauki czy wypoczynku. 

POJĘCIE POTRZEBY I KLASYFIKACJA 
Potrzeba jest właściwością człowieka, siłą będącą źródłem jego aktywności, motorem działania. Jako motywy działalności są one ważnym elementem życia psychicznego. Przy chwilowym niezaspokojeniu określonej potrzeby, nie zachodzą jeszcze w psychice poważniejsze zmiany. Jeśli jednak jakieś, zwłaszcza silne odczuwane potrzeby są zablokowane na czas dłuższy, powstają wówczas niekorzystne zmiany w rozwoju psychofizycznym i w zachowaniu jednostki. 
Choroba jest jednym z najbardziej niepożądanych zjawisk w życiu i rozwoju dziecka, gdyż zaburza jego zdrowie, będące podstawą rozwoju. 
"Potrzeby mają charakter złożony i stanowią przedmiot wielu dyscyplin naukowych, stąd trudno jest wypracować w tym względzie jednolite podstawy teoretyczne"¹ . Dyscypliną, która stosunkowo najbardziej wielostronnie zajmowała się do tej pory potrzebami człowieka, jest psychologia. To właśnie w obszarze tej dziedziny nauki powstały najbardziej znane teorie i najbardziej wyczerpujące klasyfikacje potrzeb.² 
Większość definicji odnosi termin "potrzeba" do określonego stanu jednostki i powstałego w wyniku braku lub nadmiaru "czegoś", deprawacji, stanu niezadowalającego. Przyjmując, iż każdy organizm zachowuje się tak, by osiągnąć stan optymalny dla swego życia, termin ten określa jakieś zaburzenie, zakłócenie optimum życiowego. Wszyscy autorzy uznają ten stan za czynnik inicjujący aktywność jednostki, która ukierunkowana jest na określony przedmiot. Osiągnięcie takiego przedmiotu oznacza zniesienie zakłócenia optimum życiowego jednostki.³ 
Według A. Maslow'a, podstawową konsekwencją zaspokojenia potrzeby jest jej zniknięcie i pojawienie się nowej. Zdaniem autora organizm jest aktywny wtedy, gdy powstanie w nim brak lub nadmiar czegoś i wywoła w nim stan potrzeby. Są one bezpośrednim źródłem aktywności człowieka.⁴ 
Tak jak brak jest jednoznacznej definicji terminu, tak brak jest precyzyjnej klasyfikacji potrzeb. Najbardziej ogólne podziały to np. podział na potrzeby biologiczne i społeczne lub w ujęciu innych autorów biologiczne i psychiczne.⁵ 
S. Rubinsztejn dzieli potrzeby na dwie grupy: materialne i duchowe. Obrębie pierwszej grupy wymienił niższe potrzeby wegetatywne(pożywienie, tlen, ciepłot ciała itp.) oraz potrzeby wyższe związane z pracą i codziennym życiem człowieka (potrzeba aktywności, obcowania z innymi, wspólnej pracy itp.). do drugiej grupy zaliczył potrzeby zaspokajane przez przedmioty idealne (wartości estetyczne, moralne, poznawcze).⁶ 
W sposób przejrzysty klasyfikację potrzeb przedstawia A. H. Maslow. Wśród potrzeb wyróżnia on potrzeby podstawowe, do których zalicza potrzeby fizjologiczne, bezpieczeństwa, przynależności i miłości, szacunku, samourzeczywistnienia, wiedzy i rozumienia, estetyczne oraz potrzeby wyższe, które są późniejszym wytworem rozwoju filogenetycznego filogenetycznego i im jest ona wyższa, tym bardziej specyficznie ludzka i tym mniejsze ma znaczenie dla biologicznego przetrwania. Życie na poziomie wyższych potrzeb oznacza większą sprawność biologiczną, długowieczność, mniej chorób itp. Ich zaspokajanie prowadzi do głębszego szczęścia, większej pogody ducha i bogatszego życia wewnętrznego.⁷ 

DEPRYWACJA POTRZEB 
Dziecko zależne jest od dorosłych. Ich rola w zaspokajaniu potrzeb dziecka zmienia się w toku jego rozwoju, ale zawsze jest bardzo istotna. Oddziaływanie otoczenia na dziecko, zaspokajanie lub niezaspokajanie jego potrzeb, jest źródłem pierwszych doświadczeń życiowych dziecka, a te wpływają na jego dalsze zachowanie. 
W każdym okresie życia największy wpływ na kierunek naszych zainteresowań, myśli, uczuć mają potrzeby najważniejsze dla organizmu i psychiki. Dominantę potrzeb niezaspokojonych obserwujemy na każdym kroku. 
Zasadniczą czynnością organizmu człowieka jest utrzymanie równowagi między nim a otaczającym go środowiskiem. W przypadku zakłócenia tej równowagi pojawia się stan zwany chorobą, bądź jeśli dotyczy to relacji ze środowiskiem społecznym - stan zwany nieprzystosowaniem. Każdy organizm ma swoiste mechanizmy adaptacyjne, za pomocą których zdolny jest przystosować się do zmienionych warunków. Granice działania tych mechanizmów są różne i jeśli na skutek działania różnorakich stresorów zostaną przekroczone, powstają tzw. stany frustracyjne. Frustracja to przykry stan uczuciowy przeżywany przez człowieka, którego dążenie do zaspokojenia potrzeby jest zablokowane i oznacza pozbawienie tego człowieka czegoś, co mu się należy. 
Próg frustracji nie jest u wszystkich jednakowy - u jednych jest wyższy, u innych niższy i zależy od: 
- stanu systemu nerwowego osobnika; 
- subiektywnej wartości dobra, którego ten człowiek został pozbawiony; 
- treningu sytuacji frustracyjnych, który wyrabia odporność u osobnika doznającego frustracji.⁸ 
Długotrwały niedosyt silnej potrzeby może zostawić ślad na całe życie. Niezaspokojenie potrzeb wywołuje cierpienie, a często wypaczenie osobowości. ⁹ 
Należy tu nadmienić, iż całkowite niezaspokojenie potrzeby T. Kocowski nazywa deprywacją.¹⁰ 
Choroba somatyczna jest elementem sytuacji, który zmienia życie dziecka i sprawia, że zaspokajanie jego potrzeb napotyka przeszkody. 

DZIECKO PRZEWLEKLE CHORE 
Aby zdefiniować pojęcie choroby trzeba najpierw określić co to jest zdrowie. Zdefiniowanie tego terminu jest niezmiernie trudne. Powstało wiele definicji, lecz żadna nie jest uznana za zadowalającą. Za obowiązującą przyjmuje się tzw. pozytywną definicję zdrowia Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), według której "zdrowie jest nie tylko brakiem choroby lub niedomagania, lecz w pełni dobrym samopoczuciem fizycznym i psychicznym".¹¹ J. Doroszewska przytacza także definicję choroby, która jest "dającym się obiektywnie stwierdzić i odczuwalnym subiektywnie odchyleniem od normy, które powstaje wówczas, gdy posiadane przez człowieka mechanizmy sprzężeń zwrotnych nie potrafią przywrócić kompleksu rozmaitych rodzajów równowagi dynamicznej".¹² 
Jest bardzo wiele chorób przewlekłych i trudno jest podać jednoznaczną definicję tego terminu. W Małej Encyklopedii Medycyny (1982) można znaleźć takie oto wytłumaczenie terminu przewlekły - "czynnik lub choroba o długotrwałym przebiegu i najczęściej słabym nasileniu objawów. Np. przez choroby przewlekłe rozumiemy choroby trwające miesiącami lub latami, przebiegające zwykle z mało gwałtownymi, niezbyt nasilonymi objawami. Przeciwieństwem choroby przewlekłej jest choroba ostra - występująca nagle, o burzliwym przebiegu, nasilonych objawach i trwająca od kilku godzin do kilku tygodni".¹³ 
Do chorób przewlekłych zaliczyć można: choroby nowotworowe, cukrzycę, choroby reumatyczne, wady serca, niewydolność nerek, choroby układu oddechowego, tkj. astma, gruźlica, choroby genetyczne, np. mukowiscydozę czy fenyloketonurię, choroby psychiczne, np. schizofrenię. 
Jeśli choroba przewlekła atakuje małe dziecko to jego organizm musi się zmagać z dolegliwościami i cierpieniem przez wiele lat, a czasami przez całe życie. Wszystkie dolegliwości są czynnikiem utrudniającym i zakłócającym prawidłowy rozwój młodego człowieka. Charakter tych zmian zależy od rodzaju, stopnia ciężkości i czasu trwania tej choroby, od psychofizycznych właściwości dziecka oraz całokształtu uwarunkowań zewnętrznych. Choroba zwykle też zmniejsza odporność na stresowy psychiczne, dlatego też wywołują one łatwiej niż u człowieka zdrowego objawy nerwicowe. 
Okoliczności związane z chorobą szczególnie zagrażają rozwojowi osobowości dziecka. Dzieci przewlekle chore różnią się od dzieci zdrowych nie tylko tym, że maja takie czy inne dolegliwości, ale wymagają one stałych zabiegów leczniczych, muszą przestrzegać zaleceń lekarskich i podlegają rozmaitym zakazom i ograniczeniom, które nie obowiązują innych dzieci. 
Według T. Ostrowskiego, potrzeby psychiczne dzieci można podzielić na emocjonalne, poznawcze i behawioralne, czyli związane z jego zachowaniem się. Potrzeby emocjonalne to przede wszystkim: potrzeba bycia kochanym w sposób bezwarunkowy, potrzeba dawania miłości, potrzeba bycia szanowanym jako osoba i powiązana z nimi potrzeba bezpieczeństwa oraz potrzeba radości życia, cieszenia się życiem. Lista potrzeb dzieci i ludzi dorosłych jest podobna z tym, że u dzieci przeważa postawa "biorę" nad "daję", również w wymiarze uczuciowym. Potrzeby poznawcze związane są głównie ze stymulacja warunkującą rozwój intelektualny dziecka, czyli dostarczaniem mu wiadomości, materiałów (np. książek, czasopism, audycji radiowych czy telewizyjnych, programów komputerowych), sytuacji kształcących (podczas wycieczek czy współpracy z dorosłymi). Dziecięca potrzeba poznawania świata jest jednym z podstawowych źródeł motywacji zachowań i właściwie wystarczy jej nie hamować, a dziecko samo będzie szukało stymulacji poznawczej. Potrzeby behawioralne dzieci dotyczą według autora potrzeby ruchu, aktywności fizycznej. 
Wśród potrzeb uczuciowych chorego dziecka na plan pierwszy wysuwa się potrzeba otrzymywania miłości, a z nią ściśle powiązana jest potrzeba szacunku dla dziecka - pacjenta (co może się wyrażać np. poprzez uznawanie prawa małego pacjenta do informowania go o chorobie). Dziecko otoczone aprobatą i szacunkiem będzie się czuło bezpiecznie, co pozwoli wyeliminować w pewnym zakresie napięcie psychiczne, jakie wywołuje w nim choroba i rola społeczna pacjenta. 
Potrzeba wyrażania radości życia u chorych dzieci jest przytłumiona, zwłaszcza w ostrym okresie choroby. Wystarczy jednak niewielka poprawa stanu zdrowia, aby dziecko zapragnęło wyrażać w sposób dynamiczny swoje emocje, podejmować aktywność o charakterze zabawowym, szukać okazji do ruchu, czyli zaspokajać również potrzeby behawioralne, które tu rozpatrywane są w wymiarze właśnie ruchu fizycznego.¹⁴ 
Badacze struktury i cech osobowości dzieci i młodzieży przewlekle chorych, jako charakterystyczne właściwości ich sfery emocjonalnej wskazują: wzmożone pobudzenie wewnętrzne, impulsywność, lękliwość, niestałość emocjonalną, obniżoną zdolność empatii, trudności w komunikacji uczuciowej, stany depresyjne lub nastrój podwyższony, samoobwinianie się i autokaranie.¹⁵ 
Szczególną rolę w zachowaniu chorych w stosunku do siebie i innych (co podkreślają między innymi W. Pilecka i I. Obuchowska) odgrywa lęk, który jeśli trwa długo i jest zbyt silny, ma destruktywny wpływ na psychikę dziecka, może doprowadzić do powstania poważnych zaburzeń rozwoju emocjonalnego. 
Dzieci i młodzież przewlekle chore cechują się dużą wrażliwością , a także labilnością stanów emocjonalnych i zmiennością zachowania, a co ważne, niekiedy posługują się tym repertuarem reakcji bez względu na aktualny układ bodźców sytuacyjnych. 
Duże poczucie zagrożenia, wywołane chorobą i rolą pacjenta, uruchamia wszelkie psychologiczne i fizjologiczne następstwa stresu, z zachowaniami neurotycznymi i somatyzacją napięcia emocjonalnego włącznie.¹⁶ 

POSTAWY RODZICÓW WOBEC CHORYCH DZIECI 
Naturalnym zjawiskiem jest dążenie każdego rodzica kochającego swoje dziecko do jak najlepszego zabezpieczenia jego zdrowia i sprawności. 
Choroba dziecka zawsze wiąże się z poczuciem pewnego nieszczęścia spadającego na chorego i jego rodzinę. Jej pojawienie się i trwanie stanowi trudną próbę dla całej rodziny. Wstrząs, wywołany wystąpieniem choroby przewlekłej oraz jej leczeniem, prowadzi do zmian w istniejącej dotychczas strukturze rodziny. Chore dziecko staje się osobą centralną, skupiającą na sobie zainteresowanie, uwagę i uczucia rodziców, rodziców często także innych członków rodziny. Na postawę rodziców wobec chorego dziecka wpływają okoliczności samej choroby (stopień zagrożenia zdrowia czy życia, możliwości i zakres powrotu do zdrowia, rodzaj leczenia itp.), także sposób spostrzegania ról rodzicielskich, jak również spostrzeganie samego dziecka, czy oczekiwania wobec chorego. 
Mimo, że rodzice zwykle starają się od początku choroby zabezpieczyć dziecku pomoc medyczną, to nieraz przez pewien czas mają irracjonalny stosunek do jego choroby i wykorzystują niewłaściwe mechanizmy obronne zaburzające ich wzajemne współżycie. Po pewnym czasie jednak, większość rodziców mobilizuje się psychicznie i zaczyna poszukiwać racjonalnych sposobów leczniczego i wychowawczego postępowania z dzieckiem. 
I. Obuchowska wymienia trzy najczęściej występujące zakłócenia pojawiające się w procesie wychowania dzieci przewlekle chorych, a są nimi: nadmierne ochranianie, nadmierna pobłażliwość lub odrzucenie chorego dziecka. Ta ostatnia postawa według autorki występuje dość rzadko i polega zwykle na emocjonalnym odrzuceniu dziecka, które nie spełniło oczekiwań rodziców.¹⁷ 
Rodzicielskie postawy unikania lub odrzucania dziecka występują głównie w rodzinach o zaburzonych więziach emocjonalnych i dotkniętych patologią. Rzadko choroba wyzwala tego typu reakcje u rodziców kochających swoje dzieci i tworzących dla nich wartościowe środowisko wychowawcze. 
Nadopiekuńczość rodziców polega na tym, iż starają się oni jak najdłużej utrzymywać silne, symbiotyczne więzi z dzieckiem i niedoceniają potrzeby usamodzielnienia dziecka i rozwijania jego niezależności. 
Niekiedy rodzice dziecka chorego przejawiają wobec niego postawę nadmiernej pobłażliwości. Objawia się to tym, że dziecko może robić to co chce. Trwanie w czasie takiej postawy rodzicielskiej sprawia, że dziecko nie przyswaja sobie norm moralnych i społecznych, nie uczy się kontrolowania swoich reakcji emocjonalnych co w konsekwencji prowadzi do dużych trudności przystosowawczych w środowisku pozarodzinnym. 
Nadmierne ograniczanie swobody i samodzielności dziecka, zbyt częste stosowanie nakazów i zakazów prowadzi u dzieci do zaburzeń emocjonalnych i wywołuje bunt lub agresję. Natomiast w sytuacji, kiedy rodzice ulegają zachciankom dziecka może ono uczynić z choroby środek do zdobywania przewagi nad otoczeniem. 
Na ogół rodzice dzieci chorych przejawiają potrzebę wiedzy dotyczącej nie tylko choroby dziecka i jego leczenia, ale także właściwego postępowania opiekuńczo - wychowawczego. Wynika to z tego, iż dziecko chore stwarza rodzicom znacznie większe problemy opiekuńczo - wychowawcze niż dziecko zdrowe. Spowodowane jest to przede wszystkim chorobą i koniecznością leczenia dziecka, co wymaga wypełniania poleceń personelu medycznego, stosowania zabiegów pielęgnacyjnych, ustawicznego chronienia dziecka przed różnymi zagrożeniami zdrowia. Rodzice ci muszą być zatem wyposażeni w większe kompetencje pedagogiczne, niż rodzice dzieci zdrowych. 

REALIZACJA POTRZEB PSYCHO- SPOŁECZNYCH DZIECI PRZEWLEKLE CHORYCH W PLACÓWCE OPIEKI MEDYCZNEJ 
Pobyt w szpitalu czy sanatorium to dla dziecka oderwanie od rodziny, od znanej mu rzeczywistości, to bardzo duży stres. Dlatego też odwiedziny dziecka w szpitalu odgrywają olbrzymią rolę; nie tylko częstotliwość, lecz również długość wizyt. Emocjonalna pomoc obecności rodzica przy chorym dziecku (nie tylko małym) jest nieoceniona, będzie ono wypoczywało, spało i czuło się lepiej. 
Zabawy z dzieckiem, wspólne spędzanie czasu na zajmowaniu się hobby czy wykonywaniu codziennych obowiązków jest jedną z bardziej wartościowych form kontaktu. Daje ona dziecku poczucie, że ono jak i to czym się zajmuje, jest ważne dla rodziców, że akceptują i szanują je jako osobę i chcą uczestniczyć w jego "świecie". Równie ważna, szczególnie dla dorastającej młodzieży, jest możliwość szczerej rozmowy, podzielenia się swymi uczuciami i przemyśleniami czy obawami. 
A. Macierz stoi na stanowisku, że pobyt w sanatorium jest bardzo korzystny nie tylko dla zdrowia dziecka, ale także dla jego rozwoju. Proces rehabilitacji dzieci w tego typu placówce ma charakter kompleksowy i obok czynności leczniczych i usprawniających, zawiera nauczanie zorganizowane w grupach klasowych, zajęcia wychowawcze i zajęcia terapeutyczne prowadzone przez różnych specjalistów.¹⁸ 
Do prowadzenia szeroko pojętej terapii zabawowej potrzebni są wychowawcy specjalizujący się w pedagogice leczniczej. Poza tym pozytywną funkcję edukacyjną i terapeutyczną spełniają przyszpitalne szkoły, które cieszą się zazwyczaj akceptacją dzieci. Głównym zadaniem tych szkół jest realizacja programu nauczania, ale oprócz tego nauczyciele wkładają wiele wysiłku w działania o charakterze psychopedagogicznym. Należy tu zwrócić uwagę na to, że nauczyciele z przyszpitalnych placówek oświatowych poszukują różnych form aktywności indywidualnie dla każdego dziecka, dzięki czemu ma ono możliwość twórczego wypowiedzenia się. 
J. Doroszewska formułuje zadanie terapii wychowawczej, jako organizowanie możliwie każdego wysiłku pacjenta, tak by było to korzystne dla całości jego układu nerwowego, a przez to i dla całego ustroju walczącego z chorobą.¹⁹ 
Do czynników najbardziej obciążających wysiłkiem lub mogących najskuteczniej odciążyć wysiłkowo, należy środowisko społeczne: ludzie otaczający dziecko, a głównie jego opiekunowie , a zwłaszcza wychowawcy. Zależnie od tego, jaka jest ich osobowość i ich stosunek do dziecka - mogą odciążać jego napięcie wewnętrzne, odprężać je, uspokajać, dawać poczucie bezpieczeństwa, mogą mu ująć coś z tych ciężarów, jakie na nie nałożyła choroba. Ludzie otaczający dziecko mogą również dokładać mu ciężaru, rozpraszać jego siły, zwiększać napięcie poczucia zagrożenia dodatkowymi przeszkodami, przeszkodami zwłaszcza obarczać ciężarem niezrozumienia jego potrzeb. 
W normalnych warunkach to rodzice dają dziecku poczucie bezpieczeństwa, które jest niezbędne do normalnego funkcjonowania każdego człowieka. W zakładzie leczniczym to poczucie bezpieczeństwa powinien dawać w zastępstwie rodziny wychowawca, nauczyciel, personel medyczny. Ogólna postawa tychże osób, ich wewnętrzne zharmonizowanie, spokój, optymizm, wielka życzliwość, umiejętność wzbudzania do siebie życzliwości i zaufania stwarzają wokół dziecka chorego atmosferę bezpieczeństwa i rozluźnienia napięć, niepokoju, bezradności i tęsknoty. 
Refleksje wynikające z obserwacji różnorodnych sytuacji w mojej pracy pozwoliły mi sformułować postulaty do dalszej pracy opiekuńczo - wychowawczej. 
1. Rodzice powinni dołożyć jak najwięcej starań, by ich odwiedziny były częste i całkowicie wykorzystane na pełne, świadome bycie z dzieckiem. Aby zachować zaufane jakim darzą ich dzieci, powinni dotrzymywać słowa co do terminu kolejnych odwiedzin. 
2. Aby dziecko czuło się na oddziale jak najlepiej, powinno mieć zapewnioną możliwie najlepszą opiekę medyczną i wychowawczą. W tym celu rodzice powinni współpracować z personelem medycznym i pedagogicznym, dostarczając o dziecku pełnych informacji dotyczących jego zdrowia, cech charakteru i osobowości, upodobań i sposobów reagowania w sytuacjach trudnych. Obieg informacji powinien mieć miejsce również pomiędzy personelem sprawującym opiekę nad dzieckiem. 
3. Kolejne zadanie to stwarzanie chorym dzieciom możliwości do budowania pozytywnego obrazu własnej osoby. Osoby dorosłe winny stwarzać dzieciom sytuacje, w których odnosiłyby one rzeczywiste sukcesy, a jednocześnie potrafiły ocenić swoje zalety i wady. 
4. Ważne jest by czas i otoczenie dziecka przewlekle chorego zorganizować w taki sposób, aby nie miało okazji rozmyślać o rozłące z domem rodzinnym. Dlatego należy dostarczać dziecku na tyle bogatą ofertę różnego rodzaju zajęć, by miało ono w czym wybierać i aby znalazło w tej ofercie to co je interesuje. 
5. Wychowawcy, personel medyczny oraz każda osoba mająca kontakt z chorym dzieckiem powinni w sposób spontaniczny akceptować je takim, jakim ono jest. Osoby te winny tworzyć taki klimat, w jakim dziecko czułoby się swobodnie i spostrzegało swoich opiekunów jako starających się zrozumieć jego odczucia i sposób widzenia świata. Oczywiście osoby wychowujące, przy zachowaniu akceptującego stosunku do dziecka, winny także wskazywać także ujemne strony zachowania. Kontakt terapeutyczny redukuje ponadto lęk, zmniejsza przykre napięcie i przygnębienie pacjenta, ale również mobilizuje go do współdziałania z lekarzem czy personelem pedagogicznym. 
6. Bardzo ważną rzeczą jest indywidualne traktowanie każdego dziecka, z uwzględnieniem jego osobistych potrzeb. 

1. E. Jundziłł, Potrzeby psychiczne dzieci i młodzieży, Gdańsk 1998, s.7

2. T. Kocowski, Potrzeby człowieka. Koncepcja systemowa, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1982, s. 40-41

3. W. Szewczyk, Psychologia, Warszawa 1990, s. 304-306

4. A. Maslow, Motywacja i osobowość, Warszawa 1990, s. 104-105

5. S. Garczyński, Potrzeby psychiczne. Niedosyt, zaspokojenie, Warszawa 1972, s.8

6. E. Jundziłł, Potrzeby psychiczne, op. cit., s.22

7. A. Maslow, Motywacja i, op. cit., s.72-159

8. Z. Sękowska, Pedagogika specjalna, Warszawa 1982, s.238

9. S. Garczyński, Potrzeby psychiczne, op. cit., s.29-30

10. T. Kocowski, Potrzeby człowieka, op. cit., s.68

11. J. Doroszewska, Pedagogika specjalna, t. I, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1989, s.37

12. Tamże, s.38

13. I. Obuchowska, Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, Warszawa 1995, s.394-395

14. T. Ostrowski, Potrzeby psychiczne z dzieci chorych somatycznie, Kraków1995, s.83-87

15. W. Pilecka, W chorym ciele zdrowy duch, Charaktery 1998, nr 6

16. T. Ostrowski, Potrzeby psychiczne,.op. ci., s.86

17. I. Obuchowska, Dziecko niepełnosprawne, op. cit., s.412

18. A. Macierz, Psychoemocjonalne i wychowawcze, op. cit., s. 33

19. J. Doroszewska, Pedagogika, op. cit., s.556

Dzieci w wieku szkolnym, które w przeszłości były leczone operacyjnie z powodu wrodzonych wad serca mają podwyższone ryzyko problemów z nieuwagą i nadaktywnością – ostrzegają na łamach pisma "Pediatrics" naukowcy z Filadelfii…….

"Takie dzieci często mają problemy z zachowaniem w szkole, nasze wyniki podkreślają konieczność wspierania i badania maluchów pod kątem rozwoju neurologicznego" – mówi główna autorka pracy doktor Amanda Shilingford z Szpitala Dziecięcego w Filadelfii. 
Naukowcy przebadali grupę 109 dzieci w wieku od 5 do 10 lat, które jako noworodki przeszły operacje z powodu złożonych wrodzonych chorób serca. Ponad połowa z nich w wieku szkolnym wymagała dodatkowych zajęć wyrównawczych, a 15 procent musiało uczęszczać do klas specjalnych.

 

Na podstawie ankiet wypełnionych przez rodziców i nauczycieli autorzy pracy stwierdzili, że ryzyko problemów z uwagą, koncentracją i nadaktywnością jest w grupie badanych dzieci od 3 do 4 razy wyższe niż u rówieśników.

 

Wcześniejsze badania wykazały, że dzieci ze złożonymi wrodzonymi chorobami serca, w wielu szkolnym mają prawidłowe zdolności poznawcze, ale częściej niż inne dzieci doświadczają problemów wzrokowo ruchowych oraz zaburzeń mowy, nauki języka i mają trudności z planowaniem, podejmowaniem decyzji oraz rozwiązywaniem problemów.

 

Każdego roku w USA rodzi się ponad 10á000 noworodków z wrodzonymi wadami serca, które wymagają leczenia operacyjnego w pierwszym roku życia dziecka. Postęp medycyny i chirurgii znacząco poprawił przeżywalność pacjentów nawet z bardzo skomplikowanymi wadami.

 

"Ważne jest teraz zadbanie o późniejszą jakość życia pacjentów i ich rodzin" – mówi Shilingford. "Mamy nadzieję, że nasze wyniki zwiększą czujność rodziców, nauczycieli i lekarzy i uświadomią im ryzyko problemów neurologicznych u dzieci po operacjach serca" – dodaje autorka. KDO

 

SYTUACJE TRUDNE U DZIECI PRZEWLEKLE CHORYCH 
opracowała mgr Małgorzata Matłosz 

     Obecne warunki życia społeczno – ekonomicznego sprzyjają nasileniu stanów stresowych u ludzi. To niekorzystne zjawisko występuje również w środowiskach szkolnych podczas procesu dydaktyczno – wychowawczego. Częste stresy o wysokim natężeniu wpływają negatywnie na rozwój dzieci i młodzieży oraz dezorganizują zamierzoną pracę pedagogiczną nauczyciela.
     Sytuacje szkolne częściej są stresogenne dla dzieci przewlekle chorych ze względu na fakt, że korzystają one z leczenia w różnych sanatoriach, spotykają się z wieloma nauczycielami stawiającymi im różne wymagania, a w czasie remisji choroby uczęszczają do szkoły w miejscu zamieszkania.
     Dzieci przebywające na leczeniu w sanatorium napotykają na rozmaite sytuacje, które subiektywnie uznają za trudne, różnie je spostrzegają i na nie reagują. W zależności od różnych okoliczności można mówić o sytuacjach psychologicznych, dydaktycznych, wychowawczych i innych.
     Sytuację człowieka T. Tomaszewski określa jako „układ jego wzajemnych stosunków z innymi elementami jego środowiska w określonym momencie czasu”. Jeżeli w określonej sytuacji człowiek staje wobec zadań, które są dla niego możliwe do wykonania za pomocą określonych czynności, mamy wówczas do czynienia z sytuacją sprzyjającą, w przeciwnym razie mamy do czynienia z sytuacjami niesprzyjającymi.
     Przy wielokrotnym powtarzaniu się określonej sytuacji, stabilizuje się jej wewnętrzna organizacja, przystosowanie się wzajemne jej elementów podstawowych, a mianowicie: zadań, jakie mają być zrealizowane (wartości), warunków, w jakich dokonuje się ich realizacja, metod realizacji (czynności) i samego wykonawcy (podmiotu). Ustala się wzajemny układ elementów, przy którym zadanie zostaje dostosowane do możliwości, warunków, metod i cech podmiotu. Wzajemnemu przystosowaniu podlegają także poszczególne elementy sytuacji. w tych warunkach mówimy o wytworzeniu się sytuacji normalnej. Przyjmując, iż podstawowym elementem funkcjonowania człowieka są czynności, czyli zachowania mające odpowiednią organizację, przebieg i skierowane na osiągnięcie określonego celu, można stwierdzić, że” w sytuacjach ustabilizowanych lub powtarzalnych ustala się jakaś struktura czynności, za pomocą której osiąga się określony wynik”. Takie ustabilizowane warunki można nazwać warunkami normalnymi, a odpowiednią w tych warunkach strukturę czynności także strukturę normalną.
     Jeżeli wewnętrzna równowaga sytuacji normalnej zostanie zakłócona, tak że normalny przebieg aktywności podstawowej zostanie zakłócony i prawdopodobieństwo realizacji zadania na poziomie normalnym stanie się mniejsze, mówimy o sytuacjach trudnych. 
     Układy warunków nie sprzyjających wykonywaniu czynności oraz sytuacje przykre dla jednostki określa się potocznie przymiotnikiem „trudne”. Pojęcie „sytuacja trudna” zbliżone jest do takich pojęć, jak : stres i frustracja. Jako wspólną cechę sytuacji trudnych, stresowych, czy też frustrujących przyjmuje się tutaj występowanie czynników działających niekorzystnie na organizm i powodujących specyficzne zmiany w jego funkcjonowaniu. w sytuacjach stresowych będą to przede wszystkim czynniki stanowiące zagrożenia, zakłócenia a także deprywacja.
     Pojęcie” sytuacja trudna”, mimo wielu nieścisłości, jest często stosowane w psychologii i pedagogice. 
     M. Tyszkowa przyjmuje, że „sytuację trudną można pojmować jako układ zewnętrznych bodźców (warunków) powodujących zakłócenia czynności lub zagrożenie potrzeb jednostki, jej dążeń czy cenionych wartości i wywołujących w związku z tym charakterystyczne zmiany w zachowaniu”. W porównaniu z sytuacją normalną „za cechę wyróżniającą sytuacji zwanych trudnymi uważa się to, że zawierają one jakiś czynnik (lub szereg czynników, które mogą być różnorodne) powodujący przeciążenie systemu regulacji, które zmusza osobnika do nowej koordynacji w celu osiągnięcia (a właściwie przywrócenia) stanu umożliwiającego kontynuowanie czynności ukierunkowanej na realizację dążenia”. M. Tyszkowa uważa, że ”przez sytuację trudną możemy rozumieć taki układ zadań (celów), warunków działania i możliwości działającego podmiotu, w jakim naruszona została równowaga między tymi elementami w stopniu wymagającym nowej koordynacji, co powoduje przeciążenie systemu regulacji i emocje ujemne. w konsekwencji trwania tego stanu pojawiają się zmiany w zachowaniu jednostki, między innymi reorganizacja lub dezorganizacja ukierunkowanych na cel czynności”.
     Według T. Tomaszewskiego” sytuacje trudne to sytuacje, w których naruszona jest równowaga takich elementów jak : zadania, czynności, warunki i cechy podmiotu”.
     Sytuacje trudne przejawiają dość daleko idącą różnorodność, mimo to jednak mają pewne właściwości wspólne. Zdaniem M. Jarosza” sytuacja trudna zawiera czynniki, które stanowią zagrożenie dla jednostki - sygnalizowane lub bezpośrednio doznawane - lub zakłócają bądź uniemożliwiają działanie zmierzające do osiągnięcia celu (zaspokojenia potrzeby, rozwiązania zadania), bądź powodują pozbawienie cenionych wartości; sytuacja trudna wyzwala stan wzmożonej aktywizacji i obciąża lub przeciąża system regulacji zachowania”.
     Rodzaje sytuacji trudnych.
     W zależności od tego, jakie czynniki związane z funkcjonowaniem człowieka brane są pod uwagę, można wyróżnić rozmaite trudności, czy też mówić o różnych sytuacjach trudnych. Biorąc pod uwagę zewnętrzne czynniki warunkujące przebieg i rezultaty czynności, wyróżnia się następujące trudności:
- trudności występujące w sytuacjach nowych,
- trudności związane z dynamiką zadań i warunków,
- trudności związane ze strukturą zadań,
- trudności związane ze strukturą warunków.
     W analizie funkcjonowania osoby w danej sytuacji należy uwzględnić nie tylko czynniki zewnętrzne (obiektywne), ale także czynniki tkwiące w osobie (subiektywne). Trudności obiektywne wynikają ze zmienności warunków zewnętrznych i zadań (czyli otoczenia). Trudności subiektywne wiążą się z samą jednostką i zmianami w niej dokonującymi się.” o trudnościach obiektywnych mówimy wtedy, gdy człowiek zdolny do wykonywania normalnych zadań w normalnych warunkach staje wobec zadań lub warunków, które przekraczają tę normę. o trudnościach subiektywnych natomiast mówimy wtedy, gdy w sytuacji normalnej człowiek nie może sprostać jej wymaganiom, gdy nie może wykonywać normalnych zadań w normalnych warunkach”.
     Tomaszewski uważa, że w jednej i tej samej sytuacji mogą występować równocześnie trudności różnego typu, a każda sytuacja trudna jest w większym lub mniejszym stopniu sytuacją zagrożenia.
     Sytuacja deprywacji według T. Tomaszewskiego to taka”, w której podmiot pozbawiony jest czegoś, co jest potrzebne do normalnego życia lub funkcjonowania, albo inaczej mówiąc, sytuacja, w której nie są zaspokojone jakieś podstawowe potrzeby podmiotu”. Mogą to być potrzeby fizjologiczne, społeczne, psychiczne. Deprywacja może prowadzić do różnych zaburzeń organizmu, do jego osłabienia.
     Sytuacje przeciążenia powstają wtedy, gdy człowiek otrzymuje zadania na granicy swoich sił fizycznych lub umysłowych, zadania wymagające maksymalnego wysiłku. Przeciążenia mogą dotyczyć czynności percepcyjnych, motorycznych lub umysłowych.
     Sytuacja zagrożenia występuje wtedy, ”kiedy istnieje zwiększone prawdopodobieństwo naruszenia jakiejś wartości cenionej przez podmiot działający, życia, zdrowia, jego samego i jego bliskich, własności, uprawnień, pozycji społecznej, dobrego imienia, własnego dzieła, poglądów, dobrego samopoczucia lub samooceny itp.”. Typowe dla sytuacji zagrożenia są różne czynności obronne, jak: agresja, ucieczka, dezorganizacja czynności i inne.
     Sytuacje utrudnienia występują wtedy, gdy jednostka napotyka przeszkodę lub brak pewnych elementów niezbędnych do wykonywania zadania T. Tomaszewski zalicza do nich braki np. przedmiotów, narzędzi, informacji oraz różnorodne naciski, czyli "aktywne, jednokierunkowe działanie czynników obcych na podmiot wykonujący jakąś czynność” i przeciwdziałanie.
     Sytuacje konfliktowe powstają wtedy, gdy człowiek znajduje się w polu działania sił przeciwstawnych, przy czym mogą to być zarówno siły fizyczne, jak i sprzeczne naciski społeczne lub moralne. Człowiek może się też znaleźć w sytuacji, w której występuje konflikt ról, kompetencji lub zadań, a także sprzeczności interesów, przekonań itp.
     Sposoby reagowania.
     Reakcje człowieka na sytuacje trudne są najczęściej określane terminem stres, wprowadzonym do nauki przez kanadyjskiego endokrynologa, Hansa Selye’go w roku 1936. Stan stresu wywołany w organizmie człowieka przez określoną trudność utrzymuje się zwykle dłużej niż trwa sama sytuacja trudna, która go wywołała, a jego następstwem może być szereg obciążeń” posytuacyjnych”.
     Fakt, że sytuacje trudne są różnorodne i stopień natężenia stresu może być bardzo różny, powoduje, że reakcje na stres, które przebiegają na kilku poziomach, są bardzo zróżnicowane.
     J. Reykowski wymienia 3 fazy reakcji na stres:
1. Faza reakcji instrumentalnych. 
Kiedy nasilenie stresu jest umiarkowane i nie osiąga jeszcze progu odporności
(tolerancji) na stres, występują reakcje ukierunkowane na przezwyciężanie stresu. Obserwujemy zwiększoną mobilizację organizmu, co przejawia się między innymi we wzroście intensywności i szybkości reakcji oraz zwiększenie aktywności procesów poznawczych.
      Występują tu takie reakcje, jak usuwanie przeszkody, modyfikacja sposobów działania odpowiednio do zaistniałej sytuacji itp. Człowiek znajdujący się w sytuacji o niezbyt wysokim stopniu trudności jest w pełni skoncentrowany na zadaniu, na wykonywaniu odpowiednich czynności, dlatego też mówimy tu o reakcjach instrumentalnych. z punktu widzenia efektywności działań faza ta sprzyja realizacji zadania.
2. Faza krytyczna.
Występuje ona wtedy, kiedy natężenie stresu wkracza (osiąga) w obszar progu odporności na stres. Struktura czynności staje się mniej zwarta, rozwiązywanie problemów - które występują szczególnie często na terenie szkoły - sprawia trudności, co przejawia się między innymi w nadmiernej koncentracji na szczegółach zadań, w sztywności w ich rozwiązywaniu, w koncentrowaniu się na łatwiejszych sposobach rozwiązywania. Działanie w fazie osiągania progu odporności na stres charakteryzuje się również pewnym zaburzeniem w procesach orientacyjnych. Znajduje to szczególny wyraz w trudnościach skupienia uwagi, w niemożności długotrwałej jej koncentracji, jak i w zmniejszonej zdolności przewidywania celów i skutków działania. w tej sytuacji, na skutek obniżenia sprawności działania mechanizmu kontroli emocjonalnej, występują wyraźne przejawy reakcji emocjonalnych, takich jak gniew, strach czy lęk.
3. Faza reakcji obrony przed stresem.
Nadmierne natężenie stresu, rejestrowane między innymi jako wzmożony stan pobudzenia emocjonalnego, doprowadza do przeciążenia systemu regulacji. 
     W tej fazie często występującą reakcją jest agresja, tj. takie zachowanie, którego celem jest zniszczenie lub uszkodzenie przedmiotu albo osoby traktowanej jako przyczyna stresu. Agresja prowadząc do rozładowania sytuacji trudnej, staje się zarazem źródłem nowych trudności. 
     Oprócz agresji istnieje szereg innych form reakcji na nadmiernie silny stres. Do często występujących należą np. ucieczka czy wycofanie się. Inną formą reakcji jest tzw. regresja.
     T. M. Newcomb wyróżnia dwa przeciwstawne sposoby reagowania na napotkaną przeszkodę.
     Do sytuacji trudniej można ustosunkować się spokojnie, z nastawieniem na rozwiązanie problemu, ale można tez stać się absolutnie niezdolnym do tego, żeby sobie z nią radzić.
     Trudności związane z pobytem dziecka w sanatorium.
     Zakłady lecznicze dla dzieci skupiają wiele wysiłków na tym, ażeby dziecku przebywającemu na leczeniu zapewnić pełny, zarówno psychiczny, jak i fizyczny wypoczynek. Osiąga się to poprzez estetyczne otoczenie, właściwe urządzenia socjalno – bytowe, dbałość o ład i spokój, a także poprzez dobre odnoszenie się, wzbudzające zaufanie dziecka i niwelujące trudności na jakie natrafia w środowisku leczniczym.
     Ważne także jest uwzględnienie tych czynników, które w warunkach życia sanatoryjnego mogą stanowić przeszkodę w osiąganiu i utrwaleniu się dobrego samopoczucia dziecka chorego, i mogą stanowić trudność w osiągnięciu dobrego kontaktu z osobami opiekującymi się dzieckiem.
     Mimo dużych wysiłków ze strony personelu pedagogicznego i medycznego, nie brak w życiu dziecka przebywającego w sanatorium momentów przykrych. Przezwyciężanie trudności niejednokrotnie stanowi niepotrzebną stratę energii, która powinna koncentrować się na walce z chorobą. Bywają to trudności w pewnym sensie niezawinione, wynikające z nienormalnej sytuacji dziecka chorego, z samego faktu choroby, konieczności przebywania w sanatorium i podjęcie leczenia. Bywają jednak także trudności” zawinione”, powstałe na skutek niedopatrzenia ze strony personelu, zlekceważenia doświadczeń, potrzeb i uczuć dziecka. Zmiana środowiska w każdych warunkach jest dla dziecka niełatwym przeżyciem. Dla dziecka chorego jest ona przeżyciem jeszcze bardziej skomplikowanym.
     Przystosowanie się do nowego środowiska wbrew pozorom może trwać długo i natrafić na liczne przeszkody.
     Czynnikami wpływającymi na zdolność adaptacji dziecka w sanatorium są: jego właściwości osobnicze, środowisko z jakiego dziecko pochodzi, aktualna sytuacja rodzinna, a także sam fakt choroby. Skuteczne przeciwdziałanie trudnościom wymaga rozeznania w przeżyciach dziecka, jego tęsknotach, zmartwieniach i niepokojach. Nie zauważone początkowo trudności mogą rzutować na cały pobyt dziecka w sanatorium. Mogą warunkować jego zachowanie się i jego reakcje w innych trudnych momentach, jakie niesie życie sanatoryjne. 
     Dlatego bardzo ważne wydaje się poznanie sytuacji jakie są spostrzegane przez dzieci przewlekle chore jako sytuacje trudne, jakie są sposoby przezwyciężania sytuacji trudnych, jak dzieci reagują w sytuacji trudnej (jakie przeżycia im towarzyszą)?
     Badania zostały przeprowadzone za pomocą metody do badania sytuacji trudnych oraz kwestionariusza sposobów pokonywania trudności.
     Ujmowane za pomocą zastosowanej metody sytuacje trudne podzielono na trzy obszary, które dotyczą trudności pochodzących z różnych źródeł:
- Trudności związane z kontaktami z rówieśnikami i nauczycielem;
- Problemy związane z trudnościami w nauce;
- Problemy związane z chorobą.
     W zakresie kontaktów z rówieśnikami i nauczycielem najwięcej trudności sprawiają im: konflikty z kolegami, ironia i śmiech ze strony kolegów i koleżanek oraz nadmiernie wymagający stosunek nauczyciela i brak życzliwości nauczyciela.
     W zakresie nauki sytuacjami trudnymi są: świadomość ocen słabych, odpytywanie ustne przez nauczyciela (przy tablicy) a także świadomość powtarzania klasy i prace kontrolne na stopień.
     Do problemów związanych z chorobą należą: świadomość, że jest się przewlekle chorym, świadomość, że musi się być bardziej ostrożnym niż inne dzieci oraz świadomość o mniejszej wydolności fizycznej.
     Podstawą oceny sposobów zmagania się dzieci przewlekle chorych z trudnościami, są wyniki badań uzyskane w kwestionariuszu sposobów pokonywania trudności.
     Na bazie analizy treści twierdzeń kwestionariusza wyodrębniono:
- zachowania zorientowane na pokonanie trudności.
- zachowania obronne nakierowane na obronę siebie.
     Do zachowań zorientowanych na pokonanie trudności zaliczamy: poszukiwanie pomocy oraz pokonywanie trudności (penetracja problemu, poszukiwanie wiedzy).
     W zachowaniach obronnych jednostka rezygnuje z osiągnięcia celu i zaspokojenia potrzeb, dąży jedynie do obrony własnej osoby przed szkodliwym wpływem sytuacji trudnych i ujawnieniem się emocji negatywnych. Zachowania te u dzieci mogą przyjąć następujące formy:
- odwlekanie sytuacji trudnej,
- uleganie trudnościom,
- emocjonalne reagowanie na trudną sytuację,
- reakcje wegetatywne i obronne.
     Badane dzieci ujawniają zachowania skierowane na pokonanie trudności. Zachowania te wyrażają się w tym, że dzieci często zwracają się do innych o pomoc, a także starają się wyobrazić sobie, co zrobiłby w tej sytuacji ktoś, kogo podziwiają i uznają za wzór dla siebie. Aby pokonać daną trudność obstają przy swoim i walczą o to, czego chcieli, oraz starają się przeanalizować problem, aby go lepiej zrozumieć.
     Inną formą zachowania w sytuacji trudnej są zachowania obronne nakierowane na obronę siebie. Badani często ulegają trudnościom, pragną, by cała sprawa minęła i by się to wszystko skończyło, trudno im zdecydować się co mają robić. Także często odwlekają sytuację trudną, odsuwają od siebie myślenie o tym, co się zdarzyło.
     Badani często reagują emocjonalnie: czują się zagubieni, często chce się im płakać i jest im trudno radzić sobie z problemami. U badanych występują także reakcje wegetatywne i obronne: czują, że są przerażeni, rozdrażnieni, łatwo tracą panowanie nad sobą, a także zauważają, że ich serce szybko bije.
     Na podstawie uzyskanych danych można stwierdzić, że choroba przewlekła jest dla dziecka źródłem zagrożenia, które dotyczy zarówno stanu zdrowia, jak i sposobu ich funkcjonowania zwłaszcza w szkole. Analizując sposób zachowania się badanych nie można ustalić jednolitego sposobu pokonywania sytuacji trudnych, wiele dzieci ujawnia zachowania obronne, ale wiele także podejmuje próby pokonywania trudności.
     Nasilone reakcje emocjonalne o zabarwieniu negatywnym wydają się być wyrazem obniżonej odporności emocjonalnej w następstwie choroby.

LITERATURA

1. Jarosz M. (1983). Sytuacje trudne oraz ich wpływ na stan psychiczny.
W: Jarosz M. Psychologia lekarska. Warszawa: PZWL s. 143-161.
2. Tomaszewski T. (1975). Człowiek i otoczenie. W: Tomaszewski T. (red.). Psychologia. Warszawa: PWN, s. 13 – 36.
3. Tyszkowa M. (1972). Zachowanie się dzieci szkolnych w sytuacjach trudnych. Warszawa: PWN
4. Tyszkowa M. (1977). Zachowanie się młodzieży w sytuacjach trudnych i rozwój osobowości. Poznań: Uniwersytet im. A. Mickiewicza.