GATUNKI LITERACKIE:
Bajka - krótki wierszowany utwór o charakterze dydaktycznym; zawiera morał (pouczenie); zazwyczaj jest alegoryczna (mądra sowa, chytry lis). Bohaterami są zwierzęta ukazujące tyoy ludzkie. Celem jest wskazanie pewnych zachować, postępowania. Najczęściej przeciswtawia dwa stanowiska. Wyróżniamy: bajkę zwierzęcą, ezopową, narracyjną, epigramatyczną.
Przykłady: I. Krasicki, Adam Mickiewicz; Czapla, ryby i rak; Malarze; Ptaszki w klatce; Przyjaciele.
Baśń - utwór narracyjny o treści fantastycznej, w którym bohaterowie swobodnie przekraczają granice między światem realistycznym a fantastycznym; charakterystyczne elementy: magiczne przedmioty, motyw wędrówki, poszukiwania czegoś, ukazanie walki dobra ze złem. Nieznany czas i miejsce akcji ,, Dawno, dawno temu.. za górami i lasami..’’ Wystepują trolle, ogry, czarownice. Wyróżniamy: baśń ludową, literacką, nowoczesną.
Przykłady: Kopciuszek, Królewna Śnieżka, Kot w butach; Jaś i Małgosia
Legenda - nasycona elementami fantastycznymi opowieść oparta na motywach chrześcijańskich (głównie o życiu świętych i męczenników). Od końca XVIII w. legendę kojarzy się z podaniami ludowymi.
Przykłady: Legenda o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu, Legenda o św. Aleksym.
Opowiadanie - niewielki, zwykle jednowątkowy utwór epicki, o kompozycji bardziej swobodnej niż w przypadku noweli.
Przykłady: J. Iwaszkiewicz, Ikar; A. Czechow,Śmierć urzędnika.
Komiks - fabuła opowiedziana za pomocą serii obrazków rysunkowych wspomaganych wątłym tekstem słownym; rysunek przedstawia bohaterów w wyraźnie zarysowanej sytuacji, tekst zaś ogranicza się tylko do ich wypowiedzi wmontowanych w rysunek w formie tzw. "dymka". K. przedstawiają na ogół historie sensacyjne, bywają także przeróbkami dzieł klasycznych. Zrodzone w XIX w., stanowią szczególnie charakterystyczną formę współczesnej kultury masowej."
Przykłady: Kornel Makuszewski Przygody Koziołka Matołka; Garfield; Tutus Romek i Atomek; Kajko i Kokosz
Wiersz – mowa celowo ukształtowana i zorganizowana brzmieniowo charakteryzująca się powtarzalnością elementów (akcentów, głosek, wersów, strof itp.) i wzajemnym powiązaniem znaczeń użytych słów. Jest przeciwieństwem prozy.
Przykład : Jan Brzechwa : Leń; Zoo; Stań Pytalski
Utwory sceniczne- utwory przeznaczone na wystawianie na scenie. Podział na akty i sceny.
NURTY W POEZJI:
Poezja lityczna:
charakteryzuje się dużym zabarwieniem uczuciowym, typ wypowiedzi poetyckich, opartych na realistycznej obserwacji życia, wzbogaca wiedzę dziecka o otaczającym świecie, ukazuje piękno i zmienność przyrody, popularyzuje dobre zwyczaje, uczy właściwego postępowania, służy wychowaniu moralnemu i patriotycznemu, rozwija spostrzegawczość i wrażliwość estetyczną, wpływa na rozwój emocjonalny małych odbiorców. pogodny nastrój, życzliwy stosunek do otaczającego świata
Twórcy i ich tomiki:
- Czesław Janczarski: Wspólna sprawa; Mieszkanie Hani; Abecadło przyrodnicze; Listy, listy, listy; Sklepy
- Jerzy Ficowski: Zielona Majka; Maciupinka; Kolorowy kalendarzyk
- Maria Czerkawska: W czas pogody; Kto się śmieje; W lesie biało; U starej wierzby; Czerwona piłeczka
Poezja wyobraźni:
jest wzorowana na fantastyce baśniowej i twórczości ludowej. Opiera się na folklorze dziecięcym i jest poezją najbliższego kontaktu matki z dzieckiem. Prezentuje świat z pozycji dziecka uwzględniając jego imaginację i potrzeby psychiczne. Przesycona wychowawczą retoryką.
Twórcy i ich tomiki:
- Janina Porazińska: Pleciugowe nowinki; Smyku-smyku na patyku; Psotki i śmieszki; Trzy gadułki.
- Hanna Januszewska: To Trasa śpiewa; Zwycięskie kielnie; Majowe święto; Srebrna kózka; Z góry na Mazury
- Ewa Szelburg-Zarembina: Dzieci miasta, Nasi braciszkowie, Moje wierszyki, Wierszyki Reni, Na listeczku kalinowym, Idzie niebo ciemną nocą, Opowiem wam…
- Joanna Kulmowa: Zimowe słowiki; Gdyby; Wiersze dla Kaji.
Poezja satyryczno-groteskowa:
Poezja oparta na żarcie intelektualnym, słowotwórczych igraszkach, zabarwiona elementami satyry i groteski, ma wyzwolić w dzieciach poczucie humoru i wrażliwość na piękno poetyckiego słowa
Twórcy i ich tomiki:
- Julian Tuwim: Cuda i dziwy; Wiersze dla dzieci
- Jan Brzechwa: Tańcowała igła z nitką; Kaczka dziwaczka; Ptasie plotki; Brzechwa dzieciom; Sto bajek; Fruwająca krowa; Globus; Śmiechu warte
- Wanda Chotomska: Teatr na jednej nodze; Tere-fere; Wiersze pod psem; Od poranka do wieczora; Pan
- Ludwik Jerzy Kern: Pierwszy i kilka innych wierszy; Żyrafa u fotografa; Niedźwiedź w szafie; Jurek Ogórek; Cztery łapy; Pan Tygrys
Poezja awangardowa:
Wprowadzenie dziecka w świat poezji nowoczesnej. Oszczędne operowanie słowem poetyckim, stosowanie skrótów myślowych. Twórcy starają się przemówić do dziecka po nowemu i przygotować go do odbioru współczesnej poezji dla dorosłych.
Twórcy i ich tomiki:
- Józef Czechowicz: Przy sianokosach; Jesień; Jak groch wędrował; Wiersze dla dzieci
- Anna Kamieńska: Dębowa kołyska; Zajęczy pałac; Pod jabłonią
- Tadeusz Kubiak: Gdy zapadnie noc; Pawie wiersze; Niby na niby
- Julian Przyboś: Wiersze i obrazki
BAJKI I BAŚNIE REGIONALNE:
Baśń regionalna – ściśle określona lokalizacja zdarzeń oraz ściśle określony czas zdarzeń.
Oparta na wierzeniach ludowych. Posiada pierwiastek zła.
BAŚNIE ŚLĄSKA
Bohaterowie: centralnym bohaterem jest górnik; inne charakterystyczne postacie to istoty demoniczne, utopce, diabły, dobre i złe duchy kopalni: Skarbnik, Piędzimężyk, Kraśniczka; Król Węży, Liczyrzepa (demon).
Autorzy:
- Gustaw Morcinek: Przedziwna historia o zbójniku Ondraszku; Przedziwne śląskie powiarki; Jak górnik Bulandra diabła oszukał.
- Kornelia Dobkiewiczowa: Miedziana lampa; Sztolnia w Sowich Górach; Wężowa Królewna; Zamek nad Czarnym Jeziorem.
BAŚNIE POMORZA
Bohaterowie: rybacy, syreny, Jurata, Perkun, stolemy (duże krasnale), Neptun, „diabeł wichrzysty z lotnych wydm”, okręty, bursztyn
Autorzy:
- Franciszek Fenikowski: Bursztynowe serce; Gburzy z Gnieżdżewa; Okręt w herbie; Gdańska szkatułka; Złoty strąd.
- Hanna Zdzitowiecka: Bursztynowe baśnie
BAŚNIE MAZUR I WARMII
Bohaterowie: panny wodne, król ryb, Smętek (demon), kormorany, kłobuki (demony), rybacy
Autorzy:
- Tadeusz Stępowski: Czterej synowie raka.
- Karol Małek: Opowieści znad mazurskiego Gangesu.
- Maryna Okęcka-Bromkowa: Nad jeziorem bajka śpi.
- Irena Kwinto: Dar królowej róż
BAŚNIE NADODRZA
Bohaterowie: czarownice, siły demoniczne, rycerze, wodnik, rusałki, krasnale, duchy, mary, upiory
Autorzy:
- Izabela Koniusz i Helena Rutkowska: Królewska pieczęć.
- Izabela Koniusz:Złota dzida Bolesława.
- Kazimierz Malicki i Zygmunt Rutkowski: O krasnoludkach; Jagusi i siedmiu zaklętych rycerzach.
BAŚNIE PODHALA I JURY KRAKOWSKO – CZĘSTOCHOWSKIEJ
Bohaterowie: skały, groty, jaskinie, rycerze, smoki, ruiny zamków, jeziora, górale, góry
Autorzy:
- Stanisław Pagaczewski: Diabelski kamień.
BAŚNIE MAZOWSZA
Bohaterowie: diabeł Boruta i Rokita
Autorzy:
- Włodzimierz Piotrowski: Dole i niedole diabła Boruty
RODZAJE PROZY:
Biograficzna:
Sięgali po nią wychowawcy, ukazywała wzory dobrego postępowania bądź też przykłady złego, wyzwalała w czytającym refleksje nad samym sobą, pomagała kształtować charakter, proponowała określony ideał wychowawczy, przedmiotem autorskiego opisu i podmiotem zdarzeń fabularnych są losy autentycznych postaci
Twórcy i ich utwory:
- Zofia Zawiszanka, Przedziwny wódz.
- Karol Koźmiński, Józef Wybicki, Bohater dwóch kontynentów.
- Helena Bobińska, Maria Skłodowska-Curie.
- Zofia Nałkowska, Mój ojciec.
- Janina Porazińska, Kto mi dał skrzydła.
Przyrodnicza:
Tworzona w pierwszym okresie powojennym nawiązywano wyraźnie do tradycji literackiej. Kultywowano w niej znane na ogół tematy i stosowano wypróbowane techniki literackie wypracowane przez obcych i polskich autorów z poprzednich lat międzywojennych. Częstym zabiegiem literackim było nadawanie bohaterom ze świata zwierzęcego cech ludzkich. Przyroda fascynowała wszystkich pisarzy, była tworzywem wielu utworów literackich stanowiła przedmiot opisu i tło zdarzeń fabularnych.
Twórcy i ich utwory:
- Maria Kownacka: Kajtkowe przygody; Rogaś z Doliny Roztoki; Plastusiowy pamiętnik; Przygody Plastusia; Kukuryku na ręczniku
- Helena Bechlerowa: O kotku, który szukał czarnego mleka; Dom pod kasztanem; Za Złotą Bramą; O żabkach w czerwonych czapkach
- Rudyard Kipling: Księga dżungli; Druga księga dżungli
- Roman Pisarski: O psie, który jeździł koleją; Wakacje w zoo
- Jan Grabowski: Reksio i Pucek i inne opowiadania; Reksio Wielka Księga Przygód; Puch, kot nad koty
Podróżniczo-przygodowa:
Występuje motyw podróży, niezwykła sceneria zdarzeń fabularnych zwykle na egzotycznym tle, dramatyczne konflikty, w które uwikłani są odważni bohaterowie odkrywający nowe lądy. Walczą oni z dziką przyrodą.
Twórcy i ich utwory:
- Danuta Bieńkowska: Szlakiem orlich gniazd
- Janina Osińska: Jak Piotruś Malina przepłynął Odrę od Opola do Szczecina
- Arkady Fidler: Mały bizon
Fantastyczno-naukowa:
Opisuje wydarzenia najczęściej umiejscowione w przyszłości wobec czasów autora. Opiera się na hipotetycznym rozwoju nauki i techniki. Cechy: specyficzny typ czasoprzestrzeni, kontakt z obcymi, akcja na obcych planetach, statkach kosmicznych
Twórcy i utwory:
- Maria Kann: Błękitna planeta
- Jerzy Broszkiewicz: Oko Centaura
- Juliusz Verne: Dwadzieścia tysięcy mil podmorskiej żeglugi
- Stanisław Lem: Człowiek z Marsa, Astronauci
- Bohdan Korewicki: Przez ocean czasu
Sensacyjno-kryminalna:
Dostarcza ona atrakcyjnej rozrywki, uczy logicznego myślenia i potępia zło (konstrukcja przypomina baśń- zawsze wygrywa dobro) W dziecięcych kryminałach popularnym motywem jest poszukiwanie skarbu. Często bohaterem jest grupa dzieci, przyjaciół, którzy dzielą zadaniami w celu odkrycia tajemnicy czy zdemaskowania przestępcy.
Twórcy i ich utwory:
- Edmund Niziurski: Niewiarygodne przygody Marka Piegusa; Fałszywy trop; Księga urwisów; Awantura w Niekłaju
- Adam Bahdaj: Wakacje z duchami; Stawiam na Tolka Banana; Kapelusz za 100 tysięcy; Uwaga! Czarny parasol
- Zbigniew Nienacki: Cały cykl Pana Samochodzika
- Janusz Domagalik: Pięć przygód detektywa Konopki