Bruno Schulz Opowiadania, eseje, listy

I. Biografia

-ur. 12 lipca 1892 r. w Drohobyczu jako trzecie i ostatnie dziecko,

- jego rodzina należała do środowiska galicyjskich Żydów (jednak mówili po polsku i niezbyt pilnie przykładali się do tradycyjnych obrzędów religii mojżeszowej),

- ojciec Bruna – Jakub – był kupcem bławatnym, wybitną osobowością o zamiłowaniu do magicznych eksperymentów (zajął on centralne miejsce we wspomnieniach i twórczości Bruna),

-matka Bruna była przeciwieństwem ojca – trzeźwa i praktyczna,

-w 1902 r. Bruno rozpoczął naukę w gimnazjum realnym im. cesarza Franciszka Józefa(zdolny uczeń, szczególnie w dziedzinie rysunku),

- outsider, nieśmiały, masochista, samotny, posiadał kompleks niższości, czuł się wyobcowany, znajdował się w trójkącie oddziaływania trzech kultur (polskiej, żydowskiej i niemieckiej),

- przewlekła choroba ojca, upadek firmy, zubożenie, mitologia schyłku potęgi kupieckiej rodziny-wszystko to odegrało u Schulza ważną rolę,

- w 1910 r. zdał maturę z wyróżnieniem,

- studia architektoniczne na Politechnice Lwowskiej (przerwane przez kłopoty zdrowotne i I w. św.),

- część rodziny Schulzów (w tym Bruno), w związku z zagrożeniem ze strony armii rosyjskiej, udała się do Wiednia; Bruno krótko studiował na Wiedeńskiej Politechnice i odwiedzał Akademię Sztuk Pięknych;

- powrócił do Drohobycza; kolejne 9 lat przeznaczył na samokształcenie(dużo czytał m.in. dzieła w j. niemieckim – niemiecki ekspresjonizm i klasycy psychoanalizy), tworzył prace malarskie i graficzne; w 1915 r. umarł jego ojciec;

- ukazał się cykl grafik pt. Xsięga Bałwochwalcza (były masochistycznym hymnem na cześć kobiecości),

- od roku szkolnego 1924/1925 podjął pracę jako nauczyciel rysunku, następnie robót ręcznych, a także okresowo matematyki w państwowym gimnazjum im. króla Władysława Jagiełły (związane były z tym różne problemy, bo Schulz nie miał uprawnień do wykonywania zawodu nauczyciela; otrzymał je w r. 1932); był nauczycielem także w gimnazjum prywatnym i szkole powszechnej;

- w latach 1925-1927 nawiązał bliski intelektualny kontakt z młodym studentem polonistyki i kandydatem na pisarza , Władysławem Riffem (korespondowali ze sobą przez trzy lata; w listach Schulz podejmował swoje pierwsze próby literackie);

- często wyjeżdżał do Zakopanego; poznał Witkacego i Deborę Vogel ( ona pomogła mu się przebić w świecie literackim - za pośrednictwem rzeźbiarki Magdaleny Gross dotarli do Zofii Nałkowskiej);

-w 1928 r. napisał Noc lipcową, a w grudniu 1933 nakładem „Roju” ukazał się tom pt. Sklepy cynamonowe; wówczas zyskał popularność;

- w 1936 r. władze przyznały mu tytuł profesora i półroczny urlop na pracę twórczą; w tym czasie napisał kilka opowiadań (Wiosna, Jesień, Republika Marzeń) oraz szkiców i recenzji dla „Wiadomości Literackich” , „Skamandra”, „Pionu”, „Tygodnika Ilustrowanego”, „Studia” ( w pismach warszawskich ukazywały się regularnie jego szkice o książkach i opowiadania);

- w 1931 r. umarła matka Bruna,

- w 1933 r. poznał przyszłą narzeczona Józefinę Szelińską ( stała się jego powiernicą i adresatka dużego zbioru listów); rozeszli się w 1937 r. (m. in. mieli kłopoty z zawarciem ślubu i przeprowadzką do Warszawy); to wydarzenie pozostawiło w jego życiu pustkę;

- przez chwilę współpracował z grupą Przedmieście ( szybko okazało się , że ich neonaturalistyczny program nie pasował do niego),

- w sierpniu 1936 r. odbył trzytygodniową wycieczkę transatlantykiem „Kościuszko” do Sztokholmu; w 1938 r. zapisał w j. niemieckim opowiadanie , które wysłał nawet Mannowi ; w lecie 1938 wybrał się do Paryża (niestety nie uporządkował spraw osobistych i nie zrobił kariery europejskiej);

- planował napisać powieść Mesjasz,

- w 1937 r. został wydany tom nowel pt. Sanatorium Pod Klepsydrą ( ostatnia przygoda książkowa Schulza; zawierała wiele starych utworów i kilka z lat ostatnich);

- w 1938 r. otrzymał Złoty Wawrzyn Polskiej Akademii Literatury

- ostatnie opowiadania, które ukazały się przed śmiercią autora to: Kometa i Ojczyzna drukowane w prasie w 1938 r. ; przygotowany do druku zbiór czterech innych opowiadań zaginął w czasie wojny;

- we wrześniu 1939 r. , gdy Armia Czerwona wkroczyła na tereny Galicji Wschodniej, Schulz pozostał na swym nauczycielskim stanowisku; dorabiał malując portrety przywódców państwowych, winietki, afisze itd.;

- wkrótce po wkroczeniu Niemców do Drohobycza Schulza przesiedlono do getta; początkowo znajdował się pod protekcją gestapowca Feliksa Landaua – wykonywał prace malarskie i porządkował skonfiskowane przez Niemców księgozbiory; przyjaciele w Warszawy przygotowali dla niego ucieczkę i fałszywe papiery, ale w przeddzień planowanego wyjazdu został rozstrzelony na ulicy w Drohobyczu przez gestapowca karla Günthera w trakcie akcji pogromu Żydów, w „czarny czwartek” 19 listopada r. 1942.

II. Tematy i gatunki twórczości

Twórczość literacka

Schulz napisał dwa tomy opowiadań i cztery opowieści drukowane osobno w czasopismach (razem 30 dłuższych lub krótszych utworów lub 32, jeżeli Traktat o manekinach potraktujemy jak trzy osobne utwory).

-niektóre opowiadania maja charakter fabularny (Wiosna, Sanatorium Pod klepsydra, Emeryt, Kometa), w innych nad fabułą góruje opis (Nemrod, Pan, Noc lipcowa, Dodo, Edzio), czasem przeważa forma eseju lub traktatu (Traktat o manekinach, Druga jesień);

-miejscem akcji jest prawie zawsze miasteczko (idealne wizje Drohobycza);

-narrator lub bohater często posiada cechy autora (bywa, że wykraczają poza zespół doświadczeń egzystencjalnych dostępnych autorowi);

-Schulz zajmuje się zarówno sprawami błahymi, jak i najwyższej wagi (kometa);

- bohater nadaje subiektywne znaczenie faktom ; opowiada nie o zdarzeniach samych w sobie , ale o własnej inicjacji (w erotyczne namiętności, symbolikę, demiurgiczne eksperymenty ojca, w tajemnicę życia i rozrodu, w rozpad i śmierć , ezoteryczne dziedziny metafizyki, w życie społeczne i rodzinne , w tajniki działalności kupieckiej, w artystyczną twórczość, politykę itp.); żywo reaguje na wszystko co nowe ; z dziecinną ciekawością obserwuje dorosłych , ich dziwne obsesje i dewiacje; całym sobą odczuwa zjawiska przyrodnicze i kosmiczne; angażuje się w zdarzenia poruszające społeczność (np. zapowiedź końca świata w Komecie, spisek dynastyczny w Wiośnie); bohater w tej samej mierze swój świat poznaje, co kreuje;

- fabuły opowiadań nie zawsze pozwalają odróżnić fakty wobec świadomości bohatera zewnętrzne – i jego fantastyczne marzenia i rojenia;

- Sklepy cynamonowe i Sanatorium Pod Klepsydrą prezentują pewne fabuły o charakterze mitologicznym;

- w Sklepach cynamonowych centralną postacią jest Ojciec, w Sanatorium pod Klepsydrą – Józef – jako bohater dramatu dojrzewania ;

· tom rozpoczyna opowiadanie programowe (Księga); dalej Idą utwory poświęcone inicjacji: twórczej (Genialna epoka), erotyczno-społecznej (Wiosna); kolejno bohater stopniowo dojrzewa, w końcu starzeje się, nabiera doświadczeń i traci złudzenia; w opowiadaniu Sanatorium Pod Klepsydrą Józef schodzi w królestwo zmarłych by spotkać się ze swym ojcem i rozpoznać własny los; trzy ostatnie opowieści obrazują schyłek Schulzowskiego świata: w Emerycie i Samotności bohater jest już starcem, próbuje ostatniej przygody ze światem, usycha w opuszczeniu, w Ostatniej ucieczce ojca Schulz obrazuje dekadencje domu i sklepu wraz z jego duchem , ojcem, w ostatnim już wcieleniu ;

- cztery opowiadania, które nie weszły do żadnego tomu (Jesień, Republika marzeń, Kometa, Ojczyzna) są różnorodne w stylu i tematyce; Republika marzeń i Ojczyzna to opisy mikroutopii, widać tu także funkcję kompensacyjną- równoważenie lęków i słabości autora; w komecie Schulz zwraca uwagę na ojcowskie eksperymenty.

Twórczość krytyczna i listy

-krytyka literacka:

· wnikliwy interpretator literatury; w II poł. Lat 30. Regularnie omawiał nowości wydawnicze na łamach „Wiadomości Literackich” i „Tygodnika Ilustowanego”; komentował i analizował twórczość Nałkowskiej, Kuncewiczowej, Gombrowicza, Brezy (czuł się związany z tymi osobami);

· reprezentował nurt personalistyczny w krytyce (mało rozważań nad strukturą tekstów, więcej nad sytuacją egzystencjalną bohaterów, ich psychiką, osobowością, sposobem osadzenia w świecie ); Schulz wykraczał poza psychologizowanie; potrafił rozpoznać to, co nowatorskie i rewolucyjne (Ferdydurke);

· największe znaczenie mają jego szkice o charakterze programowym lub autointerpretacyjnym : Mityzacja rzeczywistości, list otwarty do Witkacego, Wędrówki sceptyka, omówienie Muzyki nocą Aldousa Huxleya;

- epistolografia Schulza:

· pisał o sprawach najistotniejszych ; szukał porozumienia dusz ze swymi interlokutorami; w listach szkicował projekty opowiadań, które weszły potem w skład Sklepów cynamonowych; zwierzał się ze swych olśnień i marzeń; dawał upust depresyjnym nastrojom (skarżył się na swój los, na kłopoty, bezduszny formalizm urzędów);

· z ogromnej twórczości epistolarnej pozostały jedynie ułomki ;

· osobno traktowane są listy otwarte do Witkacego i Gombrowicza;

· korespondował m. in. z: Romaną Halpernową, Władysławem Riffem, Deborą Vogel, Anną Płockier, Zofią Nałkowską, Tadeuszem Brezą, Zenonem Waśniewskim.

Twórczość plastyczna:

-rysunek był dla Schulza środkiem ekspresji wcześniejszym niż słowo,

-rysował raczej czarno-białe grafiki; motywy do prac czerpał z rzeczywistości Drohobycza; przeważają kompozycje o treści masochistycznej- mężczyzna jako niewolnik ,narzędziem rozkosznej tortury jest kobieca noga ; kobieca nagość występuje jako coś niedostępnego; często pojawia się postać o rysach twarzy Schulza;

-Witkacy zalicza Schulza do twórców „demonizmu” (ale od „demologów” odróżnia go brak chęci prowokacji religijnej i obyczajowej);

-grafiki i rysunki wizualizują obsesje, emocje erotyczne sublimują się i zostają rozbrojone przez artystyczną formę; Schulz pozostaje tylko w obrębie własnego świata, ale jako pisarz stwarza wizje w zakroju uniwersalnym.

III. Światopogląd prozy Schulza

Język:

· bogactwo słownictwa, rozwinięte szeregi epitetów i przenośni budują siatkę słowną, która pozwala zdarzeniom opisywanym objawiać coraz to nowe oblicza;

· manieryczna poezja, spiętrzenia stylistycznych efektów, stosowanie trudnych słów z różnych dziedzin nauki;

· duże obrazy metaforyczne skupiające słownictwo z danej dziedziny (np. mikrobiologia, geografia, astrologia , botanika); przenikanie się sfer rzeczywistości- mieszanie sfer np. personifikacja i animalizacja przedmiotów martwych (dom z Martwego sezonu), a obok animalizacja i uprzedmiotowienie człowieka (ojciec -karakon, wuj-dzwonek), często zyskuje on status mieszany ożywionej rzeźby; trudno wyznaczyć granicę między metaforą, a metamorfozą; metaforyka zaciera granicę między przestrzenią naturalną (niebo i chmury) a przestrzenia sztucznie zorganizowaną( np. miasto);

· estetyka przepełnienia- niezliczone możliwości realizacji różnych zjawisk;

· wypowiedzenia złożone, zespolone (długie wywody i opisy); niewiele dialogów (jeżeli są, to przekształcają się w monologi z biernymi słuchaczami);

· styl nasycony emocjami i zrytmizowany;

· narrator często zwraca się do czytelników, bierze ich na świadków; mnoży retoryczne pytania i wykrzykniki; często stosuje zaimek „my” (w odniesieniu do bohaterów, czytelników, ludzkości w ogóle), z drugiej strony pojawia się i narrator, który jest mówcą bez słuchaczy (np. w Traktacie o manekinach);

· narracje opowiadań Schulza i wypowiedzi jego głównego bohatera cechuje niewrażliwość na „sytuację komunikacyjną” – projektuje on styl swojej wypowiedzi i wypowiedzi partnera-słuchacza; jednocześnie obnaża tę stylizację zastępującą rzeczywiste spotkanie osób;

· narrator jest eksperymentatorem (w ten sposób Schulz zbliża się do ojca).

Obrazowanie:

· fantasmagoryczne obrazy Schulza maja w sobie ziarno prawdy (rzeczywistość fizyczna jest elementem podstawowym); narrator walczy między czynnikiem osobistym a zewnętrznym; rzeczywistość traktuje jako teren swoistej gry – widzi coś i snuje pewne obrazy, fantazje;

· Schulza interesuje ukryty sens świata, emocje i idee, dlatego swe obrazy buduje z wielu elementów (raz je organizuje , a raz rozprzęga);

· Obrazowanie odwołuje się do mechaniki marzeń sennych (ludzie i przedmioty przekształcają się swobodnie; rzeczywistość jawy miesza się z halucynacjami i fantastyką; symboliczny i znakowy charakter); oniryczność; wszystko dzieje się w rzeczywistości przedstawionej, która ma niejasny ontologicznie status;

· podteksty mitologiczne , erotyczne, literackie;

· cały dramat egzystencji streszcza się w kilkunastu scenach-obrazach, które stanowią schematy i stereotypy , i które można wypełniać różnorodną treścią; te obrazy to: świat widziany oczyma osoby wchodzącej w życie, bujna płodność materii, obraz eksperymentatora przy swoich doświadczeniach, obraz rzeczywistości poddanej groteskowej deformacji, obraz labiryntu w niezliczonych wcieleniach, obraz bohatera w chwili triumfu (złudnego), obraz klęski, obraz zepsucia i rozwiązłości, bezpieczne schronienie, obraz ataku żywiołów.

Opozycja Dom- Kosmos:

· Dom – miejsce o wyznaczonych granicach ; schronienie; idealny obraz rodzinnego Drohobycza; świat hierarchiczny; w centrum tego świata znajduje się łóżko bohatera; dom może ulegać metamorfozom (np. przeistaczać się w ludzkie ciało), bywa, że staje się narzędziem ekspansji (wchłania obrazy świata i oswaja je).

· Kosmos – nieokreślona przestrzeń gotowa do rozbudzenia w chaotyczny bezmiar;

· Przestrzeń ma charakter przestrzeni mitycznej;

· Bezmiar atakuje bohatera; człowiek Schulza nigdy nie czuje się bezpieczny; ciągle czuwa na granicy uporządkowanego świata i bezmiaru; początkowo życie bohatera to przygoda ekspansji, ale wraz ze starzeniem się przychodzi pęd regresywny, wycofanie się z zajętych obszarów;

· W konstruowaniu przestrzeni widoczna jest symbolika środka.

Czas:

· czas historyczny jest na drugim planie; najważniejszą rolę odgrywa pora roku, to jak zdarzenia sytuują się wobec uniwersalnego, kosmicznego cyklu; istnieją odpowiednie dla pór roku typy zachowań społecznych, emocje, sposoby wypowiadania się, gatunki literackie ( wiosna kojarzy się z liryką, lato z epiką, jesień z dramatem); zima jest pora pustą, pozbawioną wegetacji, ale w niej pozostałe pory odbijają się w postaci snów i marzeń;

· podobieństwo w następstwie poszczególnych faz różnych cykli wzorowane jest na cyklu wegetacyjnym np. doba dzieli się na: ranek, południe, wieczór i noc; na to nakładają się fazy życia: młodość, dojrzałość, schyłek, śmierć (śmierć jest stanem życia szczątkowego, onirycznie zdeformowanego);

· człowiek wpatrując się w obroty kosmicznego koła by zrozumieć procesy nad którymi nie panuje np. śmierć;

· czas u Schulza może mieć swoje mylne ścieżki np. nadliczbowy 13 miesiąc.

Labirynt:

· występuje w różnych wcieleniach np. miasto w nocy, mieszkania rynkowe domostw; labirynty rozrastają się aż do gwiezdnych firnamentów; przenika wszystko, wnika nawet w ciało ludzkie, w psychikę;

· łączy elementy znaczeń zaczerpniętych z literatury (niepoznawalność, zawikłana droga do prawdy, niebezpieczeństwo, mroczny świat zmarłych, znaczenie erotyczne- kobiece narządy rodne);

· labirynt np. dom, miasto jest w gruncie rzeczy uporządkowany, dopiero w aurze nocy lub marzenia przeistacza się w sieć pomieszczeń, ulic;

· człowiek Schulza zadaje sobie pytanie, czy jego światem rządzi wyższy porządek , czy jest on przestrzenią błądzenia; sam staje się budowniczym;

Antropologia:

· bohater Schulza jest przede wszystkim filozofem i artysta,

· Józef w większości opowiadań jest dzieckiem lub dorastającym chłopcem; świat jest dla niego jednocześnie maszynerią posiadającą swą uniwersalną logikę i objawieniem; jednostka kształtuje się pod wpływem przeżyć i doznań wczesnego dzieciństwa; one w formie obrazów o niejasnej symbolice (ich wyjaśnienie jest niemożliwe, bo powstały w okresie gdy dziecko nie dysponowało dyskursywnym językiem na ich opisanie) kształtują indywidualną osobowość; życiowym zadaniem jednostki jest poznanie siebie i świata , zrozumienie sensu własnej egzystencji przez lekturę obrazów-znaków;

· człowiek Schulza naśladuje Boga jako twórcę i artystę; Bóg stwarza na wieczność- twory nierozdwojone , człowiek stwarza twory o charakterze znakowym – odsyłają poza siebie; Schulz potencją twórczą obdarza na równi materie samą i ludzką wyobraźnię;

· Schulz inspiruje się pokantowską filozofią niemiecką; u Schulza, tak jak u

Kanta i jego spadkobierców, człowiek nie obcuje z gotowym przedmiotem poznania , ale rekreuje go;

· pojawia się motyw błądzenia związany z podejrzanymi regionami, z zejściem z wyznaczonej drogi; błądzenie ma wydźwięk metafizyczny i erotyczny ;

· sfery popędów seksualnych Schulz lokuje nie w centrum psychiki bohatera, lecz na jej obrzeżach; Schulz więcej zaczerpnął od Junga niż od Freuda (archetypy, nieświadomość zbiorowa, rozdzielenie w obrębie psychiki sfery popędów fizycznych od sfery ducha);

· człowieka schulzowskiego cechuje niepełność, niedostateczność; jest rozdwojony wewnętrznie, wyobcowany; chciałby poznać świat i tajemnice Bytu, ale skazany jest na krótkie życie w ograniczonej przestrzeni.

W świecie społecznym:

· Schulz zdawał sobie sprawę z faktu, że żyje na granicy epok, obserwował destrukcję tradycyjnej społeczności kresowego miasteczka i przewrót w kulturze europejskiej;

· Sytuacja społeczna autora i jego ojca nie jest tożsama z sytuacją ich literackich replik; świat przedstawiony jest uporządkowany, cykliczny; w rzeczywistości świat rodziny Schulzów ewoluował; Schulz w świecie przedstawionym odbiera powagę i głębsze znaczenie wszelkim ruchom zbiorowym (nawet rewolucje mają kabaretowy charakter).

Mityzacja rzeczywistości:

· w swym pojmowaniu mitu Schulz zbliża się do Manna;

· dla Schulza mit jest fabułą, której początki gubią się w pomroce dziejów; fabuła ta ma pewną strukturę o stałym porządku wewnętrznych relacji i o wymiennych elementach; mit może więc funkcjonować w różnych czasach i różnych kulturach;

· elementy mityczne u Schulza występują na różnych poziomach: stereotypy fabularne, motywy fabularne, maski i kostiumy ,w jakie odziewa się zdarzenia i postacie, język narracji;

· Schulz wykorzystuje dawne mity, ale także tworzy nowe na ich podobieństwo;

· zmityzowana rzeczywistość literacka da się czytać w nieskończoność, odsyła do nieskończonego szeregu mitów;

· mityczne motywy i watki zaszyfrowane są podwójnie – manifestuje się przez nie ukryta głęboko Tajemnica Bytu i mroczne głębie psychiki autora.

Księga:

· mit księgi oświetla ideę sztuki i twórczości, filozofie bytu i poznania;

· Księga to dziedzictwo duchowe: Księga i świat przenikają się wzajemnie; zadrukowane karty są katalizatorem wzruszeń i przewodnikiem po uniwersum ; każdy posiada swoją Księgę, a wszystkie one odsyłają do wspólnej idei- idei przedustawnego ładu wraz z ideą jedności świata i umysłu;

· Drukowany foliał staje się Księgą, gdy za jego pośrednictwem rzeczywistość objawia się jednostce jako pewien porządek;

· Motyw Księgi blasku- dosłownie tak Józef nazywa markownik Rudolfa; motyw praksięgi;

· Historia księgi ma biblijną strukturę głęboką, można dostrzec analogie z księgami Biblii (np. z ksiegą Genezis); gdy Józef „szpargał” nie musi szukać dalej, bo wzbudza w sobie moc kreowania zdarzeń i opowieści na podobieństwo mitu pierwotnego – tego, który zrodził też Biblię ,inne książki, ludzi i manekiny;

· Księga jest prototypem wszystkich książek – a więc mitów i literatury, jest także lustrem, w którym przegląda się każda istota ludzka, wciela obecne w niej pragnienie ładu, pobudza do porządkowania chaosu w myśl Tajemnicy Bytu;

· Jednostka próbuje wypełnić swoje posłannictwo wpisując je w mityczny prawzór, ale od początku skazana jest na klęskę (wynika z tego ironiczny stosunek Schulza do siebie i swych bohaterów);

· Występują wątki kabalistyczne, mesjanistyczne; widać wpływy filozofii żydowskiej (kult Świętej Księgi, dualizm ducha i ciała, elementy arystotelizmu i neoplatonizmu).

Język (metafizyka):

· Zmienność nastrojów,

· Poszukiwanie prasensu jako działalność w domenie języka; mityczny sens ostateczny jest raczej pewnym stanem rzeczy niż ideą, dającą się sformułować dyskursywnie;

· Zestawienia zjawisk przyrodniczych i fizycznych z językowymi;

· Zadaniem artysty jest odnajdywanie w słowach związku z pierwotnym , mitycznym sensem; bohater jako artysta staje się wyznawca doktryny „wtórnej demiurgi” (Traktat o manekinach).

III. Rodowód twórczości

· Schulz nie poddawał się modnym prądom, formował się jako pisarz na własna modłę;

· Początkowo jako mieszkaniec Drohobycza pozostawał pod wpływem intelektualnej i literackiej atmosfery Lwowa i Wiednia; czerpał z literatury Młodej Polski, pism klasyków wiedeńskiej moderny i pierwszych ekspresjonistów (świadomość schyłku historycznej epoki, kryzysu rodziny i społeczeństwa, symbolizacja czasu, przestrzeni i postaci, skłonność do fantastyki i oniryzmu, poetyka dysonansu, swoisty turpizm, groteska, „kosmiczny” zakrój wizji i problematyki);

· Czerpał też od starych pisarzy: Rainer Maria Rilke, Franz Kafka, Alfred Kubin, Gustaw Meyrink, Tomasz Mann; od Kafki i Rilkego – studia samotności i wyobcowania; od Kafki – motyw przemiany;

· Czerpie z aury przełomu wieków (schyłek dotychczasowej kultury, bankructwo ładu świata, oniryczne wizje, groteskowa deformacja rzeczywistości);

· Późny debiut sprawił, że jego twórczość łączono w Polsce z nadrealizmem (nawrót do przeżyć dzieciństwa i podświadomości, senne wizje, deformacja widzenia, przekształcenia osób i przedmiotów, fantastyka, cudowność, „myślenie pierwotne” z Jungowskiej nieświadomości zbiorowej);

· Czerpał z klasyków psychologii głębi, zwłaszcza od Junga (archeologiczne rozumienie nawarstwień w psychice, nieświadomość zbiorowa, popędy biologiczne);

· Wpływ myśli Henri Bergsona (świat w nieskończonej dynamice, pamięć jako jedyna forma trwania naszego ja, metody intuicyjne w poznaniu);

· Oddziaływanie Schopenhauera (koncepcja woli życia – nieograniczony rozród);

· Pisma Nietzschego („wieczny powrót”, nacisk na kulturowa role mitu, w Wiośnie – apolliński Józef i dionizyjski cesarz);

· Wpływ wielkich romantyków (ambicje uniwersalistyczne, pierwiastek rewolucyjny w przyrodoznawstwie, zawody z boskim demiurgiem, wątki faustyczny, bunt przeciw porządkowi świata, metafizyka przyrody, twórczość jako produkt natchnienia, watek ożywienia kukieł wzięty od Hoffmanna) i historycznych bohaterów (miesza ich mowę i wkłada w usta osób ze swego otoczenia);

· Judeo-chrześcijańska tradycja (motyw Świętej Księgi, naśladowanie boga przez człowieka);

· Żydowska religia (ostry podział rodziny i społeczeństwa wg kryterium płci oraz patriarchalny model hierarchii społecznej);

· Innowacje XX-wiecznej medycyny.

IV. Miejsce w literaturze polskiej i światowej

· Kontrowersyjny modernistyczno-awangardowy artysta, zawieszony między dwoma epokami i estetykami;

· Podobieństwo języka poetyckiego Schulza i grupy „Zwrotnica”;

· Zbliżenie do symbolistów i Leśmiana (docieranie do prasensu słowa);

· Jeden z pionierów poetyzacji języka prozy; nowator polskiej i światowej prozy.

V. Treść

- Sklepy cynamonowe

http://sklepy-cynamonowe.klp.pl/a-5892.html

- Sanatorium Pod Klepsydrą

http://sanatorium-pod-klepsydra.klp.pl/ser-317.html

- Utwory rozproszone (cztery opowiadania, które nie weszły do żadnego z tomów):

· Jesień

Narrator –bohater (piętnastoletni) opowiada w i os. lp. lub lmn. ( gdy przekazuje odczucia zbiorowości, ogółu, nastroje związane z jesienią, wówczas zwraca się do czytelnika). Pojawiają się realia Truskawca- popularnego uzdrowiska położonego nieopodal Drohobycza. w pustym półokręgu parku mówi o końcu lata- „likwidacji lata”. Ludzie czują się nieswojo, muszą pakować kufry i po letnim wypoczynku wracać do domu. Bohater żegna lato: „żegnam cię, Poro! Byłaś bardzo piękna i bogata”. Jednocześnie obwinia ją o poruszanie się w asocjacjach, aluzjach i frazeologiach (lato jest oderwane od realnego życia), o to , że nie potrafiła poprzestać na granicach rzeczywistości. Zarzuca jej także : „Nie znałaś sytości i jędrności ciemnych, ziemistych, tłustych brązów”. Jesień jest przeciwieństwem lata- jest tęsknotą duszy ludzkiej do materialności, do istotności, do granic. Gdy ludzkie projekty oraz marzenia zaczynają tęsknić do realizacji, wtedy nadchodzi czas jesieni. w dalszej części opowiadania( tu już narrator używa czasu przeszłego) bohater powraca do pensjonatu, a stamtąd powozem do domu (nocą). w czasie jazdy obserwuje opustoszałe ulice i zamknięte sklepiki. w końcu dociera do celu i może powrócić w krąg magii dobrze znanych mu mebli i ścian(które zresztą do niego mówią, albo jemu się wydaje, że do niego mówią).

· Republika marzeń

„Tu na warszawskim bruku, w te dni zgiełkliwe, płomienne i oszałamiające, przenoszę się myślą do dalekiego miasta mych marzeń”. Narrator- bohater tworzy obraz mikroutopii , samowystarczalnego mikrokosmosu, na brzegu wieczności , gdzie wszystko ma głębszy sens. Ukazuje także obraz rzeczywistości- upały, rozbujała fauna i flora (w takie dni matka wynajmowała powóz i wszyscy jechali za miasto na „Górkę”). Wraz z kolegami powziął kiedyś postanowienie by powędrować w „kraj już niczyj i boży”, by stworzyć „republikę młodych”. Chcieli wieść życie pod znakiem przygody i poezji. Miał być to kraj niebezpieczny, gromadzący zbrodniarzy i osoby skrywające tajemnice. Bohater twierdzi, że w marzeniach zawarty jest głód rzeczywistości, że marzenia się nie marnują. Kiedyś pewien błękitnooki (reżyser krajobrazów i scenerii kosmicznych) wykorzystał ich świat. Jego dzieło nie było skończone i przez to się nie rozpadło. Błękitnooki zachęca innych do współtwórczości, do kontynuacji jego dzieła, bo my, ludzie, z natury jesteśmy marzycielami.

· Kometa

Bohater-narrator rozmyśla o końcu zimy, o wietrze, ruchu ludzi, mechanizacji , wprowadzeniu elektryczności, o wynalazkach (garnitury na cygara, szkatuła muzyczna, dzwonki elektryczne, galwanizm, bicykle). Niektóre wynalazki budzą komiczność. Gdy pewnego dnia brat przyniósł ze szkoły elektromagnes, ojciec się śmiał się z wyższością. Od tej chwili datuje się zwrot Ojca do doświadczeń laboratoryjnych. Jego eksperymenty nabierały charakteru magii i sztukmistrzostwa. Tu następują opisy doświadczeń przeprowadzanych przez Ojca – m.in. wykazał, że dzwonek elektryczny oparty na zasadzie młotka Neefa (przerywacz elektryczny złożony z elektromagnesu i drgającej zwory, która zawiera lub zamyka jego obwód zasilania) jest mistyfikacją (wszystkie wynalazki są pułapkami, w które człowieka zwabia natura). Szczególne znaczenie miał pewien incydent rodzinny, z wujkiem Edwardem w roli głównej. Ojciec chciał zredukować wujka do zasady młotka Neefa. Uparcie eksperymentował na nim. Stosował metodę mesmeryzmu (metoda leczenia oparta na rzekomo istniejącym „fluidzie uniwersalnym” , który ma działać regulująco na układ nerwowy), która okazała się być nieskuteczna. W końcu eksperymenty ojca uznano za przesadę. Już miał się z nich wycofać, gdy brat Bruna przyniósł prawdziwą wiadomość o końcu świata (do ziemi zbliża się kometa). Wywołała ona ogromne poruszenie wśród ludzi. Tu pojawiają się wizje kosmiczne , obrazy spiętrzenia i tumultu, opisy gwiazdozbiorów np. „Cyklisty”. Wuj Edward alarmował i krzyczał, podczas gdy Ojciec z uśmieszkiem dawał do zrozumienia, że znalazł wyjście z sytuacji. Usiadł w kominie i przez lufcik od pieca obserwował tego „fatalnego bolida”. Widział mózg ludzki, a innym razem embrion. Jak się okazuje kometa minęła ziemię, bo wyszła z mody(narrator opowiada o tym z ironią). Ludzie zwinęli swe kosmiczne perspektywy i życie powróciło do normy. Wuj Edward zamilkł na wieki, a Ojciec czasami otwierał lufcik komina i z uśmiechem zaglądał do środka, gdzie spał Homunculus (człowiek, karzeł, który wg poglądów średniowiecznych został sztucznie stworzony przez alchemików) zamknięty w małej ampułce.

· Ojczyzna

Narrator – bohater opowiada , że znalazł się za granicą. Kiedyś bardzo tego pragnął. Później dopiero spełnił swe marzenia, tyle, że zawiodły go tam zupełnie inne powody, inne były też okoliczności wyjazdu – rozbitek życiowy. W końcu jego los się odmienił, bowiem z grajka kawiarnianego awansował na pierwszego skrzypka opery miejskiej. Wszedł w najlepsze towarzystwo, które poznało się na jego talencie. Spotkał Elizę i po krótkim narzeczeństwie pojął ją za żonę. Prawdopodobnie zostanie dyrygentem orkiestry filharmonicznej (obecny dyrygent, pan Pellegrini ,jest już stary, na progu emerytury). Gaża bohatera w pełni wystarcza na życie. Miejsce w którym mieszka ma cechy mikroutopii – znane miasto (z katedrą )o dobrze rozwiniętym przemyśle cukierniczym , słynące z fabryki porcelany. Na końcu opowiadania znajduje się opis wizyty towarzyskiej połączonej z grą w karty, w której uczestniczy bohater wraz z żoną.

-eseje

· Mityzacja rzeczywistości

Istotą rzeczywistości jest sens -co nie ma sensu nie jest dla nas rzeczywiste. Każdy fragment rzeczywistości żyje, bo ma udział w sensie uniwersalnym. Proces usensowniania świata związany jest ze słowem. Pierwotnie było ono uniwersalną całością, a teraz jest fragmentem całości, mitologii, usztywnia się .Słowo cały czas dąży do dawnych związków, do uwolnienia od rygorów. Poezja jest właśnie tą regeneracją pierwotnych mitów o świecie. Łączy ona sensy stracone i tworzy nowe, przywraca integralność słowu . Wiedza z kolei używa elementów, które były już użyte. Poza tym dochodzi do sensu świata indukcyjnie, a poezja dedukcyjnie(przewidując).

· Aneksja podświadomości

(uwagi o Cudzoziemce Kuncewiczowej)

Charakterystyczne cechy książki: forma spowiedzi, brak chronologii, portret nakreślony z góry, udramatyzowana analiza, portret kobiety złej, utrzymywanie napięcia , technika swobodnego kojarzenia, metody psychoanalizy, zbliżenie wielowarstwowej kompozycji do struktury snu.

· Ferdydurke

Jest to analiza dzieła Gombrowicza. Schulz zwraca uwagę na nowatorstwo autora. Widzi w tym dziele klucz do zrozumienia mechanizmów kultury (kultura jako system form). Zwraca uwagę na ważne zagadnienia: niedojrzałość form naszej egzystencji, powrót do dzieciństwa, wyzwolenie człowieka z form, które go ograniczają, manifestowanie motywów osobistych pisarza.

· Zofia Nałkowska na tle swej powieści

Schulz wyłania cechy twórczości Nałkowskiej, ze szczególnym uwzględnieniem jej nowej powieści Niecierpliwi: triumf życia skazany za zagładę, emocjonalność i wzruszeniowość, ukazywanie przede wszystkim świata kobiecego, miłość jako moc obezwładniająca duszę. Niecierpliwi wyznaczają nowy etap w ewolucji artystycznej autorki- powrót do siebie. Schulz dostrzega aurę halucynacyjną i fantasmagoryczną tego utworu. Jego uwagę zwraca także achronologiczny porządek wydarzeń i dokumentacja psychiki bohaterów.

· Wędrówki sceptyka

Wyłania się obraz spacerującego sceptyka. Dostrzega on problemy, szczątki i ułomki problemów. Rekonstruuje je i składa, tworząc „dziwotwory”. Schulz wspomina innego sceptyka- najprawdopodobniej chodzi tu o dziadka Aldousa, Thomasa Henry’ego Huxleya – zoologa, fizjologa, paleontologa i filozofa, zwolennika agnostycyzmu.

· Powstają legendy

Legenda jest organem ujawniania wielkości , reakcją ducha ludzkiego na wielkość. Duch ludzki ma wrodzoną niewiarę w wielkość, ponieważ człowiek, by rozumieć musi pomniejszać (przez racjonalizm i psychologię). Jeżeli człowiek chce pojąć wielkość, musi zwrócić się ku legendzie. Istota wielkości wyraża się w wielkich antynomiach. Jako przykład legendy podany jest tu Napoleon.

· Wolność tragiczna

(W r. 1936 wyszedł tom poezji Kazimierza Wierzyńskiego pt. Wolność Tragiczna)

Schulz zwraca uwagę na charakterystyczne cechy tomiku Wolność tragiczna: między ciemnością mitu a wyrazistością aktualnej historii, wszechobecne zagrożenie, zlanie bohatera i poety, fatalność dziejów Polski, osamotnienie, patos miłości, która jest zarazem nienawiścią, przedłużenie poezji romantycznej.

· Posłowie do polskiego przekładu Procesu Kafki

Schulz wyławia z procesu elementy istotne: ironiczny stosunek do rzeczywistości, pseudorealizm, religijny sens rzeczy oddany siłą ludzkiej negacji- bohater poddaje krytyce instytucje sądownictwa, szukanie „wejścia do prawa”.

-Wybór listów i fragmentów

· [Z listu do Stefana Szumana z dnia 24 VII 1932]

(Szuman –psycholog, autor prac z zakresu psychologii i pogranicza psychologii, pedagogiki i estetyki)

Schulz opowiada o śnie , który miał w 7 roku życia - śniło mu się , że odciął sobie nożem penisa i zakopał w ziemi, po czym czuł mękę z powodu popełnienia tak potwornego czynu. Nigdy nie zapomni tego uczucia.

· [Do Juliana Tuwima]

Schulz dziękuje za list od Tuwima, w którym poeta – prawie natychmiast po ukazaniu się Sklepów cynamonowych- przekazał ich autorowi zachwyt nad książką. w liście tym pojawia się wiele metafor i obrazów użytych w opowiadaniu Księga.

· [Do Tadeusza Brezy]

Pisze, że potrzebuje przyjaciela. Nakreśla swoją sytuację życiową – nie przyznano mu urlopu na pisanie, pracuje w szkole, a tym samym nie tworzy dzieł literackich (bo nie umie dzielić czasu między różne zajęcia). Wspomina także, że spędzi półroczne ferie w Warszawie.

· [Z listu do Zenona Waśniewskiego z 7 XI 1934]

(Zenon Waśniewski- malarz, grafik, współzałożyciel i wydawca miesięcznika literackiego„Kamena”)

Zwierza się ze swoich utrapień- nieprzyznany urlop. Zapowiada, że chce napisać kilka artykułów o książkach i zanalizować Jakubowe historie Manna.

· [Z listu do Andrzeja Pleśniewicza z 4 III 1936]

(Andrzej Pleśniewicz- krytyk literacki i eseista)

Schulz pisze, że brak mu ciszy nawet w Drohobyczu, i że chce „dojrzeć” do dzieciństwa.

· [Do Romany Halpernowej]

(Romana Halpern – adresatka największego zachowanego zespołu epistolograficznego Schulza)

Schulz opowiada: o Rilkem, o braku miłości do samego siebie, o obawie przed samotnością i związanym z tym małżeństwem, o czytaniu Zmór Zegadłowicza, o tym, że sam chciałby napisać książkę, o niewierze w przychylność bytu, o znudzeniu.

· [Do Anny Płockier]

(Anna Płockier –absolwentka ASP w Warszawie, malarka)

Zachwyca się metaforyką dzieł Anny. Zwraca uwagę na to, że Płockier zastępuje własną twórczość krytyką realizmu. Gani tę praktykę, ponieważ ma świadomość, że realizm nie jest tylko tendencją do kopiowania rzeczywistości.

· Wywiad Stanisława Ignacego Witkiewicza z Schulzem

Witkacy zalicza Schulza do demologów. Wyróżnia w jego twórczości sadyzm kobiecy i męski masochizm (środkiem gnębienia mężczyzn u Schulza jest kobieca noga). Nazywa Schulza „nową gwiazdą pierwszej wielkości”.

Schulz odpowiada na pytania Witkiewicza [Bruno Schulz do Stanisława Witkiewicza]. Opowiada o dwóch obrazach, które męczyły go w dzieciństwie: dorożka wyjeżdżająca z lasu i dziecko (rozmawiające z ciemnością) niesione przez ojca w nocy. Twierdzi, że wczesne obrazy wyznaczają artystom granicę ich twórczości. Zaświadcza, ze tematyka jego grafiki i literatury jest taka sama, z tym, że w literaturze wypowiedział się pełniej. Przyznaje, że Sklepy cynamonowe oparte są na zasadzie panmaskarady. Uważa je także za powieść autobiograficzną w tym znaczeniu, że ukazują one rodowód duchowy uchodzący aż w mitologię. Są również świadectwem szczególnego losu autora- samotność i odcięcie od spraw codziennego życia.

· Korespondencja Gombrowicza z Schulzem na łamach „Studia”

Jest to publiczna wymiana listów. Gombrowicz chciał sprowokować Schulza do ukazania całej swej osobowości . w tym celu przytacza opinie żony pewnego doktora, która uznała Schulza za chorego zboczeńca lub pozera. Schulz odpowiada na list Gombrowicza, mając nadzieje, że jego korespondent odrzuci temat doktorowej i rozpocznie rozmowę na ciekawsze i bardziej istotne tematy.