Oligopol Ekonomia menedżerska

EKONOMIA MENEDŻERSKA

Praca zaliczeniowa:

Oligop

W strukturze rynku niedoskonałego obok konkurencji monopolistycznej wyróżnić można inną jej formę, tj. oligopol. Sytuacja oligopolu ma miejsce wówczas, gdy dana gałąź zdominowana jest przez niewielką liczbę producentów, przy czym wejście do gałęzi jest bardziej utrudnione niż w monopolu. Najczęściej bariery te wynikają z wysokiej koncentracji kapitału i produkcji. Ze względu na trudności wejścia podwyżka cen w mniejszym stopniu niż w przypadku monopolu wpływa na zmianę popytu z powodu braku alternatywnych źródeł podaży. W tej sytuacji położenie i zachowanie się poszczególnych firm zbliżone jest bardziej do sytuacji monopolu niż innych struktur rynkowych.

Wg definicji oligopol jest jedną z form konkurencji niedoskonałej. Ogólnie mówiąc jest to forma konkurencji monopolistycznej, która przejawia się w występowaniu na rynku kilku do kilkunastu producentów. „Najistotniejszą cechą firm oligopolistycznych jest wzajemna zależność od decyzji cenowych, tzn decyzja cenowa jednej firmy może w istotny sposób wpływać na sprzedaż pozostałych firm”.^¹

Ponieważ każdy z oligopolistów jest ważnym czynnikiem na rynku, decyzje cenowe oligopolistów są od siebie wzajemnie uzależnione. Cena żądana przez jednego producenta w istotny sposób wpływa na rozmiary sprzedaży pozostałych. Stąd też jeżeli jedna firma oligopolistyczna obniżą swoją cenę, można oczekiwać, że pozostałe przedsiębiorstwa również obniżą cenę, aby uchronić swoje udziały w rynku przed zmniejszeniem. Reakcje konkurentów mogą być różne i trudno jest przewidzieć z góry jaki będzie ich rodzaj i zasięg. Wybór polityki każdego oligopolisty musi być więc dokonywany ze świadomością, że każda jego decyzja ma istotny wpływ na decyzję innych oligopolistów i zwykle powoduje ich natychmiastową reakcję, która z kolei musi się odbić na jego sytuacji, np.: obniżenie ceny przez jeden oligopol może spowodować utratę przez oligopol konkurencyjny części odbiorców, zachęconych możliwością nabycia tego samego lub podobnego towaru po niższej cenie.

Podstawowe założenia modelu oligopolu to:

Produkty jednorodne lub zróżnicowane,
Na rynku oligopolistycznym przedsiębiorstwa mogą sprzedawać zarówno produkty jednorodne jak i produkty zróżnicowane. W rzeczywistości gospodarczej więcej jest przypadków przedsiębiorstw oligopolistycznych zajmujących się produkcją i sprzedażą produktów zróżnicowanych, będących w stosunku do siebie dość bliskimi substytutami. Typowym przykładem jest rynek samochodów osobowych, na którym poszczególne rodzaje samochodów są w większym lub mniejszym zakresie substytutami,
Niewielka liczba sprzedawców i wielu kupujących - rynek olgopolistyczny danego produktu (danej grupy produktów) opanowany jest przez niewielką liczbę producentów. Każdy z producentów posiada znaczącą część rynku. W rezultacie każda decyzja przedsiębiorstwa wpływająca na zmianę wielkości produkcji i sprzedaży jest zauważana przez konkurentów, którzy mogą podejmować odpowiednie kroki dostosowawcze. Nie istnieje górna granica wyznaczająca maksymalną liczbę przedsiębiorstw wskazująca na to, że dany rynek ma charakter oligopolu. Krańcowym przypadkiem oligopolu jest duopol, czyli panowanie na rynku tylko dwóch producentów czy dostawców, podejmujących swe decyzje ze świadomością istniejących pomiędzy nimi współzależności,
Ograniczony dostęp do rynku - bariery wejścia na rynek opanowany przez kilku znaczących producentów (sprzedawców) jest utrudniony, głównie przez czynniki natury technologicznej, a także czynniki związane z kosztami produkcji,
Pełna informacja o rynku – podmioty posiadają doskonałą informację o rynku.

Klasyczna teoria oligopolu odnosi się do zjawiska względnej stabilności cen, mającej miejsce w warunkach rynku oligopolistycznego jako specyficznego, zwłaszcza w porównaniu z zachowaniem się cen w innych strukturach rynku. Stabilność cen oznacza w efekcie, że decyzje cenowe indywidualnych przedsiębiorstw nie prowadzą do zwyżki cen, a co ważniejsze – nie dochodzi również do ich wydatnej obniżki.

Stabilność cen w warunkach oligopolu opisana została za pomocą modelu złamanej krzywej popytu. Model ten pokazuje, że firma oligopolistyczna staje w obliczu złamanej krzywej popytu. Przy aktualnej cenie P₁ firma zakłada że konkurenci nie będą reagować na podwyżkę cen, zaś w przypadku ich obniżki będą skłonni obniżyć cenę, aby utrzymać swój udział w rynku. W tej sytuacji krzywa popytu indywidualnego oligopolisty jest mniej elastyczna, poniżej poziomu E, gdyż reakcja popytu na tego typu obniżkę ceny nie będzie zbyt silna. Załamanie krzywej popytu oznacza również nieciągłość utargu krańcowego, a w przypadku potencjalnych fluktuacji kosztów w obrębie nieciągłości utargu krańcowego nie mają one wpływu ani na cenę, ani na wielkość produkcji. Według tego modelu ceny będą bardziej stabilne w sytuacji oligopolu niż w warunkach wolnej konkurencji czy monopolu, kiedy ulegają one zmianie pod wpływem kosztów. Teoria ta jednak jest kwestionowana w świetle badań empirycznych, które wykazały, że sztywność – lepkość cen w przypadku oligopolu nie jest większa niż w innych strukturach rynku, co jednak nie przekreśla jej wartości poznawczej.

Aby zrozumieć istotę interakcji zachodzącej między firmami w oligopolistycznej strukturze rynku, należy mieć na uwadze fakt, że właśnie ze względu na wzajemną współzależność firm krzywa popytu na produkt indywidualnego przedsiębiorstwa nie może być określona do momentu, kiedy nie znamy zachowania się konkurentów. Natomiast krzywa popytu gałęzi jest malejąca, przy czym jej elastyczność zależy od rodzaju oligopolu (np. stopnia standaryzacji produktu). W tych warunkach może wystąpić cały wachlarz konkretnych sytuacji rynkowych, przy czym zachowanie się poszczególnych konkurentów może iść w dwóch kierunkach, tj. może prowadzić do kolizji, bądź też może mieć charakter niekolizyjny. Z punktu widzenia istoty oligopolu jako odmiany monopolu sytuacje kolizyjne nie są pożądane, gdyż mogą okazać się szkodliwe dla wszystkich konkurentów, (np. obniżka cen przez jednego z konkurentów może wywołać reakcję łańcuchową i doprowadzić do wojny cen, co w efekcie może spowodować zanik zysku ekonomicznego). Dlatego też przedsiębiorstwa oligopolistyczne preferują rozwiązania niekolizyjne o charakterze zmowy lub kooperacji. Rozwiązania niekolizyjne najogólniej biorąc polegają na wspólnej maksymalizacji zysku ekonomicznego.

Wśród głównych form niekolizyjnych wyróżnić można takie struktury oligopolistyczne, jak:

Przywództwo cenowe,
Kartelizacja,
Świadomy paralelizm zachowań.

Ad. 1) Przywództwo cenowe – występuje w przypadku, gdy jedno z przedsiębiorstw działających w danej gałęzi dominuje nad innymi w znaczeniu takim, że wszystkie pozostałe naśladują jego decyzje cenowe. Jeden producent może osiągnąć przywództwo cenowe ze względu na to, iż posiada najniższe koszty produkcji; inni będą musieli podporządkować się temu kierownictwu albo wypaść z rynku ze względu na zbyt niski poziom cen. Przywództwo może osiągnąć także producent, który zdominował daną gałąź przemysłu (największa wielkość produkcji). Przywódca cenowy analizuje warunki cenowo – podażowe dla całej gałęzi i ustala cenę maksymalizującą zysk. W odróżnieniu od poprzedniej struktury oligopolu, w przypadku przywództwa cenowego nie występuje złamana krzywa popytu, ponieważ konkurenci naśladują zmianę ceny symetrycznie.

Trzy formy przywództwa cenowego:

Przywództwo dominującej firmy - najbardziej typowa forma przywództwa, występuje gdy znaczący udział produkcji jednej firmy pozwala jej kontrolować ceny, pozostałe firmy są stosunkowo małe,
Przywództwo efektywnej firmy - nie musi to być największa firma, ale firma musi mieć najmniejsze koszty , pozostałe przedsiębiorstwa sprzedają po cenie wyznaczonej, zmiana ceny zależy od różnicy pomiędzy ich kosztami a przedsiębiorstwa wyznaczającego cenę, rynek produktów jednorodnych,
Przywództwo firmy, która osiąga największy zysk.

Ad. 2) Inną formą kooperacyjnych zachowań w ramach oligopolu jest współpraca oparta na zmowie. „Zmowa jest jawnym lub tajnym porozumieniem między przedsiębiorstwami, które ma na celu uniknięcie wzajemnej konkurencji”.^² Typową formą zmowy jest kartel. „Jest to grupa przedsiębiorstw, które zmówiły się w celu kontrolowania ceny i wielkości podaży na rynku. Celem kartelu jest zapewnienie członkom zysku monopolowego. Istnienie kartelu pociąga za sobą także pośrednie korzyści dla tworzących go przedsiębiorstw. Zmniejsza się wówczas niepewność związana z zachowaniem konkurentów i możliwe staje się wzniesienie dodatkowych barier, utrudniających wejście nowym przedsiębiorstwom”.^³ Z drugiej jednak strony poszczególni uczestnicy kartelu ulegają pokusie oszustwa polegającego na wyłamaniu się z umowy i cichej obniżce cen, co może dać im dodatkowe zyski. Jednak takie działania w długim okresie niosą z sobą niebezpieczeństwo rozpadu i wojny cenowej. Kartele odznaczają się duża niestabilnością. Często kartelizacja podlega ustawodawstwu antymonopolowemu. Współcześnie kartelizacja ma miejsce coraz częściej na rynku międzynarodowym. Rząd może albo zachęcać do tworzenia karteli, albo też przeciwdziałać ich powstawaniu poprzez urzędy kontrolne, które ustalają ceny, określają udziały w rynku i nakładają kary na tych, którzy dokonują pogwałcenia przepisów. Rząd pełni ważną służbę na rzecz przemysłu, może bowiem powstrzymywać konkurentów albo członków kartelu od tego, co przychodzi jako naturalne następstwo – od oszukiwania.

Ad. 3) Świadomy paralelizm polega na tym, że działania firm podlegają pewnej koordynacji bez istnienia jakiejkolwiek zmowy. Jest to możliwe z powodu doskonałej znajomości warunków funkcjonowania gałęzi ze strony poszczególnych firm, w tym decyzji cenowych rywali (np. formuły narzutu zysku na koszty, sezonowych zmian cen itp.).

Mimo znacznych korzyści jakie daje firmom współpraca oligopolistyczna, kooperacja może nie być możliwa. Szanse trwałej kooperacji maleją w pewnych warunkach. Czynnikami ograniczającymi możliwości zmowy i kooperacji są najczęściej następujące okoliczności: istnienie większej liczby firm, niskie bariery wejścia, różnorodność produktów, wysoka stopa innowacyjności, wysokie koszty stałe, możliwość oszustwa, ograniczenia prawne itp. W przypadku, gdy przeszkody dla zmowy są silne zachowanie się oligopolu ma charakter nie kooperacyjny. W tej sytuacji poszczególni producenci zmuszeni są „zgadywać”, jak zachowają się ich rywale w różnych sytuacjach. Muszą zatem działać strategicznie.

Firmy na rynku oligopolistycznym konkurują niecenowo - nie opłaca się konkurować ceną, bo podwyżka oznacza możliwość wyrugowania się z rynku, z kolei obniżka ceny spowoduje dostosowanie się konkurencji do nowych warunków (analogiczne obniżki cen). Konkurencja cenowa na rynku oligopolistycznym prowadzi do szybkiego odwetu (wyjątek: jeśli firma jest przywódcą kosztowym bądź może pozwolić sobie na subsydiowanie działalności z zysków, pochodzących z innego rodzaju działalności).

W oligopolu firmy konkurują innymi sposobami, na przykład: jakością, zabiegami marketingowymi itp. Najbardziej efektywna konkurencja w oligopolu polega na rozwoju produktu. Dzieje się tak dlatego, bo:

Nowe produkty mogą skutecznie opanować dużą część rynku,
Ewentualne opatentowanie produktu może wywołać legalny monopol,
Wytworzenie nowego produktu może być tańsze niż wyrobów dotychczas produkowanych.

Pozytywne i negatywne strony niedoskonałej konkurencji:

Ograniczenie produkcji – podstawowa nieefektywność niedoskonałej konkurencji ma miejsce wówczas, gdy ceny są ustalane zbyt wysoko w stosunku do kosztu krańcowego. Oligopolista zmniejsza produkcję do poziomu, przy którym koszt krańcowy zrównuje się z krańcowym utargiem. W punkcie tym cena przewyższa koszt krańcowy. Konsumenci w zmonopolizowanej gałęzi płacą za dobro więcej, aniżeli wynoszą jego koszty mierzone produkcją dóbr zaniechaną w innych gałęziach.
Korzyści skali – w wielu gałęziach istotną rolę odgrywają korzyści skali. Zatomizowanie przemysłu samochodowego, stalowego czy lotniczego pchnęłoby przedsiębiorstwa wysoko w górę, wzdłuż ich krzywych kosztu przeciętnego. Gdy koncentracja gałęzi spowodowana jest korzyściami skali, konsumenci płacą, być może, ceny wyższe od kosztów krańcowych.
Dynamika wydatków na badania i rozwój – śmiała hipoteza Schum – Peterowska głosi, iż monopole i oligopole kierują dużymi i kończonymi z powodzeniem przedsięwzięciami.

Czynniki zachęcające oligopolistów do podejmowania współpracy:

wysoka koncentracja produkcji na rynku (znajomości, powiązania nieformalne),
silne bariery dla innych przedsiębiorstw,
słabe prawo przeciw praktykom restrykcyjnym,
stabilne struktury kosztów (łatwiejsze porozumienia cenowe),
stabilny popyt na rynku,
łatwość magazynowania (możliwość sterowania podażą).

Czynniki ograniczające współpracę oligopolistów:

niski współczynnik koncentracji,
niewielkie bariery wejścia na rynek,
surowe i egzekwowane prawo przeciwko restrykcjom,
niestabilna struktura kosztów, częste renegocjacje,
niestabilny popyt,
trudności w składowaniu.

Przedmiotem porozumień oligopolistycznych najczęściej są:

wyznaczanie upustu cenowego,
ustalanie cen, wielkości produkcji,
wyznaczenie przywódcy cenowego,
ustalanie cen i wielkości produkcji poszczególnych przedsiębiorstw,
organizacja zaopatrzenia,
prowadzenie wspólnej działalności finansowej i inwestycyjnej.

Regulacja oligopolu może wykorzystywać kilka narzędzi polityki ekonomicznej:

opodatkowanie produkcji – jest to narzędzie, które działa w odwrotny sposób do zamierzonego czyli ogranicza produkcję przy wzroście ceny,
opodatkowanie zysku jest zabiegiem czysto fiskalnym, nie zmienia ceny ani wielkości produkcji firmy, redukuje jedynie zysk firmy,
cena maksymalna – ustalana na poziomie zbliżonym do tego na jakim kształtowałaby się w sytuacji wolno konkurencyjnej. Narzędzie to podwyższa poziom produkcji i ogranicza wpływy podatkowe.

Główne przyczyny dla których tworzone są oligopole to:

charakter technologii i związane z tym korzyści ze skali produkcji,
specyfika rynku,

sposoby dystrybucji,
metody promocji sprzedaży

Przedsiębiorstwo działające na rynku oligopolu staje w obliczu następującego pytania: jaki wariant postępowania zapewnia maksymalizację zysku w sytuacji, w której trzeba konkurować ze znaną liczbą podobnych sobie rywali? Dokonując trudnego wyboru własnej strategii konkurencyjnej, zarząd przedsiębiorstwa musi przewidzieć możliwe warianty zachowań konkurentów i w razie potrzeby odpowiednio zareagować. Zysk firmy zależy nie tylko od decyzji, lecz również od działań jej konkurentów. A zatem aby dokonać wyboru optymalnego wariantu własnego działania, przedsiębiorstwo musi właściwie przewidzieć działania i reakcje swoich rywali.

1 Ł. Gęsicki „Słownik terminów ekonomiczno prawnych”, Łódź 1995.

2 D. Begg „Mikroekonomia” Warszawa, 2000.

3 W. Samuelson „Ekonomia menedżerska” Warszawa 1998.