Formy państw współczesnych.
Państwo jest organizacją polityczną wyposażoną w suwerenną władzę, a przy tym organizacją terytorialną i taką, do której przynależność ma charakter sformalizowany. Sensem jego istnienia, osią jego zainteresowania jest rządzenie społeczeństwem. Jest organizacją globalną, rządzącą całym społeczeństwem.
Państwo jest organizacją przymusową; ma monopol terytorialny na stanowienie i wykonywanie prawa. Normy prawne pochodzące od państwa mogą być w razie chęci aparatu państwowego wymuszone fizycznie. Państwo ma monopol na stosowanie przemocy w celu pozyskania środków na swoje finansowanie – w razie niepłacenia podatków państwo może użyć przemocy fizycznej aby wymusić ich zapłacenie.
Forma państwa to zasady organizujące strukturę władzy oraz organizowania życia politycznego i społecznego w państwie. Formy państwa mogą być porównywane pod względem ustroju terytorialno – prawnego, formy rządu i stylu rządzenia.
Ustrój terytorialno – prawny dotyczy terytorialnego podziału państwa, stosunków między organami centralnymi a terenowymi, stopnia centralizacji i decentralizacji władzy oraz zakresu samorządności organów lokalnych. Ze względu na budowę terytorialną wyróżnia się państwa jednolite (unitarne) oraz złożone. Unitarne oznacza państwo wewnętrznie jednolite. Zatem jednostki podziału administracyjnego są identyczne i podporządkowane organom centralnym, występuje jednolity system prawa, jednolite obywatelstwo, jak również jednolity system organów prawodawczych, wykonawczych i sądowniczych. Jest to najbardziej powszechna forma państwa we współczesnym świecie.
Państwa unitarne możemy podzielić na państwa scentralizowane i zdecentralizowane.
Ustrój scentralizowany charakteryzuje się wyznaczaniem lokalnych urzędników przez rząd centralny, który sprawuje zwierzchnią władzę nad organami regionalnymi (Holandia);
Ustrój zdecentralizowany ma miejsce, gdy organy regionalne są formowane niezależnie od rządu i istnieje dobrze rozwinięty samorząd terytorialny o znacznych kompetencjach, a władza centralna zastrzega sobie prawo do podejmowania tylko najważniejszych decyzji (Wielka Brytania, Polska).
Wspomnieć należy tu również o państwie zregionalizowanym, tzn. takim, które nadal jest unitarne, jednak występuje szeroka decentralizacja kompetencji, np. w dziedzinie tworzenia prawa na rzecz prowincji, regionów bądź okręgów autonomicznych (Hiszpania).
Państwo złożone jest organizacją wielu względnie suwerennych lub autonomicznych państw. Składa się z części zwanych stanami lub landami; każda z nich posiada własny system prawny i administracyjny. Państwa złożone dzielą się na federacje i konfederacje.
Federacja jest państwem związkowym, składa się z terytoriów podmiotów federacji, które rozporządzają władzą ustawodawczą i wykonawczą. Występuje tutaj podział kompetencji pomiędzy federacje a jej części składowe. Kraje federacyjne posiadają wspólną walutę, wspólna pozostaje najczęściej również polityka zagraniczna oraz obronna. Cechami charakterystycznymi dla federacji są:
Terytorium państwa federacyjnego, pod względem polityczno-administracyjnym nie jest jednolitą całością; składa się ono z terytoriów podmiotów federacji, pozbawionych prawa pełnego uczestnictwa w stosunkach międzynarodowych i z reguły nie mających prawa secesji.
Podmioty federacji rozporządzają władzą ustrojodawczą i ustawodawczą, tzn. mają prawo przyjęcia własnej konstytucji i uchwalenia, w ramach podziału kompetencji, ustaw obowiązujących na własnym terytorium. Federalne organy ustawodawcze mogą ponadto wydawać specjalne akty prawne dla poszczególnych członków federacji.
Części składowe federacji mogą mieć własny system prawny i sądowy.
Istnieje podwójne obywatelstwo: każdy obywatel w większości państw jest obywatelem związku i odpowiedniej części składowej federacji (tak jest np. w Austrii, Niemczech, Szwajcarii i USA).
Parlament związkowy jest przeważnie dwuizbowy; interesy podmiotów federacji reprezentuje izba wyższa. Występują dwie zasady reprezentowania części składowej: zasada równego przedstawicielstwa (np. w USA – po dwóch senatorów z każdego z pięćdziesięciu stanów, a w Szwajcarii – po dwóch deputowanych z każdego z dwudziestu sześciu kantonów w Radzie Kantonów) oraz zasada zróżnicowanego przedstawicielstwa – w zależności od liczby ludności (np. w Australii, Kanadzie, Niemczech).
Istnieje podział kompetencji między federację i jej części składowe. Praktyka ustrojowa różnych krajów federacyjnych wskazuje na trojakiego rodzaju rozwiązania w tym zakresie. Są to:
dualistyczny federalizm (np. w USA, Szwajcarii, Meksyku, Brazylii, Australii), gdzie konstytucja państwa związkowego ustanawia sferę wyłącznej kompetencji związku poprzez wskazanie problemów co do których tylko władze federalne mogą wydawać akty normatywne; wszystkie pozostałe kwestie, nie zastrzeżone przez konstytucje, należą do kompetencji podmiotów federacji;
zasada wyłącznej kompetencji związku i sfery tzw. konkurencyjnych kompetencji (np. w Austrii, RFN);
trójczłonowy system rozgraniczania kompetencji, polegający na wyróżnieniu wyłącznych kompetencji związku, wyłącznych kompetencji części składowych związku oraz wspólnych kompetencji władz centralnych i władz podmiotu federacji (np. w Indiach).
Konfederacja to związek państw; grupa utworzona przez partie, państwa lub miasta dla osiągnięcia określonych celów. Taka forma stowarzyszenia zakłada zachowanie pełnej równości. Jest to wspólnota oparta na prawie międzynarodowym, która nie ogranicza suwerenności państw. Najczęściej powoływany jest wspólny organ w postaci zgromadzenia parlamentarnego ( Szwajcaria).
Zasady organizacji aparatu państwowego wyróżniają formy państwa ze względu na formę rządów oraz relacje między organami politycznymi (systemy polityczne).
Forma rządu to struktura, podział kompetencji oraz wzajemne stosunki prawne i faktyczne naczelnych organów państwowych, a zwłaszcza głowy państwa, parlamentu i rządu. Wyróżniamy tutaj monarchię oraz republikę. Monarchia to ustrój polityczny lub forma rządów, gdzie niewybieraną w sposób republikański głową państwa jest jedna osoba, nazywana monarchą. Wyróżniamy monarchię: absolutną (Arabia Saudyjska), konstytucyjną (Nepal, Maroko) oraz parlamentarną (Wielka Brytania, Belgia). Obecnie monarcha sprawuje władzę zazwyczaj dożywotnio (z wyjątkiem Andory, Malezji oraz Zjednoczonych Emiratów Arabskich). Jego funkcja jest często dziedziczna (z wyjątkiem monarchii elekcyjnych) i zwykle jego stanowisko jest nieusuwalne. Obecnie w wielu państwach z takowym ustrojem politycznym, monarcha pełni jedynie funkcje reprezentacyjne. Kierowanie przez niego polityką jest znikome lub żadne. Dzisiejszy ustrój monarchiczny przyjmuje postać monarchii konstytucyjnej, choć wyjątkiem jest watykańska teokracja, uważana za absolutystyczną. Dziś monarchie nazywa się królestwami, księstwami (tylko w Europie), cesarstwem (tylko Japonia), emiratami i sułtanatami (związane z kulturą islamu). Republika natomiast to zgodnie ze współczesną definicją ustrój polityczny , w którym władza jest sprawowana przez organ wyłoniony w wyniku wyborów na określony czas. Wiele państw w Europie, Azji i Afryce zaadaptowało ustrój republikański, rezygnując z monarchii. Powstałe republiki mają (bądź miały) bardzo różny charakter: liberalne (np. w zachodniej Europie po II wojnie światowej), socjalistyczne bądź komunistyczne (np. ZSRR), islamskie (np. Iran) lub dyktatorskie junty wojskowe (liczne w Afryce). Wyróżniamy republikę demokratyczną (prawa wyborcze ma ogół obywateli) oraz autorytatywną (prawa wyborcze mają nieliczni obywatele).
Republika
prezydencka –
rodzaj organizacji ustroju republikańskiego w którym prezydent
otrzymuje silną pozycję w stosunku do innych organów. Jego pozycja
wybiega poza władzę tylko wykonawczą. Jest zarazem szefem rządu i
zwierzchnikiem urzędników. Zwykle wybierany w wyborach
powszechnych, nie może rozwiązać parlamentu a ten z kolei może go
odwołać ze stanowiska. Za przykład podam Stany Zjednoczone,
Brazylię i Meksyk.
Republika
semiprezydencka –
zwany również półprezydencką. Zbliżony do powyższego, ale
ograniczony. Prezydent co prawda wybierany jest w wyborach
powszechnych, ale nie jest zwierzchnikiem rządu, który odpowiada
przed parlamentem. Głowa państwa posiada jednak szereg prerogatyw
jak np. władza nad wojskiem czy kierowanie polityką państwa. Za
przykłady można podać wiele z państw Europy w tym Grecję, Rosję
czy Francję.
Republika
wieloprezydencka -
ciekawy twór, w którym nie występuje jeden, ale kilku prezydentów,
mających analogiczne kompetencje w stosunku do parlamentu.
Przykładem w/w może być Bośnia i Hercegowina.
W przypadku relacji między głową państwa a szefem rządu wyodrębniamy systemy prezydialne i parlamentarne. Przy czym w tym pierwszym głową państwa i szefem rządu jest ta sama osoba (np. USA), funkcjonowanie rządu jest niezależne od większości parlamentarnej, a głowa państwa nie może rozwiązać parlamentu. W przypadku systemu parlamentarnego mamy do czynienia z podwójną egzekutywą. Dozwolone jest łączenie funkcji w rządzie i w parlamencie, pozycja rządu jest zależna od układu sił w rządzie a głowa państwa ma prawo do rozwiązania parlamentu.
Przy relacjach między organami państwowymi wyróżniamy systemy: parlamentarno-gabinetowy, prezydencki, mieszany (półprezydencki) oraz parlamentarno-komitetowy (konwent).
System parlamentarno-gabinetowy to model demokratyczny oparty na dualizmie egzekutywy (są dwa organy władzy wykonawczej: głowa państwa oraz rząd z premierem na czele ), kompetencje głowy państwa są ograniczone (funkcja reprezentacyjna) . W czystej formie parlament powołuje prezydenta a ten odpowiada przed organem legislatywy. Ustrój ten opiera się on na zasadzie współzależności i współdziałania rządu i parlamentu. rząd ponosi przed Parlamentem odpowiedzialność za swoje decyzje polityczne. Parlament może udzielić mu wotum nieufności. Rząd ma inicjatywę ustawodawczą i może wystąpić do prezydenta z wnioskiem o rozwiązanie Parlamentu. system parlamentarno-gabinetowy jest rodzajem formy rządu, która funkcjonuje zarówno w monarchiach jak i republikach. Ten system jest przejęty np. w monarchii duńskiej, szwedzkiej, norweskiej. Tą formę posiada większość współczesnych państw: Wielka Brytania, Włochy, Hiszpania, Dania, Szwecja, Norwegia, kraje Beneluksu, Niemcy. Pewną odmianą systemu parlamentarno-gabinetowego jest system kanclerski, w którym to systemie szczególną silną pozycję zajmuje kanclerz, czyli szef rządu. Do niego należy powoływanie i odwoływanie ministrów, a obalenie rządu przez parlament następuje przez odwołanie kanclerza z jednoczesnym wyborem nowego kanclerza. Ten system występuje w Niemczech.
System prezydencki (prezydencjalizm) – system w demokracji charakteryzujący się rygorystycznym podziałem (separacją) władzy ustawodawczej i wykonawczej (przez strukturalne oraz kompetencyjne oddzielenie od siebie tych organów) oraz połączeniem funkcji prezydenta i szefa rządu. W myśl tych zasad prezydentowi (jako organowi władzy wykonawczej) przysługuje pełnia władzy wykonawczej oraz zwolnienie z odpowiedzialności przed parlamentem – pozbawiony zostaje jednak możliwości ustawodawczych. Cechą charakterystyczną tego systemu jest również szczególna konstrukcja władzy wykonawczej – brak rozdziału zadań głowy państwa i premiera, brak rady ministrów jako samoistnego, kolegialnego organu administracji.
Przykładem prezydenckiego systemu rządów są Stany Zjednoczone oraz liczne republiki południowoamerykańskie.
System mieszany (półprezydencki) to forma rządów pośrednia między systemem parlamentarnym a prezydenckim, dzisiaj m.in. we Francji. Za jego twórców uznaje się Charles'a de Gaulle'a i Georges'a Pompidou. Opiera się na otwartej egzekutywie przy jednoczesnym wzmocnieniu głowy państwa. Prezydent jest wybierany w wyborach powszechnych, określa kierunki polityki wewnętrznej i zewnętrznej państwa, jest zwierzchnikiem sił zbrojnych. Powołuje i odwołuje premiera, a na jego wniosek powołuje ministrów, odgrywa decydującą rolę w tworzeniu rządu. Może on bowiem wydawać dekrety, które mają moc ustawy. W systemie mieszanym rząd i poszczególni jego członkowie ponoszą odpowiedzialność przed parlamentem. Współcześnie system semiprezydencki poza Francją występuje m.in. w Portugalii, Grecji, Rumunii, Finlandii i Rosji; w każdym przypadku wykazując jednak charakterystyczne specyficzne cechy.
System parlamentarno – komitetowy (konwent) polega na tym, że rząd jest traktowany jako komitet wykonawczy parlamentu i ściśle od niego zależy (podobnie też głowa państwa, jeśli taki organ występuje). Wiążę się to z przyjmowanym założeniem, że parlament jako reprezentant ludu jest najwyższym organem władzy oraz z odrzuceniem zasady podziału władzy. System ten to inaczej rządy zgromadzenia (Szwajcaria). Parlament federalny powoływany jest w wyborach powszechnych, zaś rząd, czyli siedmioosobowa Rada Federalna działa pod przewodnictwem prezydenta jako komisja wykonawcza parlamentu. Głowa państwa nie ma jasno określonych kompetencji, a funkcje prezydenta pełni rotacyjnie co roku jeden z siedmiu członków rządu, wybrany przez parlament. W ustroju tym brak instytucji wotum nieufności wobec rządu i występuje zakaz rozwiązywania parlamentu przez rząd, nie ma realizacji zasady trójpodziału władzy, a u podstaw tego systemu leży zasada jednolitości władzy.
Funkcjonowanie rządów zgromadzenia wymaga harmonijnego współdziałania partii politycznych od razu po wyborach. Wszystkie znaczące partie polityczne, dysponujące mandatami w parlamencie federalnym w rządzie reprezentowane są na zasadzie proporcjonalności. System parlamentarno-komitetowy to system przewagi władzy ustawodawczej.
Trzecim kryterium wyróżniania form państwa jest reżim polityczny, czyli styl rządzenia w danym kraju.
Państwa różnią się między sobą nie tylko sposobem formalnego zorganizowania organów państwa i ich kompetencjami, nie tylko prawem wyborczym czy tym kto jest uznawany za głowę państwa z kto jest suwerenem, lecz przede wszystkim swoim reżimem politycznym. Przez reżim rozumie się faktyczny sposób, styl sprawowania władzy i egzekwowania posłuszeństwa wobec niej. Inaczej mówiąc, reżim polityczny jest to ogół metod, jakimi sprawujący władzę posługują się w stosunkach z ludnością państwa. Dla charakterystyki reżimu ważne jest również, kto faktycznie należy do elity władzy, tzn. do grupy osób, którym powierzane są stanowiska państwowe. Stanowi istotny element składowy formy państwa. W jego skład wchodzą też metody działania partii politycznych, ich stosunki z władzą państwową, zasady funkcjonowania innych ważnych organizacji społecznych.
Ze względu na różnice istniejące w faktycznym sposobie sprawowania władzy w państwie wyróżnia się trzy zasadnicze reżimy : demokratyczny, autorytarny oraz totalitarny.
Reżim demokratyczny to taki, w którym obywatele mają istotny wpływ na funkcjonowanie państwa, mają prawo brać udział i faktycznie biorą w podejmowaniu decyzji państwowych, wpływają na ich realizację i kontrolują je (USA). Reżim demokratyczny opiera się na aktywnym udziale obywateli w życiu państwa przez zastosowanie elementów demokracji bezpośredniej lub przez ożywione życie partyjne i procedury umożliwiające kontakt społeczeństwa ze sprawującymi władzę. Jak również na praktykowaniu zasady, że państwo jest służebne wobec potrzeb obywateli, którzy w tym celu je utrzymują. W takim przypadku obywatele są podmiotem, a nie przedmiotem decyzji państwowych, bo organy państwa nie działają bez ich przyzwolenia i wbrew ich woli. Metodą działania stosowaną w państwie o reżimie demokratycznym jest osiąganie kompromisu lub rozstrzyganie sporów między władzą a obywatelem według odpowiedniej procedury. Reżim ten wymaga jednak istnienia w społeczeństwie zgody co do podstawowych spraw państwa. Szczególnym przypadkiem reżimów demokratycznych są reżimy liberalne, w których władza państwowa przypisuje sobie ograniczony zakres działania, a państwo ingeruje tylko w takie sprawy i wtedy, gdy jest to niezbędnie konieczne. Ściśle respektowana jest także zasada: „ co nie jest zakazane, jest dozwolone”, a ponadto że zakazane może być tylko to, co konieczne do funkcjonowania grupy państwowej.
Według współczesnych kryteriów, demokracja opiera się na:
dostępności sfery polityki dla wszystkich bez ograniczeń ze względów klasowych, rasowych, majątkowych, religijnych;
możności wybierania kandydatów na stanowiska publiczne i swobodzie dostępu do tych stanowisk, czy jakichkolwiek innych (poza wyrokiem sądowym pozbawiającym praw publicznych);
suwerenności narodu (ludu) oznaczającej, że władza zwierzchnia, niezbywalna i niepodzielna, należy do zbiorowości społecznej żyjącej w granicach państwa;
zasadzie reprezentacji – utożsamionej z delegowaniem uprawnień władczych na przedstawicieli obieralnych przez naród w wyborach powszechnych i działających pod jego kontrolą;
uznaniu wyborów za główne źródło prawomocności władzy i konieczności cyklicznego potwierdzania legitymacji władzy w wyborach powszechnych;
możności zrzeszania się w partie polityczne i wyboru między alternatywnymi ofertami piastunów władzy państwowej;
odpowiedzialności rządzących przed rządzonymi – tworzeniu wyspecjalizowanych instytucji kontroli władzy mających w założeniu zapobiegać jej nadużyciom;
podziale władz – wyrażającym ideę ograniczania rządu poprzez wzajemne kontrolowanie się ośrodków władzy oraz przez działalność zorganizowanej opozycji politycznej;
wolności przekonań i wypowiedzi;
instytucjonalnej ochronie praw obywatelskich – wyrażającej się w stwarzaniu formalnych zabezpieczeń obywateli przed nadmierną i nieuzasadnioną ingerencją władzy w ich sprawy.
Reżim autorytarny to reżim, w którym organy władzy państwowej uznają się za nadrzędne wobec obywateli, wymagając przede wszystkim uległości i tego, by obywatel podporządkował się ich decyzjom, z reguły podejmowanym przez wąską elitę władzy( Iran). Reżimy autorytarne mogą przybierać w szczególności formę reżimów policyjnych, w których dużą rolę odgrywają środki policyjnego nadzoru nad zachowaniami obywateli. Państwa policyjne poosiadają szeroko rozwiniętą sieć donosicieli, tajnych agentów itd., a policja dużą samodzielność i możliwość działania. Niekiedy funkcję taką może pełnić wojsko; większość stanowisk obejmują wówczas wojskowi, a rozkaz i jego wykonanie stają się najpewniejszym i najczęściej stosowanym sposobem rządzenia (reżimy wojskowe, inaczej militarne). Reżimy wojskowe występują często w krajach Ameryki Łacińskiej i Południowej, a grupę rządzących wojskowych określa się mianem junty. Szczególnym przypadkiem reżimów autorytarnych są reżimy totalitarne.
Reżim totalitarny to taki reżim, w którym organy państwa zmierzają do pełnej kontroli wszelkich sfer życia obywateli (Kuba). Celem władzy totalitarnej jest bowiem całkowita kontrola nie tylko stosunków między ludźmi, lecz nawet kontrola poglądów obywateli, głównie przez stworzenie oficjalnej ideologii i indoktrynację, czyli wpajanie tej ideologii. Państwo totalitarne konsekwentnie narzuca obywatelom określony sposób myślenia nie tylko przez prasę i propagandę, organizację szkolnictwa, wychowania i kontrolę nad systemem nauki, lecz także przez stosowanie różnych form przymusu, nie wyłączając terroru fizycznego i psychicznego. W reżimie totalitarnym państwo wciąga do realizacji swojej polityki wszystkich obywateli, w zasadzie nie pozostawiając swobody na ich „prywatne życie”. Dla państwa o reżimie totalitarnym wszystko, co nie pozostaje w zgodzie z oficjalną ideologią, jest wrogie, a organy państwa wymagają bezwarunkowego podporządkowania życia jednostki życiu organizacji państwowej. W tym celu państwo o reżimie totalitarnym nie tylko rozbudowuje aparat policyjny i stosuje policyjną kontrolę, lecz także eliminuje fizycznie swoich przeciwników albo usiłuje ich odpowiednio ukształtować przez obozy pracy czy obozy poprawcze. Szczególną funkcję spełnia w w/w reżimach partia polityczna, skupiająca znaczną część ludności i wspierająca władzę państwową. Taką partię – zazwyczaj jedyną legalną- określa się mianem monopartii. Państwa o reżimach totalitarnych kontrolują także gospodarkę, dokonując tego przez reglamentację produkcji czy przydziały surowców, nawet jeśli w takich państwach istnieją przedsiębiorstwa prywatne. W reżimach totalitarnych dyktatorską władzę sprawuje na ogół wódz, wywodzący się z woli mas. Jest on często przedstawiany jako „żywe wcielenie narodu lub ludu”, uosobienie jego pragnień.
Mówiąc o reżimie politycznym, mówi się o faktycznych metodach sprawowania władzy państwowej, a nie o prawnych regulacjach dotyczących tej władzy, chociaż regulacje prawne mogą utrudniać bądź sprzyjać wykształceniu się określonych reżimów. Ocena, czy dany reżim polityczny należy określić jako demokratyczny czy autorytarny, bądź też totalitarny, jest oceną trudną. Reżim może się zmieniać niepostrzeżenie. Przykładowo reżim autorytarny może ulec złagodzeniu, upodobniając się do reżimu demokratycznego, a reżim totalitarny może się przekształcić w autorytarny, zwłaszcza tam, gdzie organy państwa, widząc nieskuteczność swoich działań, zrezygnują z pewnych drastycznych metod sprawowana władzy.
Literatura:
Cechy – procesy-przebudowa: przestrzeń publiczna we współczesnych systemach politycznych, red. nauk. W. Paruch, P. Maj, T. Koziełło; Rzeszów 2011;
Dobre państwo, red. nauk. W. Kieżun, J. Kubin; Warszawa 2004;
Kompendium wiedzy o społeczeństwie, państwie i prawie, pod red. M. Kordeli; Warszawa 2011;
Nauka o państwie, red. nauk. P. Kaczorowski, J. Czaputowicz, Warszawa 2006;
Państwo jako wyzwanie, red. A. Rzegocki, Kraków 2000;
Słownik historii doktryn politycznych, T.4., red. nauk. K. Chojnicka, M. Jaskólski, Warszawa 2009;
Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, red. B. Szmulik, M. Żmigrodzki, Lublin 2002;
Geografia polityczna/Mark Blacksell, tł. J. Halbersztat, Warszawa 2008;
Historia doktryn politycznych i prawnych do schyłku XX wieku, L. Dubel, Warszawa 2009;
Feliks Koneczny o państwie i wartościach, A. Frątczak, Kraków 2003;
Politologia: podręcznik akademicki, M. Gulczyński, Warszawa 2010;
Politologia/ Andrew Heywood, przekł. B. Maliszewska, Warszawa 2010;
Teoria państwa i prawa, J. Kowalski, W. Lamentowicz, P. Winczorek, Warszawa 1986;
Wstęp do nauki o państwie i prawie, J. Krukowski, Lublin 2002;
Wstęp do nauk o państwie i prawie, E. Kustra, Toruń 1997;
Wstęp do nauki o prawie i państwie, S. Kutrzeba, Kraków 1947;
Państwo współczesne, W. Lamentowicz, Warszawa 1996;
Oblicza współczesnego państwa, M. Bankowicz, J.W. Tkaczyński, Toruń 2003;
Współczesne systemy polityczne, K. Wojtaszczyk, Warszawa 1996;
Mit i spektakl władzy, S. Filipowicz, Warszawa 1992;
Totalitaryzm. Geneza, istota, upadek, R. Backer, Toruń 1992;
Wiedza o społeczeństwie, H. Wiszniewski, Warszawa 1974;
Kompendium wiedzy o państwie współczesnym, K. Wojtaszczyk, Warszawa 1995;
Faszyzm, nacjonalizm, autorytaryzm, P. Burrin, Kraków 2013;
Tyrani XX wieku, D. Chirot, Warszawa 1997