Markiewicz „Wartości i oceny w badaniach literackich”

1. Czy można sobie wyobrazić literaturoznawstwo bez wartościowania?
   Nie, sam wybór zmusza nad do wartościowania.

2. Co się rozumie przez wartość?
   Przez wartość rozumiemy zdolność jakiegoś przedmiotu do spełnienia funkcji zaspokajającej określoną potrzebę ludzką. Wartość jest więc zawsze wartością dla kogoś – jednostki lub grupy społecznej i w tym sensie jest subiektywna, ale jednocześnie ma swój aspekt obiektywny, bo uzależniona jest od właściwości danego przedmiotu jako całości albo od właściwości jego elementów, albo wreszcie od stosunków między jego elementami lub właściwościami.

3. Jak wartość istnieje w przedmiocie i kiedy się ujawnia?
   Wartość istnieje w przedmiocie potencjalnie, ujawnia się zaś, aktualizuje w zaspokajającym potrzebę jego użytkowaniu.

4. Obiektywny i subiektywny aspekt wartości.
   Trudno przyporządkować obiektywne wartości dzieła. Docierając do obiektywnych właściwości dzieła literackiego, możemy tylko wskazać, jaki rodzaj jakości wartościowalnej na tym substracie powstaje, ale czy i w jakim stopniu będzie to jakość wartościowa – tego na tym polu stwierdzić się nie da. (Wszystko, co możemy ustalić w jakościach obiektywnych, jest pod względem estetycznym co najwyżej możliwością lub prawdopodobieństwem oddziaływania)

5. Przyczyny trudności związanych z wartościowaniem dzieła literackiego.
   - przedmiotem oceny powinno być dzieło literackie, jako utwór niezależny od przeżyć odbiorcy, gdy tymczasem jakości wartościowe występują dopiero w konkretyzacjach dzieła literackiego;

- konkretyzacje te są w dziedzinie np. kategorii estetycznych czy idei utworu, wyznaczone przez dzieło literackie jako strukturę językową tylko w przybliżeniu;
- w praktyce możemy wartościować dzieło literackie tylko pośrednio, poprzez własną jego konkretyzację, co najwyżej starając się uwzględnić również znane nam konkretyzacje innych odbiorców;

- trudność w zdefiniowaniu potrzeb, których zaspokojenie jest funkcją dzieła literackiego;

6. Konieczne warunki do oceny dzieła literackiego:
   - opanowanie języka (gramatyka, stylizacje historyczne, idiomy);
   - odpowiednie warunki psychiczne i fizyczne lektury(miejsce, światło, czas)lektury;
   - znajomość zastosowanej konwencji literackiej;
   - wyrobienie literackie(tzn. duży zasób doświadczeń analogicznych);

7. Warunki dostateczne do oceny dzieła literackiego: (są to czynniki niesprawdzalne)
   - wierne konkretyzowanie dzieła literackiego;
   - zrozumienie zamiaru artystycznego (może być tylko hipotezą);

- wrażliwość w danej dziedzinie literatury;

8. Typy wartości
   a) konstrukcyjne( artystyczne)
   b)emotywne(estetyczne)

9. Jakie kategorie wymienia w kontekście wartości konstrukcyjnej?
   - czynniki jednolitości (obecność wszystkich koniecznych składników przedmiotu, a więc jego całkowitość, funkcjonalna konieczność każdego składnika i wzajemne oddziaływanie na siebie poszczególnych składników, spoistość przedmiotu)
   - czynniki różnorodności (wielość elementów składowych, ich ustopniowanie, różnorakość, kontrastowość semantyczna i formalna, wielopłaszczyznowość semantyczna)

10. Stosunek Markiewicza do wartości konstrukcyjnej.

Podchodzi do tego z dystansem

11. Koncepcja W.Kaysera i R.S. Crane’a
    Celowość każdego elementu wobec całościowej koncepcji utworu, którą z gotowego dzieła odczytujemy: „Pytamy o to, czym chce być dzieło, i mierzymy je nim samym”. Crane nazywa tę koncepcję „zasadą kształtującą”, lub „przyczyną celową”.
    Markiewicz zauważa nieostrość pojęciową tej koncepcji całościowej i możliwość zaistnienia niebezpieczeństwa błędnego koła.

12. Teoria E. R. Curtiusa
    Krytyka to akt twórczej wolności ducha. Zapewne, intuicja da się później umotywować. Motywacja ta jest jednak przekonywająca tylko dla tego, kto tak samo odczuwa. Zasadniczym aktem krytyki jest kontakt irracjonalny. Prawdziwa krytyka nigdy nie chce dowodzić, lecz tylko – pokazywać.

13. Definicja obrazowości (zwolennicy: Kayser, Crane, Meyer)
    Obrazowość jako zdolność całości znaczeniowych zawartych w utworze literackim do wywoływania przedstawień wyobrażeniowych- uważana jest zgodnie za swoistą właściwość literatury(właściwość ta staje się wartością wtedy dopiero, gdy owe przedstawienia wyobrażeniowe, zaczerpnięte z utworu literackiego, są częste, wyraźne i jakościowo bogate)

14. Znaczenie obrazowości dzieła.
    Obrazowość stanowi jakby podłoże, na którym powstają wartości emotywne utworu literackiego. Wartości owe polegają na tym, że niektóre postacie czy sytuacje przedstawione w dziele literackim posiadają właściwości(np. tragizm, komizm, wzniosłość) zdolne wywoływać względem siebie swoiste uczucia oceniające.

15. Ingardenowskie jakości metafizyczne
    wzniosłość, tragiczność (oczyszczenie), straszliwość, demoniczność, świętość (ale np. komiczność, czy groteskowość są jakościami estetycznie wartościowymi)

16. Jaką rolę wg. Ingardena mają wartości poznawcze?
    Granica między funkcjami poznawczymi a „parafilozoficznymi” w literaturze jest nie do przeprowadzenia; można natomiast na ogół oddzielić twierdzenia od postulatów wobec rzeczywistości stawianych przez dzieła literackie.

Świat przedstawiony to odrębny dla siebie świat, dla którego reprezentowanie świata rzeczywistego jest tylko pewnego rodzaju pretekstem, żeby przy tej okazji doszło do skomponowania całości wewnętrznie zwartej, obliczonej na zawieranie w sobie jakości estetycznie doniosłych, które pociągają za sobą ukonstytuowanie wartości estetycznej.

17. Stanowisko H. Osborne’a
    Argumentacja jego występuje w dwóch wersjach. Pierwsza z nich głosi, że owe wartości są tylko namiastkami w stosunku do rezultatów, które w sposób cenniejszy i bardziej skuteczny mogą być osiągnięte poprzez naukę, filozofię czy publicystykę. Z drugiej strony przyznaje on tym wartościom dużą doniosłość, ale przeciwstawia je literackiej „doskonałości”. Proponuje oddzielenie krytyki literackiej, czyli estetycznej, rozpatrującej wartości konstrukcyjne, od krytyki idei czy postaw. Krytyka ta, choć dotyczy literatury, nie jest w jego rozumieniu krytyką literacką, lecz socjologiczną.

18. Stanowisko Markiewicza
    Wartości poznawcze i postulatywne są uzależnione od występowania w utworze wartości konstrukcyjnych i obrazowych, a z wartościami emotywnymi krzyżują się swoim zakresem. Dzieło powinno mieć wartości poznawcze. Nie ma dzieł nie posiadających wartości.

19. Kiedy wartości poznawcze są niezastąpione?
    Kiedy znajdują się poza poznaniem naukowym, lub są niedostępne rzeczywistości. Akceptacja odbiorcy może dotyczyć tylko wartości heurystycznej utworu literackiego, bez przyjęcia proponowanych w nim rozwiązań(postawienie pytań jest wartością)

20. Czy według Markiewicza oryginalność jest wartością?
    Nie. Nie jest wartością samą dla siebie, ale dzieło musi być oryginalne, żeby mogło mieć wartości.

21. Wartości postulatywne wg. Markiewicza
    Są zawsze wartościami dla określonej grupy odbiorców (ideologia ma wpływ na ich ocenę).

22. 2 zasady przy porównywaniu wartości różnych dzieł literackich.
    Większość badaczy twierdzi, że utwory są nieporównywalne. Wartość każdego utworu zależna jest od jego literackiego kontekstu i zmienia się wraz z jego zmianami. Np. ukazanie się Trylogii Sienkiewicza obniżyło dla współczesnych wartość powieści historycznych Kraszewskiego czy Jeża. Przy porównywaniu historyk literatury musi połączyć dwie postawy: uwspółcześniającą spojrzenie na utwór literacki przeszłości (nie można zapomnieć o jego historyczności) i spoglądającą na utwór z perspektywy z nim synchronicznej. Miarą oceny wartości poznawczo – oceniających jest historycznie możliwe zbliżenie utworu do wartości współczesnych uznawanych przez badacza. Perspektywa historyczna umożliwia także zestawienie z kryteriami różnych poetyk normatywnych.

23. Jakie dzieła można ze sobą porównywać?
    Tego samego gatunku i epoki, najlepiej przy zbliżonej tematyce.