1. Sęk – „wprowadzenie do klinicznej ” rozdział 7 ( str. 127-160)
   
   
   

Etap prediagnostyczny badania : jego przekonania, nastawienia, wartości, dążenia i potrze­by. Wśród tych potrzeb może powstać potrzeba kontaktu z psychologiem klinicznym w celu uzyskania profesjonalnej pomocy.

W okresie prediagnostycznym oczywiście działają także podobne cechy w klinicyście. On także ma swoją historię życia i rozwoju, doświadczenie ogólne i przygotowanie zawodowe
W interakcji diagnostycznej spotykają się więc dwie osoby (lub czasem więcej osób), które na siebie oddziałują i w toku tej interakcji wytwarza się pewien typ relacji.

Klient zgłaszający się dobrowolnie, może mieć różne potrzeby i cele kontaktu z psychologiem, ale dobrowolność nie zapobiega jednak pojawieniu się lęku przed badaniem i oceną (obawa odkrycia intymnych treści, lęk nieświadomy przed odkryciem negatywnych cech, lęk przed ujawnieniem patologii). Lęk przed oceną utrudnia powstanie relacji zaufania, zmniejsza tendencję do współpracy z diagnostą i jest z pew­nością przyczyną reakcji obronnych i tendencji zniekształcających, nasta­wionych na zachowanie samooceny.

O jakości interakcji diagnostycznej w znacznej mierze decyduje jednak profesjonalista.

Badacz diagnosta, w tym także klinicysta, może się charakteryzować wysokim lub niskim poziomem oczekiwań interpersonalnych. Ci z wysokim poziomem tych oczekiwań przyjmują nieświadomie postawę pozytywną lub negatywną względem klienta, która działa jak samo-spełniająca się przepowiednia. Jest bardziej autorytarny i ma dogmatyczny styl myślenia. Jest impulsywny i nieufny; posiada też mniej zróżnicowaną i mniej abstrakcyjną wiedzę. Ulega uprzedzeniom i sztywno poszukuje potwierdzenia raz przyjętych hipotez, zgodnych z efektem pozytywnym lub negatywnym.

Najogólniej cele klinicznych diagnoz, podobnie jak i innych diagnoz w psychologii można podzielić

1. - chodzi o rozpoznanie stanu rzeczy i za­klasyfikowanie obserwowanych zjawisk do pewnej kategorii, po to, aby móc zdecydować, czy człowiek ten może i powinien przynależeć do pewnej grupy osób Np. diagnoza sprawności i poziomu kompetencji człowieka oraz cech osobowości, z których wynika, że nie może on np. posiadać broni, nie spełni wymagań, które postawi przed nim służba woj­skowa, lub nie może pełnić pewnych zawodów, np. kierowcy, policjanta, pracownika brygad antyterrorystycznych itp. W przypadku tych celów diag­nostycznych odpowiednie instytucje zwracają się do psychologa klinicznego, a nie psychologa innej specjalności, wówczas gdy istnieje uzasadnione przypuszczenie co do obniżenia sprawności i zagrożenia zdrowia. W tych sytuacjach orzeczenie psychologiczne opisuje funkcjonowanie człowieka ze szczególnym uwzględnieniem sfery jego aktywności związanej z celem diagnozy, następnie opisuje w skrócie mechanizmy osobowości, zdrowie zachowane i zagrożone lub utracone, by w efekcie postawić hipotezę o przy­datności człowieka do pewnych czynności lub nie. Orzeczenie w sprawach odszkodowań i sprawach rentowych musi także zawierać ocenę poziomu utraty zdolności do wykonywania pewnych czynności, co jest bardzo trudne i wymaga dobrego przygotowania i doświadczenia zawodowego. Orzeczenie psychologa decyduje między innymi o tym, do jakiej kategorii inwalidztwa zaliczy się badanego.

2. - Odmienna jest sytuacja badania i typ interakcji między klientem/pacjentem i klinicystą wówczas, gdy celem jest zastosowanie jednej z możliwych form pomocy psychologicznej. Gdy od początku wiadomo, że takie są oczekiwania klienta lub jego najbliższych, klinicysta łączy działania diagnostyczne z od­działywaniem pomocnym. Postępowanie diagnostyczne przeplata się, w szczególności gdy celem jest terapia. W tym postępowaniu nie istnieje wyraźny początek i koniec badania diagnostycznego.

Zagrożenia jatropatogenią, czyli uszkadzającym działaniem błędnych form komunikowania diagnozy. Do jatrogennych mogą należeć informacje za­grażające, informacje niezgodne z oczekiwaniem pacjenta, np. co do jego zdolności, kompetencji, informacje o zjawiskach straty, które trzeba zaakcep­tować, lub braku choroby, gdy ta była oczekiwana i chodziło o jej potwier­dzenie. Niekorzystne dla samopoczucia odbiorcy informacji jest także stoso­wanie określeń niezrozumiałych, niejasnych, wieloznacznych i żargonowych.

Model nozologiczny diagnozy klinicznej :

Model ten nazywa się też różnicowym. Jest on bardzo podobny do modelu badania lekarskiego. Przykładem może być postępowanie psychologa, który, znając ogólne prawidłowości z psycho­patologii zaburzeń psychicznych stosuje - w wypadku wątpliwości co do postaci schizofrenii - specyficzne, eksperymentalne metody badania zaburzeń myślenia, które jak wiadomo pozwalają zróżnicować patologię myślenia u pacjentów z negatywną i produktywną postacią tej choroby. . model ten nie pociąga za sobą żadnych działań terapeutycznych ze strony psychologa, czyli jego diagnoza ma charakter selekcyjny i niekiedy pomocniczy dla lekarza psychiatry, zwłaszcza wówczas, gdy ten ma wątpliwości.

Nie odwołuje się on w tym wypadku do swojej wiedzy teoretycznej, nie poszukuje też mecha­nizmu i przyczyn zaburzeń. . Do zalet należy to, że możemy w miarę obiektywnie ustalić, czy występuje określona postać psychopatologii i jakie ma ona nasilenie. Posługiwanie się standaryzowanymi, znormalizo­wanymi i obiektywnymi metodami obniża subiektywizm badacza, zmniejsza artefakty i błędy pomiaru. Jest to model, który stosujemy z wyboru do celów selekcyjnych. Badanie jest prowadzone w konwencji „o pacjencie", a wynik jest często etykietą klasyfikacyjną. Takie badanie diagnostyczne niesie więc ze sobą ryzyko uprzedmiotowienia pacjenta i stygmatyzacji. Rzadko też jego konsekwencją jest interwencja pomocna, w którą zaangażowany byłby klinicysta przeprowadzający badanie diagnostyczne.

Model funkcjonalny diagnozy klinicznej

Prowadząc badania diagnostyczne w tym modelu (por. rycinę 7.4.) psycholog-klinicysta ma największą szansę na pełne wykorzystanie zarówno swojej wiedzy, jak i profesjonalnych umiejętności. Celem takiej diagnozy jest zawsze jakaś forma psychologicznej interwencji pomocnej. Problem zwykle stawia sam klient lub pacjent i oczekuje od psychologa jego wyjaśnienia i porady lub innej formy pomocy

Wady pracy w tym modelu mogą wynikać ze zbyt intuicyjnego podejścia klinicysty, nadmiernego zawierzenia profesjonalnemu doświadczeniu, co z czasem prowadzi do rutyny zawodowej i zerwania kontaktu z nowoczesną wiedzą. Jest to też w największym stopniu obciążone subiektywnością diag­nozy. W modelu tym psycholog może mieć także skłonność do nadmiernej koncentracji na osobie badanej i zaniedbywania kontekstu społecznego. W sytuacji, gdy problemy wyrastają z trudności i konfliktów interpersonal­nych koncentracja taka jest błędem sztuki i prawdopodobnie też stymulowała rozwój koncepcji terapii systemowej.

Model psychospołeczny diagnozy klinicznej i pojęcie protodiagnozy

Przykładami takich protodiagnoz społecznych może być „rozpoznanie" przez nauczyciela „ucznia trudnego", przez małżonka „świrującej żony", a przez żonę „męża sadysty", „dziecka zaniedbanego społecznie", „człowieka niedorozwiniętego", „paranoika", „wariata", „groźnego dewianta" itp. Tak więc przed psychologiem staje głównie cel udzielenia odpowiedzi - za pomocą profesjonalnego badania diagnostycznego - reprezentantom społe­czeństwa, którzy są autorami protodiagnoz. Diagnoza kliniczna przestaje w tym podejściu być sprawą prywatną i porozumieniem między psychologiem a klientem/pacjentem. Nie trzeba dodawać, że czyni to zadanie diagnostyczne niebywale trudnym.

Osoba zgłaszająca się do psychologa klinicznego podaje w różnej wersji problem pochodny względem protodiagnozy, którą zastosowali nauczyciele lub rodzice, albo też inni członkowie społeczeństwa. Problem zostaje więc zdefiniowany „u pacjenta" a czasem też wtórnie „przez pacjenta". Tę definicję problemu spostrzega klinicysta. Stwierdza, że młody człowiek, nazwijmy go Adam, jest przez rodziców i nauczycieli określany jako ten, który nadużywa środków psychoaktywnych. Wykonuje więc badanie (rozmawia z badanym, obserwuje go, wykonuje testy zdolności mówienia w sytuacjach braku za­grożeń, bada poziom tożsamości i potrzeby zależności, stosuje inne metody), w efekcie którego dochodzi do wniosku, że nadużywanie środków psycho­aktywnych jest formą groźnego eksperymentowania tymi środkami u osoby, która ma silną potrzebę stymulacji i trudności z kontrolą własnych zachowań.

widać bardzo istotny w tym modelu diagnozy jest udział badanego; stąd Kowalik i Brzeziński stwierdzają, że psycho­społeczna diagnoza jest diagnozą „z pacjentem". Psycholog jest pośrednikiem między społeczeństwem i pacjentem, diagnoza uwzględnia interes pacjenta, ale też interes społeczny (np. rodziny, szkoły).

W tym modelu psycholog kliniczny często kontaktuje się bezpośrednio ze środowiskiem, odwiedza szkoły, rodziny, domy pomocy społecznej itp. Uczy się integrować różne sposoby spojrzenia na to samo problemowe zachowanie i negocjować pomiędzy stronami. Podstawą dla negocjacji jest jednak jego wiedza teoretyczna (spora wiedza z psychologii społecznej i społecznych kontekstów rozwoju) i wiedza profesjonalna, a głównie uzyskane wyniki badania. Psycholog, gdy wykonuje badanie i je opracowuje, działa w modelu funkcjonalnym. Wartością tego modelu jest niewątpliwie zmniejszenie barier informacyjnych między psychologiem diagnostą a społeczeństwem. Słabą stroną jest osłabienie podmiotowego charakteru i wielka trudność praktycz­nego realizowania takiego wzoru.

Ekspertyza psychologiczna

Ekspertyzę można określić jako rozpoznanie zdarzeń lub sytuacji społecz­nych ze względu na ich wagę, dotkliwość i potrzebę zmian. Jest więc diagnozą biorącą pod uwagę problem społeczny z uwzględnieniem kon­tekstu społecznego i jednostkowego. Ekspertyzę poprzedza badanie złożo­nego problemu (problemów), co wymaga specjalnej wiedzy i umiejętności. Ekspertyzę wykonuje zwykle doświadczony specjalista (biegły) lub zespół specjalistów. Warto też zdać sobie sprawę z tego, że definicja problemu społecznego nie jest ani prosta, ani też łatwa; stworzono w tym względzie wiele koncepcji. Najbardziej jasna wydaje się ta, wedle której problem społeczny.Może być przemoc w szkole, narkomania i nadużywanie alkoholu wśród dzieci i młodzieży, choroby cywilizacyjne, poziom wyuczonej bezradności i depresji w sytuacji przemian społecznych, niska jakość życia, poczucie zagrożenia społecznego, zdrowie psychiczne w populacji itp.

Ewaluacja reaktywna – ocena skuteczności np. terapii po terapii

Ewaluacja proaktywna – ocena skuteczności np.terapii w trakcie

Ewaluacja zewnętrzna – ocena skuteczności cp. Terapii przez osoby z zewnątrz np. rodzinę.

Obserwacja

Wskaźniki na jakie zwraca się uwagę podczas obserwacji:

*konstytucjonalne (budowę ciała, proporcje, masę ciała itp. - dane ważne w zaburzeniach psychosomatycznych, anoreksji itp.),

• fizjologiczne (oddech, tętno, ciśnienie, przewodnictwo skóry, pocenie się, zaczerwienienie -jako wskaźniki poziomu aktywacji, stresu i fizjologicz­nych korelatów emocji itp.),

• wskaźniki behawioralne przebiegających procesów, istniejących cech psy­chicznych, które jak wiadomo mogą być bardzo rozmaite; obserwacja może być spontaniczna lub koncentrować się na wybranych wskaźnikach jak: mimika, (por. nową ścisłą metoda rejestracji za pomocą wyrazu mimicznego różnych emocji w badaniach P. Ekmana); kontakt wzrokowy, pantomimika, postawa ciała, proksemika, paralingwistyczne wskaźniki mowy, sposoby mówienia, sposoby komunikowania się (uwzględniające formę i treść wypowiedzi), akty behawioralne, celowe czynności, sposoby milczenia, zapominania itp.

• wskaźniki przedmiotowe - wytwory badanego lub rzeczy należące do osoby badanej.

Testy psychometryczne w diagnozie klinicznej

Są to metody do obiektywnej oceny potencjałów - zdolności ogólnych (inteligencji), zdolności specjalnych oraz deficytów. Klinicysta stosując te metody powinien na bieżąco śledzić postęp w zakresie psychometrii i znać zasady konstruowania tych metod, ich podstawy teoretyczne, posiadać umie­jętności ich używania (co oznacza precyzyjne stosowanie się do instrukcji i sposobu obliczania wyników).

W praktyce diagnostycznej najczęściej stosowane są skale Wechsiera do badania inteligencji dzieci i dorosłych. Aktualnie klinicys­ta może i powinien skorzystać z nowych adaptacji tych skal:

• Polskiej adaptacji Skali Inteligencji D. Wechsiera dla Dorosłych WAIS-R (PL) i

• Polskiej adaptacji Skali Inteligencji D. Wechsiera dla Dzieci WISC-R .

testy organiczneWśród nich trzeba wymienić test Lauretty Bender, test Graham, Kendal i test Bentona. Badają one percepcję i pamięć figur geometrycznych. Niestety ich trafność łącznie z wielowymiarową Baterią Testów Neuropsychologicznych Halsteade-Reitana ciągle jest w literaturze fachowej dyskutowana, co wymaga wyjaśnienia.

2. Brzeziński J., Kowalik S. (1998) Społeczne aspekty rezultatu diagnozy klinicznej. W: H. Sęk (red.) Społeczna psychologia kliniczna. Warszawa, PWN, rozdział 5, s.269-302.

Badana osoba w trakcie badania wykazuje lęk przed oceną ( wg Rosenberga)

badani zastanawiają się jak uzyskać ocenę pozytywną badacza. Interpretują jego instrukcje.

Klinicysta powinien jak najszybciej zredukowac lęk przed oceną.

Do badania lęku przed oceną:

- metoda powtórnego badania (po właściwym badaniu przeprowadza się kolejne badanie ze zmienionymi warunkami ( eliminacja procedury, w której wystepuje największe prawdopodobieństwo lęku przed oceną – badanego) .Jeżeli badani zachowają się tak samo tzn. ,że nie było lęku przed oceną badanych.

Pacjent z motywacją wewnetrzną – gwarantuje maks. korzystny kontakt z klinicystą.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

A teraz kontakt „ diagnosta – badany ”z perspektywy badacza.

Zagrożenia w dobrym kontakcie – efekt rosenhala ( inaczej: efekt oczekiwań interpersonalnych badacza; samo spełniające się proroctwo)

Badacz przekazuje w sposób niewerbalny osobie badanej, jak powinna się zachować. –

efekt GOLEMA – klinicysta negatywnie ocenia badanego np. po wyglądzie i przypisuje mu negatywne cechy np. osobowości

Efekt Galatei =! Efekt GOLEMA

zasada Rumpelstilzchena – nazwanie przez diagnostę „choroby” badanego

Zasada naznaczenia społecznego (etykietowanie): - jako negatywny skutek zasady rumpelschizena,

Nazwanie zaburzenia u pacjenta (zasada rumpelschizena)

(Często wiaże się z) Etykietowanie przez społeczeństwo

(może być negatywnym skutkiem) Recydywa (dewiacja wtórna ) powrót do zaburzenia przez pacjenta

3. Stemplewska – Żakowicz, Krejtz „ Wywiad psychologiczny 2”

„Wywiad dziennikarski, a wywiad psychologiczny”

Różnice:

Wywiad psychologiczny

2 strony rozmowy – pacjent-diagnosta

Dobro pacjent- (traktowanie badanego podmiotowo )

Anonimowość rozmowy – poufność informacji

Zdobywanie informacji poprzez pogłębiony kontakt – wzbudzenie zaufania

- skupienie na treści i formie wypowiedzi

Wywiad dziennikarski:

- może być więcej niż 2 strony rozmowy

- traktowanie rozmówcy przedmiotowo – obiekt sensacji ( dobro odbiorcy )

- informacje dla szerokiego grona odbiorców

- zdobywanie infomacji albo przez zaufanie albo wręcz odwrotniw – atakowanie

- skupienie tylko na treści wypowiedzi ( brak dbałości o dobrą formę)

4. „Relacja diagnostyczna” ( w tej samej książce)

Róznica między terapeutą a diagnostą:

Terapeta pomaga

Dignosta diagnozuje ( stawia hipotezy, bada ich przyczyny i kieruje na odpowiednie leczenie jeśli to konieczne)

ETYKA

Nie ma całkowitej poufności ( w kontakcie terapeuta – pacjent )

Kiedy informacje uzyskane od klienta mogą zagrażać czyjemuś zyciu lub zdrowiu – diagnosta ma obowiązek je ujawnic odpowiednim instytucjom.

Prawo wyżej niż poufność ( diagnosta nie mówiąc o podejrzeniach o pedofilię swojego pacjenta – łamie prawo )

Podwójna relacja ( klient – diagnosta) to sytuacja spotkań inne niż terapeutyczne. Np. terapeuta spotyka swojego pacjenta w sklepie mięsnym, bo on tam pracuje.

5. Suchańska „ Rozmowa i obserwacja w diagnozie psychologicznej”

OBSERWACJA – narzedzie podstawowe dla danych jakościowych, może być częścią wywiadu lub odrębną formą ( służącą np. do opisu zachowania).

Czyli albo obserwujesz podczas diagnozy, albo obserwujesz i wydajesz opinie od razu.

Obserwacja - jako świadomie stosowane narzędzie badawcze, w którym diagnosta refleksyjnie wykorzystuje intuicję, wrażenia i spostrzeżenia pojawiające się w relacji badanym, analizując ich znaczenie na postawie szeroko pojętego kontekstu oraz określonych teoretycznych i empirycznych przesłanek. Jej przedmiotem są te przejawy zamierzonej i niezamierzonej aktywności badanego, które wyznaczone są przez: cel badania oraz problem diagnostyczny i jego teoretyczne ramy.

1. Teoretyczne podstawy obserwacji

Paralelizm psychofizyczny to w psychologii nurt reprezentowany przez szkołę Wundta. Podstawowe założenie tego nurtu głosi, że ciało i psychika stanowią jedność, a przeżyciom psychicznym odpowiadają pewne zjawiska fizyczne. Zmiany fizjologiczne, reakcje emocjonalne i zachowania są więc, zgodnie z tym podejściem, ekspresją stanów

wewnętrznych. Przy takim założeniu uprawnione jest wyciąganie na ich podstawie wniosków dotyczących tych stanów.

Wybór rodzaju i formy obserwacji

Wiedza przydatna w planowaniu obserwacji obejmuje: znajomość zalet i ograniczeń każdej z form, wyraźne określenie rodzaju poszukiwanych informacji, sposoby rejestrowania materiału, zasady i podstawy teoretyczne interpretacji danych oraz sposób wykorzystania wyników

Obserwacja nieingerująca

Obserwacja nieingerująca bez interwencji obserwatora to forma klasyfikowana do kategorii badań jakościowych, w której badacz dokonuje obserwacji zachowania osoby badanej w warunkach naturalnych, w żaden sposób nie wpływając na jego przebieg. Jest to rodzaj obserwacji o dobrej trafności zewnętrznej.

Obserwacja z ingerencją diagnosty

Jest to rodzaj obserwacji, w której badacz podporządkowuje warunki, aranżuje sytuację i prowokuje zachowania badanego tak, by zebrać poszukiwane informacje w mniej lub bardziej kontrolowany sposób. Stopień ingerencji może być różny, może polegać na organizowaniu sytuacji i warunków badania, na wprowadzeniu osób trzecich (obcych) i na wzbudzaniu u badanych świadomości bycia obserwowanymi.

Np.

eksperyment naturalny ( ingerencja diagnosty, ale poza laboratorium) i kliniczny.

• Obserwacja uczestnicząca

Jest to obserwacja zachowania przez osobę, która również odgrywa pewną rolę w kontekście badanego zachowania. Badacz włącza się do grupy w roli jej uczestnika, przyjmuje jej zwyczaje i sposób funkcjonowania. Swoje zadanie ujawnia, uczestnicząc jako obserwator (wg Shaugnessy'ego obserwacja uczestnicząca niezamaskowana), lub nie ujawnia - uczestnicząc w pełni (obserwacja uczestnicząca zamaskowana). O tym, czy badacz ujawnia swoją obecność czy nie, decyduje uznanie, czy ze względu na obecność obserwatora badani mogą zmieniać swój sposób funkcjonowania. Obserwacja uczestnicząca ma jasno określony cel i przedmiot badania. Obserwator rejestruje dane, na bieżąco notując lub nagrywając ją, jeśli pozwolą mu na to okoliczności. Wielką zaletą tej formy jest poznanie grupy od wewnątrz..

• Obserwacja w sytuacji ustrukturowane)

Jest to obserwacja w sytuacji zaaranżowanej przez diagnostę, który proponując określone zadania, obserwuje sposób funkcjonowania badanych. Jest ona formą pośrednią między bierną, nieingerującą postawą obserwatora w warunkach naturalnych, a systematyczną obserwacją laboratoryjną. Taka obserwacja jest wykorzystywana na przykład do rejestracji zachowań członków rodziny w terapii systemowej. Stosuje się ją także w badaniu koncentracji uwagi, samodzielności, wytrwałości czy odporności na dystraktory, w sytuacjach rozwiązywania problemów. W tej grupie znajdzie się również obserwacja towarzysząca rozmowie diagnostycznej..

PODZIAL ZE OBSERWACJI ZE WZGLĘDU NA PRZEDMIOT:

• Obserwacja analityczna

Analityczną nazywa Wallen (1964, s. 67) taką obserwację, podczas której diagnosta „...w zamierzony sposób koncentruje się na specjalnych aspektach zachowania ".

W badaniach naukowych stosuje się obserwację analityczną zawężającą zakres badań na przykład do cech temperamentu czy rozwoju ruchowego dziecka. W badaniach klinicznych może ona być wykorzystana do sprawdzenia konkretnej hipotezy, na przykład występowania zaburzeń mowy czy koordynacji wzro-kowo-ruchowej w przypadku uszkodzenia CUN. Np.: obserwacja fotograficzna.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Obserwacja swobodna

Swobodna obserwacja zachowania badanego stosowana jest na ogół w czasie rozmowy diagnostycznej lub w realizacji innych etapów postępowania diagnostycznego. Jej miejsce w diagnozie sprawia, że pełni ona kilka specyficznych funkcji. Te funkcje to zebranie danych pozwalających na modyfikowanie informacji przekazywanych werbalnie, danych stanowiących przesłanki nowych hipotez, (a w związku z tym czasem nowych tematów), kontrola stanu emocjonalnego badanego oraz regulacja dynamiki kontaktu i toku rozmowy.

6. Paluchowski „Diagnoza psychologiczna.Podejście ilościowe i jakościowe”

DIAGNOZOWANIE  proces aktywnego poszukiwania i przetwarzania danych potrzebnych do podjęcia decyzji o działaniach zmierzających do zmiany aktualnego stanu psychospołecznego ludzi.

Trzy główne obszary problemowe diagnozowania:

1. Obszar identyfikacji/badania (co rzeczywiście jest?)

2. Obszar decyzji (co ma być zrobione)

3. Obszar działania (przybliżanie pierwszego do drugiego)

Staramy się opisać stan aktualny, by móc określić co do niego doprowadziło (retrognoza) oraz jaki będzie rozwój wydarzeń (prognoza)

2.1. SPOSOBY UJMOWANIA PROCESU DIAGNOZOWANIA W PSYCHOLOGII

a) Podejście korelacyjno-regresyjne (korelacyjna tradycja uprawiania diagnozy), kwestionariuszowe (Paluchowski)

W tradycji tej użyteczność testu określa się na podstawie liczby potwierdzonych relacji między wynikami a zachowaniami pozatestowymi. Nie pozwala jednak na określenie relacji przyczynowo – skutkowej.

2. Normatywny postulat identyfikacji tzw. mechanizmów osobowościowych,

podejście projekcyjne (Paluchowski)

Tradycja idiograficzna. Ma na celu zrozumienie konkretnej jednostki, które następuje nie przez odwołanie do praw ogólnych, ale poprzez poznanie splotu zjawisk charakterystycznych dla tej właśnie jednostki. Jest to podejście holistyczne (opis całej osobowości jednostki) i dynamiczne (struktura osobowości jako proces a nie stan).

Oba podejścia różnią się sposobem opracowywania i zbierania danych:

Ad. a) metody psychometryczne, interpretacja statystyczna

Ad. b) techniki projekcyjne, interpretacja kliniczna

2.2 DIAGNOSTYKA TRADYCYJNA A DIAGNOSTYKA BEHAWIORALNA

Zarzut wobec tradycyjnej diagnostyki: brak związku między diagnozą a terapią.

W opozycji do takiego stanowiska staje terapia behawioralna (diagnostyka behawioralna):

- Zachowania normalne i patologiczne są podporządkowane tym samym prawa uczenia się

- Celem terapii jest modyfikacja obserwowalnych zachowań dewiacyjnych.

Techniki terapeutyczne powinny bazować na wynikach empirycznych. Postępowanie

terapeuty jest procedurą eksperymentalną.

- Przedmiotem zainteresowania są bieżące zachowania, tu i teraz. Odwoływanie się do

obecnych w środowisku pacjenta bodźców inicjujących, wzmacniających i podtrzymujących

patologiczne zachowania.

- badanie testowe ma wartość, gdy na jego podstawie można określić w jakim stopniu

jednostka osiągnęła cel terapii .

Diagnostyka tradycyjna:

- ukierunkowana na stwierdzenie różnic między ludźmi (poszukiwanie różnic indywidualnych

Przez porównanie jednostki z grupą)

- związek między diagnozą a terapią jest pośredni – diagnoza prowadzi do klasyfikacji, a ta dopiero jest podstawą wyboru działań terapeutycznych, często niezindywidualizowanych

- określone następstwo czasowe diagnozy i terapii (najpierw diagnoza potem terapia)

- oddzielne zbieranie danych do diagnozy i terapii

2.3. PERSONOLOGICZNA KONCEPCJA DIAGNOZOWANIA I POJĘCIE CECHY PSYCHOLOGICZNEJ (Allport)

DYSPOZYCJA  tendencja, skłonność wyjaśniająca zachowanie się, myślenie czy odczuwanie w określony, jednostkowy, względnie stały sposób (podstawowe pojęcie paradygmatu osobowościowego)

CECHA (Allport)  struktura neurofizjologiczna, która wiąże zespół funkcjonalnie równoważnych bodźców z zespołem funkcjonalnie równoważnych reakcji.

O istnieniu cechy wnioskujemy pośrednio obserwując prawidłowości zachowania się.

Allport wyróżnił cechy:

1. dominujące (nieliczne i rzadko spotykane, praktycznie definiujące życie człowieka)

2. zasadnicze ( około 5-10 cech charakteryzujących indywidualność większości ludzi )

3. wtórne (podzielane z innymi ludźmi preferencje, postawy)

Reakcja między zbiorem bodźców a reakcji ma charakter homomorficzny, a wiec zbiór reakcji jest odwzorowaniem zbioru bodźców.

2.3.1. SPOSOBY UJMOWANIA DYSPOZYCJI (CECHY)

Dyspozycje można ujmować jako:

1. czynnik będący bezpośrednią przyczyną zachowania

2. czynnik spustowy

3. kategorię semantyczną

Ad. a)

Cecha jako czynnik będący bezpośrednią przyczyną zachowania, stale aktywny, ukierunkowujący, selekcjonujący działania. Nie musi jednak manifestować się wprost
w zachowaniu.

Ad. b)

Cecha widziana nie jako aktywna ale potencjalna determinanta zachowania, ujawniająca się tylko w specyficznych sytuacjach. Określone zachowania pojawiają się nie tylko z powodu posiadania danej cechy, ale istotną rolę odgrywa także interakcja czynników podmiotowych i sytuacyjnych. Dominujący sposób zachowania w danej sytuacji można nazwać profilem charakterystycznym sytuacji. Tak rozumiana cecha nie jest redukowalna do zachowań.

Ad. c)

Cecha stanowi kategorię językową, a nie np. neurologiczną i jest tworzona w procesie wzajemnego komunikowania się. Dyspozycje definiuje się przez zachowania mniej lub bardziej prototypowe dla opisujące je kategorii (w oparciu o koncepcje poznawczą). Cecha nie ma charakteru wyjaśniającego, nie umożliwia przewidywania. Umożliwia jedynie opisywanie innych i siebie.

Istnieją różne sposoby konceptualizacji (tzn. tworzenia pojęcia) dyspozycji. Najbliższe Paluchowskiemu jest ujęcie zerojedynkowe (punktowe)  jednostka albo ma daną cechę albo jej nie mai jednocześnie dyspozycja ta może u ludzi przejawiać się z nierówną intensywnością.

2.3.2. KONCEPCJA CZĘSTOŚCI AKTÓW DZIAŁANIA (Buss, Craik)

Podstawowe założenia:

- cechy są produktami języka

- podstawową jednostką analizy działań jest tendencja behawioralna  zbiór zaobserwowanych aktów behawioralnych, ponieważ pojedynczy akt nie daje dostatecznej pewności której dyspozycji dotyczy.

- sieć dyspozycji porządkuje codzienne zachowania ludzi

- Dane pochodzą z obserwacji lub samoobserwacji. Następnie klasyfikowane są do różnych dyspozycji, a potem szacowana jest prototypowość poszczególnych zachowań względem dyspozycji. Sortowanie i szacowanie prototypowości jest dokonywane przez członków danej kultury albo przez jednostkę

- cechy podlegają indywidualnemu rozwojowi

2.3.3. CZY CECHY OSOBOWOŚCI ISTNIEJĄ ?

Tradycyjna diagnostyka oparta jest na teorii właściwości (cechy). Cechy uznawane są za przyczyny zachowania i gwarantują jego spójność. Stabilne i spójne zachowania SA determinowane osobowością.

Krytycy tego podejścia uważają, że cechy są konstruktami poznawczymi, determinującymi percepcję siebie i innych. Podważają realne istnienie cech i osobowości.

Podstawowym zagrożeniem dla psychologii osobowości jest tworzenie cech-artefaktów.

To że istnieje korelacja między jakimś zespołem wskaźników a społecznie określonym kryterium, nie jest wystarczającą podstawą by zakładać istnienie jakiejś cechy.

To, że społecznie definiuje się ludzi np. jako alkoholików na podstawie złożonego, ale jednego kryterium, wcale nie uprawnia nas do założenia jednoczynnikowej etiologii danego stanu. Musimy pamiętać, że z osobowościowego punktu widzenia każde zjawisko (w tym przypadku alkoholizm) jest heterogeniczne (niejednorodne), zależy od wielu czynników, cech ponieważ nie ma takiej właściwości jednostki jak „alkoholiczność”.

2.4. DIAGNOZA A TERAPIA

W podejściu behawioralnym kładzie się nacisk na to co osoba robi, a nie jakie właściwości posiada. Bardziej istotne od teo co zachowanie wywołuje, jest to, co zachowanie podtrzymuje. Analitycy zachowania sprzeciwiają się personologizmowi, czyli odrzucaja tezę, że właściwości podmiotowe są determinantą zachowań.

Diagnozowanie określa stopień odchylenia się rzeczywistości od jej wizji. Służy przygotowaniu specyficznej interwencji psychologicznej. Liczba rozróżnianych przez diagnostę stanów nie powinna być większa niż liczba specyficznych interwencji pozostających do dyspozycji. Diagnoza jest istotnym elementem projektowania terapii – należy określić co na co ma być zamienione, aby ocenić skuteczność i korygować jej przebieg.

2.4.1. ZWIĄZEK DIAGNOZY I TERAPII

W diagnostyce i terapii psychoanalitycznej wyraźnie podkreślano związek terapii i diagnozy. W terapii psychoanalitycznej każda metoda badania jest jednocześnie metodą terapii. Podobnie jest w rozmowie psychologicznej. Pojawia się tutaj jednak problem oczekiwań diagnosty i kooperacyjnej postawy pacjenta. Diagnostyczno-terapeutyczny charakter rozmowy psychologicznej ogranicza w pewien sposób jej wartość diagnostyczną. Może doprowadzić do tak znaczącej zmiany podczas identyfikacji, że badany przedmiot po badaniu diagnostycznym jest jakościowo odmienny od tego jaki był przedtem.

2.5. NOWE WYZWANIE – MOŻLIWOŚCI I KONSEKWENCJE WYKORZYSTYWANIA KOMPUTERÓW W DIAGNOSTYCE PSYCHOLOGICZNEJ

Modele komputerowe jako narzędzia weryfikacji teorii empirycznych mają przewagę nad modelami werbalnymi czy bezpośrednimi manipulacjami eksperymentalnymi.

Argumenty za wykorzystaniem w diagnozowaniu komputerów:

- rzeczywista i zupełna standaryzacja warunków badania

- dokładność zapisu parametrów

- uwolnienie psychologów od mechanistycznych czynności

- obniżka jednostkowych kosztów

- elastyczność systemów testujących

- aktualizacja norm

Warunki, które muszą być spełnione, aby komputerowa wersja testu realizowała swoje zadania:

- łatwość operacji

- niezawodność

- czytelna forma prezentowania bodźców, informacji na ekranie, właściwa tonacja instrukcji

- możliwość uzupełniania, powracania do różnych części testu

STRATEGIA ADAPTACYJNEGO TESTOWANIA  strategia komputerowa pozwalająca na aktywny dobór zadań czy testów w zależności od dotychczasowych wyników osoby badanej.

Istnieje kilka typów adaptacyjnego testowania np.:

• Strategia rozgałęziona (drzewa)

Na szczycie piramidy znajduje się pytanie wyjściowe o średnim stopniu trudności, które determinuje dwa kolejne pytania (jedno trudniejsze, drugie łatwiejsze od wyjściowego). W zależności od odpowiedzi osoby badanej następne będzie jedno z tych dwóch.

• Teoria odpowiadania na pozycje testu

Po prezentacji określonej liczby pozycji testu i oszacowaniu poziomu cechy wybierany jest nowy poziom cechy i prezentowane są osobie badanej nowe pozycje, które przynoszą maksymalną ilość informacji odnośnie do aktualnie oszacowanego poziomu cechy.

Korzystanie z komputerowych wersji testu rozszerza zakres obserwacji zachowania osoby badanej. Badający może skupić się na zachowaniach akcydentalnych i ekspresyjnych, ponieważ zachowania testowe są rejestrowane i może je w dowolnym czasie odtworzyć.

Dodatkowym wskaźnikiem, który jest rejestrowany podczas komputerowego testowania jest czas podejmowania decyzji. Wskaźnik ten pozwala ocenić, czy osoba badana przyjmuje postawę zbywającą wobec badania itp.

Wykorzystanie programów komputerowych w terapii:

- np. Program do rehabilitacji pacjentów z uszkodzeniem OUN – umożliwia trenowanie umiejętności interakcyjnych, w zależności od aktualnego poziomu sprawności i wykonania poprzednich zadań. Należy jednak pamiętać, że takie programy mogą być jedynie częścią procesu terapeutycznego.

Za pomocą komputerów (specjalnych gier komputerowych) można ćwiczyć niektóre funkcje np. uwagę, koncentrację, pamięć, koordynacje ruchowo-wzrokową itd.

Komputeryzacja pozwala wyeliminować błędy osobiste, obniżające obiektywność diagnozowania. Ale w klasycznej teorii testów błędy są losowe, a produkowane przez komputery są to błędy systematyczne. Kolejnym minusem jest to że programy komputerowe posiadają jednoznaczne reguły interpretacyjne, co może zubożyć lub naciągać interpretację.

Zasada GIGO  Bardzo wymyślne programy komputerowe przysłaniają nietrafność
i nierzetelność danych wejściowych i stosowanych reguł przetwarzania

EFEKT BARNUMA  złudzenie trafności opisu w odniesieniu do konkretnego przypadku, co bierze się stąd, że opis ten pasuje po prostu do wszystkich przypadków.

Diagnoza postawiona przez komputer nie może być diagnozą psychologiczną !

7. Paluchowski „Diagnoza psychologiczna. Proces, narzędzia, standardy”