1 Geografia polityczna i gospodarcza jako nauka

Geografia pochodzi od greckich słów – geo –

Ziemia i grapho – czyli opis ziemi.

Termin wprowadził Eratostenes z Cyreny Grecki

uczony na przestrzeni III i II wieku p.n.e.

G nauka badające powłokę ziemi zarówno pod

względem przyrodniczym jak i zróżnicowań,

które występuje w przestrzeni pod względem

społeczno gospodarczym. Geografia bada

wzajemne relacje między środowiskiem

a człowiekiem. Zajmuje się wykrywaniem

przyczyn i formułowaniem uogólnień praw

lub prawidłowości w sferze zjawisk, które

w nim uczestniczą. Geografia koncentrowała

się na opisie ziemi do XX wieku. Teraz

geografia próbuje objaśniać dlaczego coś

występuje, jak jakieś zjawisko będzie wyglądało

w przyszłości. Taką naukę nazywamy nauką

nomologiczną czyli wyjaśniającą. Postęp geografii

polega na jej przekształceniu. Cechą wspólna badań

geograficznych jest to iż badania prowadzone są w

odniesieniu do otaczającej przestrzeni. Jest to analiza

zjawisk w przestrzeni. Geografie zaczęto nazywać

zbiorem nauk, systemem nauk geograficznych.

S.Leszczycki – geograf drugiej połowy XX wieku.

Poziomy geografii:

Działy – dyscypliny podstawowe.

Gałęzie – dyscypliny szczegółowe

Specjalizacje

Działy dzielimy na:

-kartografia – Odwzorowywanie powierzchni ziemi.

-fizyczna – mówimy o rzeczach fizycznych dotyczących

przyrodniczej części ziemi. Wszystko co naturalne.

-gospodarcza – część zajmująca się przekształconym przez

człowieka środowiska np. ludność, gospodarka

-regionalna – opis wybranych części ziemi. Kompleksowy

opis wybranych fragmentów ziemi.

-historyczna – zajmuje się analizą zjawisk fizyczno-

analitycznych w przeszłości historycznej.

-matematyczna – astronomia. Nauka o gwiazdach-

najbardziej matematyczna część geografii.

-geografia stosowana – próbuje się wyodrębniać

do konkretnych zastosowań. Geografia medycyny

zróżnicowanie dotyczące zachorowań na daną

chorobę w różnych obszarach świata.

Nauki geograficzne dzielą się na dwie części:

Dotyczące społeczeństwa

-ekonomia

-gospodarcza

-przemysłu

2.Dotyczące środowiska

-pleistologia – badanie odnośnie zlodowacenia

-roślin

-zwierząt

Geografia gospodarcza – ma swoje powiązanie

ze statystyką ekonomią matematyką i historią

fizyczna – fizyka biologia, matematyka i chemia.

GIS – geograficzne systemy informacyjne.

Zajmuje się cyfrowymi mapami.

Geografia gospodarcza – społeczno-ekonomiczna lub

ekonomiczna można określać w każdy z tych sposobów.

Pojęcie wymienne. – bada wzajemne oddziaływanie

człowieka i środowiska geograficznego. Przedmiot badań

geografii stanowią przestrzenne procedury i procesy,

sytemu środowiska przyrodniczego. Leży na styku nauk

przyrodniczych i ekonomicznych.

G gospodarcza dzieli się na dyscypliny szczegółowe:

1.Ludności – demografia (jednak nie do końca)

analiza zmian ludnościowych.

2.Osadnicza – formy przestrzenne koncentracji

ludności na powierzchni ziemi. Geografia miast i wsi.

3.Rolnictwa – zajmuje się przestrzennym

zróżnicowaniem gospodarki rolnej.

4.Przemysłu – zróżnicowanie gospodarki przemysłowej.

5.Komunikacji – również elektroniczna komunikacja.

Gospodarka komunikacyjna.

6.Handlu i usług – stanowi kategorie usług podstawowych.

7.Polityczna – przestrzenne konsekwencje procesów

politycznych.

8.Turystyki – turyzmu.

Geografia polityczna stanowi dyscyplinę szczegółową

geografii gospodarczej.

Specjalizacja – wyodrębniła własne metody badawcze

i posiada odrębną literaturę. Np. geografia migracji,

geografia wyborcza geografia mniejszości etnicznych.

Kierunki rozwoju geografii gospodarczej

nauka zmierza w kierunku od XX w. Na

koncentracji na człowieku i na przestrzennych

konsekwencjach. Trzy rodzaje:

1.Regionalna – tradycyjny kierunek geografii.

Zgodnie z kierunkiem geografia koncentruje

się na opisie zróżnicowania powierzchni ziemi.

Opis relacji człowiek środowisko.

2.Ekologiczna – zaczął odgrywać większe

znaczenie w latach 70-tych XX wieku. Po

protokole GRANICE WZROSTU. Uzmysłowił

on cywilizacji, że zbliża się on do momentu gdzie

nastąpi granica wyżu gospodarczego. Zaczęto

myśleć o tym jak prowadzić gospodarkę, by

zapobiec chociażby brakowi surowców. Rozwój

zrównoważony – rozwój który odbywa się jak

najmniejszym kosztem środowiska. Jak prowadzić

rozwój by konsekwencje dla środowiska były

mniejsze. Nie znaleźliśmy jeszcze alternatywnych

źródeł surowców. Jeśli prowadzi się w sposób

zrównoważony to znaczy że tyle samo lasów się

wycina co sadzi. Prowadzenie gospodarki na

zasadzie sprawiedliwości pokoleniowej – tak

prowadzić gospodarkę by zostawić coś swoim

potomkom. Musi myśleć o tym jak będzie

prowadzona gospodarka w następnych pokoleniach.

3.Przestrzenna – najmłodszy kierunek i

najnowocześniejszy. Przedmiotem analizy są

przestrzenne struktury gospodarki człowieka.

Celem analizy jest optymalizacja. Chodzi o to

jak optymalnie zorganizować przestrzeń w mieście,

żeby ludziom żyło się jak najlepiej. Jak optymalnie

poprowadzić główne szlaki komunikacyjne.

Funkcje geografii gospodarczej:

1.Informacyjno-diagnostyczna – zgodnie z nią

zadaniem geografii jest informowanie sp-wa o

charakterze i wyglądzie powierzchni ziemi. Musi

spełniać 2 warunki: informacja musi być syntetyczna

i musi prowadzić do diagnozy.

2.Teoretyczno-wyjaśniająca – g-ia powinna

umożliwiać budowanie teorii które umożliwiają

wyjaśnianie prawidłowości w systemie człowiek środowisko.

3.Prognostyczna – zgodnie z nią założeniem geografii

gospodarczej jest przewidywanie zmian w środowisku

oraz działalności gospodarczej człowieka.

4.Planistyczno-decyzyjna – dostarczanie informacji

ułatwiających planowanie i podejmowanie decyzji.

5.Optymalizacyjna – zadaniem jest optymalizowanie

struktur gospodarczych człowieka czyli zapewnianie

coraz bardziej efektywnych działań człowieka.

6.Kulturalno-wychowawcza – powinna dostarczać

kompleksowej wiedzy o świecie i kraju ojczystym.

Istota geografii politycznej – geografia polityczna leży na pograniczu nauki politycznych, ekonomicznych, historycznych i socjologia. Niektórzy autorzy dodają jeszcze geografie wojenną lub wojskową.

Problemem geografii politycznej jest fakt przeprowadzania badań przez naukowców. Nauka ta nie ma swoich odmiennych metod. Bazuje ona na faktach nie na teoriach. Wykorzystuje bardzo bogaty materiał faktograficzny. Jest nauką opisującą. Nie potrafi wyjaśnić przyczyny danej sytuacji. Kiedy dochodzi do wyjaśnienia naukowcy oddają pole politologom.

Podobieństwa formy to homologia.

Podobieństwo funkcji to analogia.

Geografia polityczna w Polsce:

1. Wacław Nałkowski (1851-1911) 2 podręczniki. Polska jest krajem przejściowym ponieważ nie ma racji bytu. Pogląd skrajnie deterministyczny czyli autor uznaje iż jesteśmy zupełnie całkowicie uzależnieni od uwarunkowań geograficznych.

2. Eugeniusz Romer. 4 podręczniki. – był uczniem A. Rehmana. Był wrogiem Nałkowskiego. Uważał iż Polska jest pomostem między Europą wschodnią i zachodnią.

Konflikt między dwoma uczonymi spowodowała iż w Polsce powstały dwa ośrodki geograficzne.

Głównym problemem zainteresowań polskiej geografii politycznej okresu międzywojennego była problematyka:

-kształtu terytorialnego

-mniejszość

-dostęp Polski do morza

-walki o polski interes narodowy.

Geografia polityczna po wojnie funkcjonowała w Polsce przez kolejne 2 lata:

-nowy kształt terytorium

-nowa struktura etniczna

-nowe sąsiedztwo

-podział administracyjny kraju – problem integracji ziem północnych i zachodnich. Nikt nie wierzył iż ta sytuacja się utrzyma. Był to okres wyczekiwania na kolejne zmiany terytorialne.

Nowa geografia polityczna i jej trendy badawcze:

1.Pierwszy etap –przypada na lata 1897-1914 związany z rywalizacją imperialistycznych mocarstw. Rywalizacja ta doprowadzała do I wojny światowej.

2.1915-1949 wiąże się z 2 konfliktami zbrojnymi. Głównym zainteresowaniem były zmiany na mapie politycznej świata będących konsekwencją dwóch konfliktów. Geografia polityczna aplikowana czyli stosowana.

3.1950-73/75 wiąże się z okresem zimnej wojny na świecie. Okres wzrastającego zapotrzebowania na surowce, co doprowadziło do wielkiego kryzysu. Analiza podziału świata w którym wyróżniano trzy podziały istniejących krajów – blok USA, następnie blok ZSRR i blok państw rozwijających się.

4.1975 do chwili obecnej – lokalne konflikty międzynarodowe ich scenariusze na przyszłość. Analiza konsekwencji zmiany układu sił politycznych na świecie. Chodzi o konsekwencje upadku ZSRR czyli co pociągnęło olbrzymie zmiany na mapie świata. Konsekwencje pogłębiającej się integracji i globalizacji.

Rozwój nowej geografii politycznej – prowadzi się badania np. jak zmieniły się relacje państw po wstąpieniu do UE. Bada również regiony zamieszkane przez mniejszości narodowe i religijne, geografia polityczna miast, klasyczna triada – państwo tożsamość terytorialna w nowym ujęciu metodologicznym.

Ad 2.Przestrzeń i jej struktura w badaniach geograficznych.

Pojęcie przestrzeni: na gruncie geografii politycznej trzeba korzystać z czasoprzestrzeni, czyli podchodzenie do aspektów politycznych nie tylko wynikające z przemian geograficznych ale i czasowych. Podstawową kategorią jest pojęcie rzeczywistej przestrzeni trójwymiarowej – mieszczą się w niej wszystkie formy działalności społecznej i ekonomicznej człowieka oraz ich uwarunkowania. Wyróżniamy 3 klasy przestrzeni:

1.geodezyjną – przestrzeń wynikające z pomiarów i kształtów kuli ziemskiej. Jest to przestrzeń homogeniczna – jednorodna – oznacza to iż jest ona identyczna w każdym kierunku. Nie uwzględnia występujących w rzeczywistości silnych zróżnicowań jakościowych powierzchni ziemi.

Model jest to uproszczenie rzeczywistości. Teoria jest uproszczeniem rzeczywistości by mogła ona istnieć potrzebna jest przestrzeń uproszczona. Geodezyjna jest używana w geografii do budowania teorii jest ona kategorią uproszczoną rzeczywistej przestrzeni.

2.Geograficzną – jest to przestrzeń niejednorodna i nieidentyczna w każdym kierunku. Rzeczywista powierzchnia ziemi. Różni się pod względem np. chemicznym. Mogą występować między nimi granice zarówno naturalne jak i umowne. Każda przestrzeń geograficzną charakteryzują 3 elementy. Po pierwsze położenie przestrzeni. Każda przestrzeń musi mieć cechy fizyczne czyli np. rozcięcie powierzchni, urozmaiconym krajobrazie. Również cechy przyrodnicze. Jest to kompleks warunków do życia człowieka. Kształtują one warunki naszego życia. Klasy przestrzeni geograficznej wyznaczone na podstawie przestrzeni geograficznej;

-Anekumena – człowiek nie żyje w tej przestrzeni i nie prowadzi działalności gospodarczej. Ze względu na złe warunki ta przestrzeń jest nieprzyjazna człowiekowi. Np. góry, centrum pustyni. Mają one duże znaczenie geograficzne.

-Ekumena – człowiek na stałe tam żyje i prowadzi działalność gospodarczą. Najlepsze warunki przyrodnicze. Człowiek przebywa tam w sposób stały.

-Subekumena – pomiędzy dwoma pierwszymi. Człowiek na stałe tam nie zamieszkuje ale czasowo prowadzi tam działalność gospodarczą. Występują takie fragmenty które wydają się być dobre na działalność gospodarczą, ale nie na dłuższy czas. Np. hale w tatrach.

3.Ekonomiczną – subekumena + ekumena= przestrzeń ekonomiczna – jest to ta część przestrzeni geograficznej w której sposób stały lub czasowy korzysta człowiek. Znajdują się tam osiedla ludzkie cała działalność gospodarcza człowieka. Działalność człowieka w przestrzeni ekonomicznej może przybierać formy:

-działalność punktowa – zależy od skali. Można mówić o pojedynczym zakładzie przemysłowym. Działalnością punktową może być również miasto. Jest to efekt koncentracji. W procesie zajmowania przestrzeni cały czas na człowieka wpływa siła koncentracji i podleganie siły do rozprzestrzeniania się. Z miastem.

-Liniowa – kojarzymy z liniami komunikacyjnymi między miastami.

-Powierzchniowa – wypełnia powierzchnię pomiędzy punktami i liniami.

Struktura przestrzenna występuje w rzeczywistości rozmieszczenie w pewien sposób układów i jednostek gospodarczych wraz z ich powiązaniami. Działalność punktowa jest połączoną liniową i wypełniona powierzchniową. Przestrzeń ekonomiczna nie jest wypełniona równomiernie.

Ze strukturą przestrzenną wieże się pojęcie sfery przestrzennego zagospodarowania czyli układy występujące w przestrzeni ekonomicznej które różnią się między sobą rozmieszczeniem majątku trwałego, środowiskiem geograficznym oraz rozmieszczeniem ludności.

Struktura przestrzenna gospodarki narodowej – jest efektem przenikania się sfer zagospodarowania przestrzennego. Ma charakter pasmowo-węzłowy. Ponieważ składa się z węzłów czyli punktów oraz pasem czyli lini.

Definiując strukturę przestrzenną gospodarki narodowej Leszczycki stwierdza: wszystkie ogniwa gospodarki, większe i mniejsze koperuja ze sobą wymieniają produkty ludzi i informacje dlatego są połączone pasmi infrastruktury technicznej w której najważniejsze są układy komunikacyjne energetyczne oraz wymiany informacji rozwijając się ogniwa zajmują coraz większe obszary przyczyn za zwyczaj uprzywilejowanymi są układy pasmowe wzdłuż których rozszerza się osadnictwo. Ogniwa czyli węzły oraz pasma infrastruktury tworzą zasadniczy szkielet których pozwala na śledzenie dynamiki gospodarki. Szkielet wypełnia powierzchnie na których rozwija się gospodarka leśna i inna, które występują powierzchniowo i zajmują czasem znaczne obszary.

Rozwój przestrzeni ekonomicznej – jest podstawowym i nieodzownym etapem rozpoczynającym proces badania prawidłowości geograficzno ekonomicznych na danym obszarze. Można wyróżnić przestrzeń np.:

-Pierwotną lub wtórną.

-Zamkniętą lub otwartą.

-Ciągła lub nieciągła

-Zwartą lub rozczłonkowaną

Podział przestrzeni ekonomicznej.

Metoda regionalna rozróżnia się przy tym dwie techniki stosowane w geografii ekonomicznej:

1.procedura topologiczna – wyróżnia się pewne obszary wewnętrzne. Na terenie może być kilka typów gleby (klas)

2.regionalizacja.

Dwie koncepcje regionu wg Chojnickiego:

1.Analitycznej – obszar jednorodny charakteryzujący się występowaniem jednej lub większej ilości cech. Jest to narzędzie pojęciowe analizy przestrzennej. Regionalizacja analityczna – jest procedurą wyodrębniania w przestrzeni regionu. Najczęściej w tym celu stosuje się metody taksonomii numerycznej (metody matematyczne które pozwalają na wyróżnianie granic między regionami w przestrzeni).

2.Przedmiotowej – jest to realny obiekt społeczny lub składnik rzeczywistości społecznej w postaci całości wyodrębniającej się w przestrzeni. Regiony istnieją niezależnie od badaczy. Musimy tylko identyfikować, odkrywać tereny. Region może być pojmowany w podejściu:

-Społecznym – region jako struktura rozwoju społecznego. Region jest lokalną reakcją na procesy zachodzące w przestrzeni.

-Systemowym – realna jednostka przestrzenna lub terytorialna złożona z różnych elementów powiązanych ze sobą.

Ad. 3.Geopolityka i jej wpływ na rozwój geografii politycznej

Pojęcie geopolityka zostało stworzone przez szwedzkiego politologa Rudolfa Kjellena na początku XX w. dla określenia szczególnej analizy polityki (głównie, choć nie wyłącznie, polityki zagranicznej państw narodowych) prowadzonej w odniesieniu do uwarunkowań, jakie tworzą czynniki przestrzenne: rozumie się pod tym pojęciem nie tylko i nie tyle czynniki czysto fizyczne, jak morfologia przestrzeni czy klimat, lecz przede wszystkim stosunki współzależności między bytami politycznymi określanymi terytorialnie.

- Nauka o zmiennej strategii politycznej zdeterminowanej przez czynniki cywilizacyjne i rozgrywającej się na niezmiennej przestrzeni geograficznej w perspektywie długiego trwania historycznego.

- Jest umiejętnością budowy modeli teoretycznych, myślenia, analizy czy też patrzenia na państwo w kategoriach przestrzeni oraz konfliktów, jakie się na nim toczą.

- Nauka zajmująca się oddziaływaniem przestrzeni geograficznej i procesów politycznych.

- Dyscyplina z pogranicz geografii, historii, nauk politycznych, ekonomii i nauk społecznych. Dyscyplina neutralna politycznie, choć wykorzystywana niekiedy przez politykę w dobrej lub złej wierze.

- Ogólnie, w porównaniu z geopolityką tradycyjną nowa, współczesna geopolityka przyznaje większą wagę ludzkim czynnikom geograficznym, takim jak demografia, gospodarka, etnologia, socjologia, antropologia itp., niż czynnikom fizycznym, których wpływ i znaczenie zostały głęboko zmodyfikowane przez technologię.

Istota geopolityki:

(wg Tomasz Gobisia) – widzi państwa lub inne twory polityczne jako organizacje przestrzenne, które toczą nieustanną walkę. Państwa nie są nieruchome lecz są strukturami dynamicznymi. Państwo nie jest tworem administracyjno-politycznym.

Geohistoria – geopolityka, toczaca się w przeszłości.

- Przez geohistorię pojmujemy określenie czegoś innego niż implikowanego przez geopolitykę czegoś bardziej historycznego i szerzej pojętego, nie będącego tylko zestawieniem uschematyzowanej historii przestrzennej do obecnej i przeszłej sytuacji państw, najczęściej nadającej im tylko jeden wyraźny kierunek.

Geostrategia - dotyczy aktualnie toczonej gry wielkich mocarstw oraz odnosi się do budowania scenariuszy średnioterminowych (5 – 10 lat) lub długoterminowych

(10 – 20 lat)

- Strategia polityczna obowiązująca w długim okresie czasu jeśli ta strategia ma szeroki wymiar geopolityczny regionalny lub lokalny nazywa się nie raz geostrategią

- Długofalowy plan działania odnosi się do budowania scenariuszy rozwoju geopolityki.

2. Scharakteryzuj trzy wymiary analizy geopolitycznej.

Geopolityka toczy się na trzech płaszczyznach

- płaszczyźnie geografii fizycznej – na pewnej niezmiennej przestrzeni

- warstwa kulturowa - jej podmiot to typ organizacji społecznej, (która zmienia się na przestrzeni tysięcy lat zmiany te dotyczą głównie religii, mentalności ludzkiej) na danym terytorium

- gra wielkich mocarstw – współczesne stosunki międzynarodowe jest to coś, co jest elastyczne, ciągle się zmienia ( położenie strategiczne)

3. Scharakteryzuj pojęcie państwa.

Państwo – terytorium, ludność, władza.

Dwa podstawowe znaczenia:

a. Państwo to struktura organów władzy publicznej; aparat władztwa publicznego, „piramida” rządów. Nadając takie znaczenie terminowi państwo wprowadza się zarazem ostre rozgraniczenie między państwem a społeczeństwem. Państwo to tyle, co ludzie władzy: policjant, urzędnik, sędzia oraz organy publiczne, w których skład oni wchodzą – policja, ministerstwa, rządy itp.

b. Państwo to wspólnota ludzka (obywatelska). Wspólnota ta funkcjonuje nie tylko za życia jednego pokolenia, jest związkiem pokoleń. Dziedziczymy terytorium państwa, jego instytucje, symbole, przekonanie o znaczeniu państwowości dla jednostek i grup społecznych. Państwo jest zatem w tym znaczeniu organizacją społeczeństwa, organizacją obywateli. Jest to organizacja o charakterze terytorialnym i suwerennym.

Istnieje 5 typów definicji państwa:

a) funkcjonalne – opisują państwo poprzez funkcje, jakie musi ono pełnić w danym układzie społecznym. Państwo to społeczna organizacja mająca rozstrzygającą władzę nad wszystkimi osobami zamieszkującymi określone terytorium, której głównym celem jest rozwiązywanie wspólnych problemów

i zabezpieczenie wspólnych dóbr, a przede wszystkim utrzymanie porządku.

b) elementarne – opierają się na sformułowanej przez Georgia Jellinka

(1851 – 1911) teorii trzech elementów. Te trzy elementy składowe państwa to: ludność, terytorium, władza najwyższa. Państwo jest zatem trwałym związkiem ludzi stale osiadłych na danym terytorium, podlegających jednej, wyłącznej władzy zwierzchniej.

c) psychologiczne – państwo to zbiór wyobrażeń dotyczących władczych stosunków międzyludzkich. Stosunki takie zachodzą na płaszczyźnie kontaktów pomiędzy rządzącymi i rządzonymi. Prawem rządzącego jest wydawanie określonych decyzji i wymaganie ich realizacji, a obowiązkiem rządzonego jest wykonywanie tych decyzji pod groźbą użycia przymusu państwowego.

d) socjologiczne – określają państwo jako społeczność polityczną. Państwo to zespół ludzi będących członkami lub funkcjonariuszami określonych instytucji

i posiadających z tej racji określone prerogatywy.

e) klasowe – państwo jest instrumentem klasowego panowania.

rozwój geopolityki wiążą się z ogłoszniem kilku teorii;

1.potęgi kontynentalna – sir Mackinder lepiej być mocarstwem lądowym niż morskim. Kto rządzi wyspami świata rządzi całym światem. została wykorzystana dla Niemiec faszystowskich. Haushofer połączył teorie Ratzla i Mackindera: naród państwo, naród bez przestrzeni itp.

2.mocarstwa morskiego

3.potęgi półwyspowa

4.potęga powietrzna

Terytorium państwa stanowi przestrzeń, na którą rozciąga się władza suwerenna określonego państwa. Jest to przestrzeń trójwymiarowa, obejmująca obszar lądowy, morskie wody przybrzeżne, wnętrze ziemi oraz przestrzeń powietrzną.

Granica jest to powierzchnia prostopadła do powierzchni kuli ziemskiej, która oddziela terytorium państwa od innych obszarów, a więc terytoriów innych państw lub terytoriów nie podlegających niczyjej suwerenności. Granica wyznacza zatem boczne krańce terytorium państwowego, ale nie obejmuje jego krańców górnych, tj. granic miedzy przestrzenią powietrzną a przestrzenią kosmiczną.

Granica państwa – powierzchnia pionowa przechodząca przez linię graniczną oddzielającą terytorium, podziemie i obszar powietrzny jednego państwa od innych państw lub morza pełnego. Rozróżnia się granice lądowe i wodne, naturalne

i sztuczne.

Granice są na ogół ustanawiane w drodze umowy międzynarodowej, a proces ich ustanawiania można podzielić na trzy etapy:

- ogólne określenie i opis granicy oraz wyznaczenie jej linii przebiegu na mapie o dużej skali,

- delimitacja, czyli ustalenie szczegółowego przebiegu linii granicznej wraz z naniesieniem na mapę,

- demarkacja, czyli szczegółowe wytyczenie granicy już bezpośrednio w terenie; na tym etapie przebieg linii granicznej zaznacza się specjalnymi znakami granicznymi. na lądzie maja one z reguły postać betonowych, numerowanych słupków. W przypadku granicy na rzekach nieżeglownych linia graniczna biegnie środkiem rzeki, zwanym medianą. Natomiast w przypadku rzek żeglownych, czyli nadających się do żeglugi granica przebiega linią najgłębszego koryta, czyli talwegiem.

9. Koncepcje organiczne Friedricha Ratzela.

Państwo jest typem organicznym.

Jeżeli dotąd przeważały próby określenia narodu i państwa przez pryzmat zasięgu języka i granic etnicznych, to Ratzel uwypuklił w swych próbach zdefiniowania państwa element przestrzeni. Terytorium zamieszkałe przez daną społeczność uznał Ratzel za podstawowy czynnik postępu ludzkości. Jego poglądy na państwo stanowiły pierwsze zwarte ujęcie teorii wielkiej przestrzeni.

Prawo rosnących przestrzeni:

- obszar państwa poszerza się wraz ze wzrostem ludności;

- towarzyszy temu rozwój kultury;

- państwo zwiększa swój obszar kosztem państw mniejszych;

- granica jest elementem przejściowym, świadczy o sile bądź słabości państwa;

- państwo musi się rozwijać, poszukuje terenów do ekspansji;

- rozwój terytorialny – kosztem organizmów słabych;

- wysiłek w ekspansji terytorialnej rośnie w miarę postępu ekspansji (apetyt rośnie w miarę jedzenia).

Słabość – przesilenie imperialne – jeżeli państwo wchłonie za dużo obszarów to jest zmuszone do utrzymania tych obszarów.

Ekspansja = siła.

Geografię Ratzela można zdefiniować jako darwinowską filozofię przestrzeni, ponieważ ożywiają ją teorie ewolucji gatunków i walki o przetrwanie.

10. Koncepcje geopolityczne Rudolfa Kjellena.

Rudolf Kjellen Szwed germanofil – zakładał, że przyszłym światem będą (powinni) rządzić Niemcy. Jako pierwszy użył terminu geopolityka (1899 r.), definiując geopolitykę jako jedną z pięciu kategorii, w obrębie których analizuje się typologię państw oraz ich wzajemne stosunki (pozostałe 4 to: demopolityka, ekopolityka, socjopolityka i kratopolityka).

Kryteria badania państwa:

- z perspektywy organizacji władzy (kratopolityka);

- jak wyglądają stosunki wewnętrzne w państwie (socjopolityka);

- kondycja psychiczna narodu (etnopolityka);

- życie ekonomiczne państwa (ekopolityka);

- z perspektywy położenia geograficznego (geopolityka)

Uważał, że europejska równowaga potęg oraz pax Britanica są skazane na zagładę

i że świat powinien ukształtować się w trzy panregiony polityczno-gospodarcze:

- amerykański – Stany Zjednoczone – zachodnia hemisfera, obie ameryki;

- blok niemiecki – Europa + Afryka – którego silny rdzeń stanowiłby blok niemiecko-skandynawski;

- blok japoński – Wschodnia i Środkowa Azja.

Nauka Kjellena o państwie zawierała elementy zarówno deterministyczne, jak

i biologiczne. Państwa widział jako istoty żywe, które rodzą się i umierają. Narządami państwa są granice polityczne, kończynami regiony produkcyjne, systemem nerwowym stolica, układem krążenia sieć komunikacyjna. Prawa rządzące w przyrodzie przeniósł Kjellen mechanicznie na obszar nauki o państwie. Stąd wszechobecna w jego pismach terminologia: „instynkt biologiczny", „organiczne indywiduum", „ciało państwowe". Zadanie geopolityki upatrywał w spełnieniu indywidualności geograficznej państwa i wskazaniu najskuteczniejszej drogi realizacji geograficznych postulatów. Nade wszystko zmierzał do określenia centralnej przestrzeni niemieckiej, niezbędnego minimum egzystencji narodu.

Za poligon doświadczalny geopolityki Kjellen uznał wojnę. To ona miała sprawdzić charakter państwa.

Ad. 4 Polityczno-gospodarczy podział świata.

Nigdy w historii światowego rozwoju nie było tak, żeby wszystkie państwa, czy regiony rozwijały się w tym samym tempie. Każda ewolucja – społeczna, polityczna, a także gospodarcza – podyktowana jest szeregiem uwarunkowań. W głównej mierze na rozwój danego kraju wpływ ma położenie geograficzne, warunki klimatyczne, zasoby surowców naturalnych. Nie mniej ważne są także uwarunkowania historyczne. Praktycznie od początku istnienia świata poszczególne obszary rozwijały się w różny sposób. Od zawsze też możemy zauważyć podział świata na regiony bogatsze – skupiające kraje wysoko oraz średnio rozwinięte, a także na regiony biedne – wśród których znajdują się państwa borykające się z ogromnymi problemami gospodarczymi. Podział ten szczególnie pogłębił się w czasie ostatnich kilkudziesięciu lat. Proces niestety postępuje coraz szybciej, a dysproporcje między tymi dwoma grupami pogłębiają się. Kraje wysoko rozwinięte stają się coraz bogatsze, natomiast słabo rozwinięte coraz uboższe.

Kraje wysoko rozwinięte zajmują ok. 24% powierzchni świata, skupiają ok. 20% ludności, przypada na nie ponad 60% światowej produkcji, 70% eksportu i importu świata. Są to państwa,

w których PKB (Produkt Krajowy Brutto) na jednego mieszkańca przewyższa 10 tys. $. Zaliczają się do nich kraje członkowskie OECD - Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju – państwa Europy Zachodniej, Stany Zjednoczone, Kanada, Japonia, Australia, Nowa Zelandia, Izrael.

Państwa te wyróżniają się ponadto: wysokim dochodem na jednego mieszkańca; przewagą usług w strukturze gospodarki zarówno pod względem zatrudnienia, jak i w tworzeniu PKB; stosunkowo dużym udziałem handlu zagranicznego w tworzeniu PKB; wysokim poziomem rozwoju przemysłu, w którym zaznacza się duży udział gałęzi nowoczesnych, zaawansowanych technologicznie; niskimi wartościami przyrostu naturalnego i postępującym starzeniem się społeczeństwa; chłonnym rynkiem zbytu odzwierciedlającym wysoki poziom życia ludności; rozwiniętą infrastrukturą społeczną i techniczną.

Kraje naftowe to bogate kraje arabskie, jednak nie mogą one zostać zaliczone do krajów wysoko rozwiniętych ze względu na surowcowy charakter gospodarki, źródłem ich dochodów jest eksport ropy naftowej.

Krajami transformacji gospodarczej określa się państwa Europy Środkowej i Wschodniej: Albanię, Bułgarię Czechy, Polskę, Rumunię, Słowację, Węgry oraz kraje bałtyckie. Państwa te wprowadzają demokratyczne formy rządów i dokonują przemian systemu ekonomicznego od gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej. Przez gospodarkę rynkową rozumie się taki system ekonomiczny, w którym ludzie mają znaczną swobodę w podejmowaniu decyzji – co chcą produkować, kupować i sprzedawać. Główną rolę odgrywa w tym systemie mechanizm cenowy. Reguluje on wielkość produkcji dóbr i usług. Istotnym elementem systemu rynkowego jest własność prywatna. Stąd przemiany ekonomiczne w krajach postsocjalistycznych dotyczą przede wszystkim przekształceń własnościowych. Tempo prywatyzacji w krajach transformacji gospodarczej jest zróżnicowane i uwarunkowane rolą, jaką odgrywa państwo w gospodarce.

Przekształcenia systemu ekonomicznego wywołały liczne skutki gospodarcze i społeczne, w tym:

ujawnienie się bezrobocia; wzrost inflacji; różnicowanie się społeczeństwa pod względem poziomu życia; utratę tradycyjnych rynków zbytu i reorientację geograficzną handlu zagranicznego

napływ kapitału zagranicznego; przekształcanie struktury gałęziowej przemysłu, dotąd tradycyjnego i mało konkurencyjnego.

Kraje transformacji gospodarczej zaliczają się do krajów średnio rozwiniętych.

Kraje średnio rozwinięte - zalicza się do nich kraje, w których PKB wynosi od 3-10 tys.$ na jednego mieszkańca. Są to wspomniane już wcześniej państwa transformacji gospodarczej, a także tzw. „tygrysy azjatyckie„ obejmujące państwa uprzemysławiane w latach 50-tych, takie jak Tajwan, Singapur, Korea Płd. oraz Malezja, Tajlandia, Indonezja, które uprzemysławiane były w latach 70-tych. Rozwój tych krajów znamionuje podobny model ekonomiczny oparty na doświadczeniach Japonii. Cechy charakterystyczne: przewaga przemysłu w tworzeniu PKB, zakup nowoczesnych technologii, zasoby dobrze wykwalifikowanej, taniej siły roboczej (Korea Południowa, Tajwan, Hongkong, Indonezja, Singapur).

Kraje słabo rozwinięte to kraje, w których PKB nie przekracza 3 tys. $ na jednego mieszkańca. W skład tej grupy państw wchodzi ponad połowa krajów świata i zamieszkuje ją większość ludności (ponad 4 mld). Grupa krajów słabo rozwiniętych jest bardzo zróżnicowana wewnętrznie, zarówno pod względem ustroju politycznego, jak i osiąganych dochodów na jednego mieszkańca, czy tempa wzrostu produktu krajowego. Preferencje, jakie uzyskują te kraje w ramach pomocy gospodarczej powodują, że wiele państw, mimo uzyskiwania wyższych wskaźników rozwoju, nie rezygnuje ze statusu krajów słabo rozwiniętych. Z drugiej strony, istnieją w tej grupie kraje, które odznaczają się stale pogarszającą się sytuacją ekonomiczną. ONZ określa je jako kraje „ubóstwa”.

Do krajów słabo rozwiniętych należą kraje środkowej i południowej Afryki – poza RPA – (Etiopia, Tanzania, Uganda, Czad, Malawi), większość krajów Ameryki Południowej, Środkowej, Azji (Nepal, Laos, Afganistan, Bangladesz, Jemen) i Oceanii. Wspólną cechą tych państw są silnie odczuwane problemy społeczno-ekonomiczne mające swoje źródła w dużym stopniu w przeszłości historycznej, specyfice ich położenia geograficznego i w warunkach naturalnych. Kraje te w większości charakteryzują się: przeszłością kolonialną – kolonializm utrzymywał w tych krajach surowcowo-monokulturowy charakter gospodarki, hamował rozwój infrastruktury społecznej, a sieć transportu ukierunkował na wywóz surowców i żywności, kolonialny podział terytoriów naruszył podziały etniczne i do dziś sprzyja antagonizmom narodowościowym i roszczeniom terytorialnym; niskim poziomem PKB na mieszkańca stwarzającym barierę dla wzrostu gospodarczego; eksplozją demograficzną, z którą wiąże się duży udział ludności w wieku przedprodukcyjnym sprzyjający bezrobociu i dużym potrzebom społecznym; dominacją rolnictwa w strukturze gospodarki i niskim rozwojem przemysłu reprezentowanym przez gałęzie tradycyjne, jak przemysł wydobywczy, tekstylny; niewielkim udziałem handlu zagranicznego w tworzeniu dochodu kraju (ze względu na niskie ceny oferowanych na światowy rynek surowców); niskim wskaźnikiem urbanizacji; wysokim zadłużeniem zagranicznym; wysokim analfabetyzmem, zwłaszcza wśród kobiet; niestabilną sytuacją wewnętrzną - częste konflikty, waśnie, wojny.

Barierą rozwoju krajów tej grupy są niezwykle często niekorzystne warunki naturalne

i położenie geograficzne, a zwłaszcza brak dostępu do morza, peryferyjne, wyspiarskie położenie, górzysty lub pustynny charakter. Niesprzyjające środowisko przyrodnicze jest często powodem naruszania równowagi środowiska i stanowi przesłankę do występowania klęsk ekologicznych, jak np. pustynnienie, erozja gleb, susza bądź powodzie. Sprzyja im wylesianie, nadmierny wypas zwierząt. Kraje te z racji swego położenia geograficznego częściej niż inne narażane są na klęski żywiołowe, jak trzęsienia Ziemi, erupcje wulkaniczne, cyklony tropikalne. Aby nastąpił rozwój krajów słabo rozwiniętych, wymagane są przede wszystkim takie działania, jak unowocześnienie rolnictwa i infrastruktury gospodarczej (transport, komunikacja, sieć energetyczna), podniesienie poziomu edukacji, zmniejszenie przyrostu naturalnego, zwiększenie obrotów handlu zagranicznego czy zapewnienie pomocy z krajów lepiej rozwiniętych.

Kryteria podziału świata pod względem gospodarczym

Główne kryteria podziału państw pod względem rozwoju gospodarczego to kryteria: ekonomiczne (PKB, struktura zatrudnienia, struktura handlu); przemysłowe (udział przemysłu

w tworzeniu PKB, udział kraju w światowej produkcji); demograficzne (śmiertelność urodzin, średnia długość życia, struktura wiekowa, odsetek analfabetów); społeczne (mierniki poziomu życia: dzienne spożycie kalorii, liczba lekarzy na 1 mieszkańca, udział wydatków na żywność

w budżetach domowych).

Najczęściej stosuje się miarę PKB, czyli części wartości globalnej wytworzonej

w gospodarce narodowej, pozostająca po odliczeniu zużycia pośredniego w ciągu roku, liczone

w dolarach amerykańskich na jednego mieszkańca. Najbogatsze kraje świata wg. PKB w 1998 r: Szwajcaria (36,9 tys. $); Dania (32,9 tys. $); Norwegia (32,8 tys. $); USA (30,2 tys. $); Japonia (30 tys. $). PKB daje obraz stanu gospodarczego państwa. Uzupełnieniem tego wskaźnika jest struktura wytwarzania PKB w poszczególnych sektorach gospodarki, oraz roczne tempo wzrostu PKB. Dużym zatrudnieniem w sektorze pierwszym (rolnictwo, przemysł wydobywczy) cechują się kraje słabo rozwinięte. Dominacja sektora trzeciego (usługi) jest dowodem wysokiego poziomu rozwoju gospodarczego. Przewaga sektora drugiego (przemysł, budownictwo) jest typowa dla krajów rozwijających się. Jednak mierniki ekonomiczne nie dają pełnego obrazu rzeczywistości, nie odzwierciedlają różnic społeczno-ekonomicznych poszczególnych państw.

Program Narodów Zjednoczonych do spraw Rozwoju (UNDP) opracował wskaźnik HDI (Human Development Index)- wskaźnik rozwoju człowieka. Składa się on z trzech elementów: wskaźnika średniej długości życia, wykształcenia ludności i dochodu PKB na jednego mieszkańca. Zgodnie z rankingiem na podstawie HDI do najbogatszych krajów zaliczamy: Kanadę, Norwegię, USA, Japonie i Belgie. Najbiedniejsze to Sierpa Leone, Niger, Etiopia, Burkina Faso i Burgundii. Polska sklasyfikowana została w tym rankingu na 44 miejscu.

Podział polityczny:

•Najwięcej państw mieści się na kontynencie afrykańskim- znajdują się tutaj 54 państwa

•Drugim pod względem wielkości kontynentem jest Eurazja w części azjatyckiej- 47 państw i jedno terytorium zależne.

•Trzecia co do ilości państw jest część świata Europa- 43 państwa i 6 terytoriów zależnych

•Australia- 27 państwa i terytoria zależne

•Ameryka Północna- 24 państwa

•Najmniej państw- Ameryka Południowa 14 państw

Ad. 5 Procesy integracji i dezintegracji polityczno-gospodarczej.

Po zakończeniu zimnej wojny dezintegracji ulegają stare i charakterystyczne dla zimnej wojny struktury życia międzynarodowego, a rozwija się integracja państw na nowych zasadach. Procesy integracji we współczesnym świecie wiążą się z poszukiwaniem nowego ładu w stosunkach międzynarodowych.

Ważną rolę w rozwiązaniu tego problemu odgrywają rozwijające się regionalne ugrupowania integracyjne, takie jak: Organizacja Narodów Zjednoczonych, Unia Europejska, Północnoamerykańska Strefa Wolnego Handlu (NAFTA), Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN), Unia Afrykańska, a przede wszystkim Światowa Organizacja Handlu, odpowiedzialna za usuwanie barier utrudniających handel międzynarodowy.

Do czynników dezintegrujących możemy zaliczyć wszelkie organizacje terrorystyczne o charakterze nacjonalistycznym, nazistowskim, które burzą obowiązujący ład i porządek panujący w demokratycznym świecie.

ORGANIZACJE INTEGRUJĄCE

ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH – uniwersalna organizacja międzynarodowa, z siedzibą w Nowym Jorku, powstała 24 października 1945 r. w wyniku podpisania Karty Narodów Zjednoczonych. ONZ jest następczynią Ligi Narodów. ONZ stawia sobie za cel zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, rozwój współpracy między narodami oraz popieranie przestrzegania praw człowieka. Idea powołania nowej organizacji, powstała jeszcze w czasie trwania II wojny światowej, na konferencji w Teheranie w 1943.

Unia Europejska – gospodarczo-polityczny związek dwudziestu siedmiu krajów europejskich, będący efektem wieloletniego procesu integracji politycznej, gospodarczej i społecznej. Obecna Unia Europejska nie ma osobowości prawnej. Podstawę do jej funkcjonowania stanowi traktat z Maastricht, zwany też Traktatem o Unii Europejskiej.

(NAFTA)Północnoamerykański Układ Wolnego Handlu - umowa zawarta pomiędzy USA, Kanadą i Meksykiem, tworząca pomiędzy tymi państwami strefę wolnego handlu. W przeciwieństwie do Unii Europejskiej NAFTA nie tworzy ponadpaństwowych ciał rządowych, a jej prawo nie jest nadrzędne w stosunku do prawa narodowego. Kraje należące do NAFTA zniosły stawki celne w handlu wzajemnym, zachowując jednak autonomiczne stawki celne w handlu z krajami trzecimi. Porozumienie NAFTA weszło w życie 1 stycznia 1994.

(ASEAN)Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej - jest to organizacja polityczno-gospodarcza, powstała na gruzach Association of South East Asia utworzonego przez Malezję, Filipiny i Tajlandię w 1961 r. Założona 8 sierpnia 1967 w Bangkoku. Jej siedzibą jest Dżakarta. Członkami są :Filipiny, Indonezja, Malezja, Singapur, Tajlandia (państwa założycielskie), Brunei, Wietnam, Laos i Birma i Kambodża.

Unia Afrykańska - organizacja międzynarodowa o charakterze politycznym, wojskowym i gospodarczym, obejmująca swym zasięgiem wszystkie państwa afrykańskie (oprócz Maroka) powołana w miejsce Organizacji Jedności Afrykańskiej 9 lipca 2002 roku na szczycie w Durbanie.Za "ojca duchowego" Unii Afrykańskiej uznawany jest wieloletni rzecznik panafrykanizmu, libijski przywódca Muammar Kadafi, który w swojej wypowiedzi z 2000 roku, proponował stworzenie "Zjednoczonych Stanów Afryki".

Zamierzonymi celami Unii Afrykańskiej są:

• wspólny parlament,

• bank centralny,

• wspólny sąd,

• wspólna waluta,

• siły pokojowe.

W założeniach, Unia Afrykańska ma

• promować zasady i instytucje demokratyczne (w odróżnieniu od OJA, o której mówi się, że była klubem dyktatorów),

• w większym stopniu chronić praw człowieka na kontynencie afrykańskim,

• wprowadzić mechanizmy wywierania wzajemnego wpływu mające zakończyć zbrojne konflikty, a w przyszłości im zapobiegać,

• stworzyć i podtrzymywać ogólnokontynentalny rynek zbytu (wzorem ogólnoświatowego trendu do formowania dużych bloków ekonomicznych),

• ograniczyć wymianę handlową z byłymi potęgami kolonialnymi na rzecz wymiany wewnątrz kontynentu (wyjście z uzależnienia).

• przyciągnąć zagraniczny kapitał

Pierwszym przewodniczącym UA został prezydent RPA Thabo Mbeki. Siedzibą pozostanie siedziba OJA, czyli Addis Abeba.

(WTO)Światowa Organizacja Handlu - organizacja międzynarodowa z siedzibą w Genewie. WTO stanowi kontynuację Układu Ogólnego w Sprawie Taryf Celnych i Handlu (GATT), została powołana w 1994 w Marakeszu (Maroko), w ramach tzw. rundy urugwajskiej GATT. Światowa Organizacja Handlu rozpoczęła działalność w roku 1995, a jej siedzibą jest Genewa. Polska była jednym z państw założycielskich – stosowne porozumienie ratyfikowała w roku 1995. Głównym zadaniem Światowej Organizacji Handlu jest liberalizacja międzynarodowego handlu dobrami i usługami, prowadzenie polityki inwestycyjnej wspierającej handel, rozstrzyganie sporów dotyczących wymiany handlowej, przestrzegania praw własności intelektualnej. Kraje przystępujące do WTO zobowiązane są do dostosowania wewnętrznego ustawodawstwa do norm Światowej Organizacji Handlu oraz udzielania koncesji handlowych podmiotom zagranicznym. Przewodniczącym WTO jest Pascal Lamy. Organizacja, według stanu na styczeń 2007 r., liczy 150 członków.

Organizacje dezintegrujące

Al-Kaida - to sunnicka organizacja posługująca się metodami terrorystycznymi, stworzona w 1988 roku przez Osamę bin Ladena. Początkowo Al-Kaida miała na celu przeciwstawiać się radzieckiej inwazji na Afganistan, przekształciła się w panislamskie ugrupowanie, której głównym celem stało się zwalczanie wpływów Izraela, USA i szeroko pojętego Zachodu w krajach muzułmańskich. Przypuszcza się, że obecnie Al-Kaida liczy kilka tysięcy członków zakonspirowanych na całym świecie, głównie w krajach arabskich i muzułmańskich. Organizacja współpracuje z wieloma organizacjami fundamentalistów islamskich. Charakterystyczną cechą Al-Kaidy jest jej luźna, zdecentralizowana struktura, zabezpieczająca przed zniszczeniem organizacji z chwilą rozbicia którejkolwiek jej części.

(IRA)Irlandzka Armia Republikańska – organizacja zbrojna walcząca początkowo o niepodległość Irlandi, a od 1921 roku o przyłączenie Irlandii Północnej do Republiki Irlandii.

ETA - terrorystyczno-polityczna organizacja walcząca o niezależność Baskonii, założona w 1959 r. przez radykalnych działaczy Nacjonalistycznej Partii Basków (PNV); działa głównie na terytorium Hiszpanii.

Hamas - to radykalna islamska organizacja, która stała się aktywna we wczesnych etapach Intifady, działała w pierwszym rzędzie w Strefie Gazy ale też na Zachodnim Brzegu. Przez większość państw zachodnich, w tym Unię Europejską i Stany Zjednoczone uznana jest za organizację terrorystyczną. Hamas grał największą rolę w gwałtownej fundamentalistycznej działalności wywrotowej i radykalnych operacjach terrorystycznych zarówno przeciw Izraelczykom jak i Arabom. W jego początkowym okresie, ruch został zdominowany w pierwszym rzędzie przez ludzi identyfikowanych z Braterstwem Muzułmańskim.