GEOGRAFIA POLITYCZNA I GOSPODARCZA

1. Zakres i przedmiot badań geografii politycznej i gospodarczej

2. Państwo, granice polityczne

3. Ludność, podziały religijne, problematyka narodowościowa

4. Kolonializm i jego wpływ na współczesną mapę polityczną

5. Regiony i podziały terytorialne

6. Procesy integracji i dezintegracji

7. Czynniki konkurencyjności terytorialnej

8. Konkurencyjność państw europejskich i regionów Polski

9. Zróżnicowanie poziomu rozwoju gospodarczego

10. Oddziaływanie transgraniczne w Europie

Literatura:

Otok `Geografia polityczna'

Wyd. Kurpisz `ABC Świat'

Filera `Geografia gospodarcza świata”

Filera `Geografia gospodarcza Polski'

WWW.stat.gov.pl

Zliczenie mapy Europy- państwa, stolice, język, religia

KATEGORIA GEOGRAFICZNA

• PRZESTRZEŃ- pojęcie niejednorodne; miejsce, obszar, terytorium

1. Wg Jammera- pewien porządek przedmiotów materialnych, określa ją zbiór rzeczy, między którymi zachodzą relacje

2. Atrybuty:

-ograniczoność, opór (człowieka), zróżnicowanie, skończoność, wyłączność, odległość, kierunek, sąsiedztwo, wielkość i wypełnienie

3. Podprzestrzenie

-fizyczna

Przestrzeń przyrodnicza + człowiek = przestrzeń geograficzna

p. geograficzna + działalność człowieka = p. antropogeniczna (np. urbanizacja)

-ekonomiczna

`ekumena'- obszar stale zamieszkany przez człowieka, (wyrób, wymiana produktów, konsumpcja

-struktura pasmowo-węzłowa

zielone- węzły (aglomeracje)

bordowe- pasma (ciągi komunikacyjne)

-społeczna

Infrastruktura społeczna- opieka medyczna, szkolnictwo, itp.

Relacje międzyludzkie- narody etniczność

-kulturowa

-polityczna

GEOGRAFIA POLITYCZNA

• Przedmiot badań również politologów, socjologów, historyków

• Różnorodność definicyjna

• Atrybuty geograficzne Polski: proces polityczny i przestrzeń

GEOGRAFIA EKONOMICZNA

• Zajmuje się przestrzenną strukturą gospodarki narodowej

• Podział:

-ludności (demografia)

-osadnictwa

-przemysłu

-rolnictwa

-komunikacji

-usług

-kultury

• ANTROPOGEOGRAFIA, geografia społeczna

BADANIA NAD PAŃSTWEM

• Arystoteles, Strabon, Bidon, Montesquieu, Kant, Turgot

• XIX w.- starcie racjonalistycznego indeterminizmu i determinizmu

1. determinizm- proces polityczny jest niezależny od woli człowieka,

podział: teokratyczny, przyrodniczy (rozwój państw przez warunki przyrodnicze, biologiczne)

2. racjonalistyczny indeterminizm- kształtowanie się stosunków społecznych i politycznych zależy od woli jednostek (demokracja)

-państwo i społeczeństwo jest tworzone z woli jednostek (umowa społeczna), a rządzone wedle tej woli. Szkoła francuska- Vallaux, Vidal de le Blanche

• RATZEL- `Antropogeographie' i `Politische Geographie', ojciec geografii

• zjawiska społeczne uwarunkowane są geografią- podstawa geopolityki

• państwo dzieli się na okresy: młodości, dojrzałości, starości, ale może się odmłodzić przez powiększenie terytorium

• państwo jako organizm biologiczny- wprowadził pojęcie państwa organicznego, które do rozwoju potrzebuje przestrzeni życiowej i surowców

• Kjellen- Niemcy, teoria biologiczno-organiczna

- terytorium ważniejsze niż ludność

- współzawodnictwo państw, większe państwa powinny sprawować kontrolę nad światem

- Europa- superpaństwo pod kontrolą Niemiec

- po I Wojnie Światowej naziści użyli tego podejścia do umocnienia starej niemieckiej filozofii politycznej

- teoria ta jako narzędzie do odbudowy Niemiec jako mocarstwa

- doceniał Polskę z powodu położenia pomostowego (korzyści przyrodnicze)

Terminy konsultacji D13 20.10.07'

4 listopada 11:15 - 12:45

25 listopada 11:15 - 15:00

1 grudnia 10:30 - 12:00

8 grudnia 14:00 - 16:15

13 stycznia 14:45 - 17:45

20 stycznia 13:00 - 16:45

26 stycznia 12:15 - 13:45

27 stycznia 11:15 - 12:45

PAŃSTWO I JEGO TERYTORIUM

PAŃSTWO - terytorialna i suwerenna organizacja działająca w interesach gospodarczych, politycznych, ideologicznych ludzi zamieszkujących określone terytorium.

Cechy państwa:

- terytorium oznaczone granicami

- ludność

- suwerenna władza

Funkcje państwa:

• wewnętrzna- (administracyjna działalność gospodarcza, utrzymanie porządku i bezpieczeństwa wewnętrznego - wojsko, policja, prawo).

• Zewnętrzna- (utrzymanie stosunków z innymi państwami, obrona przed agresją z zewnątrz).

APARAT PAŃSTWA - (władza ustawodawcza, wykonawcza, sądownicza)

- Model centralistyczny - naczelne organy państwa zastrzegają sobie maksimum spraw zależnych od ich decyzji.

- Model zdecentralizowany- występuje w układzie administracyjnym (organy niższego szczebla mają duże uprawnienia ale władza centralna może stale ingerować w jego działania).

samorządowym (wyłącznie kompetencje w pewnych prawach organów niższego szczebla) np. Niemcy, Austria.

• kwestia obrony państwa

• kwestia polityki zagranicznej

USTROJOWE FORMY PAŃSTWA

Jednym z najstarszych podziałów form ustrojowych państwa jest podział na monarchie (10 w Europie) i republiki.

Niezależnie od tego podziału wyróżnia się następujące formy:

• klasyczny model rządów prezydenckich (tylko w formie republikańskiej) Francja USA

• system rządów parlamentarno-gabinetowych (w republice i monarchii)

• konwent- jedność rządu i parlamentu (Szwajcaria)

• dyktatura

SKALE PRZESTRZENNE ORGANÓW PAŃSTWOWYCH

1. Miasta-państwa: Kreta, Sparta - funkcja militarna, polityczna; Ateny, Rzym, Wenecja, Florencja; Monako, Luxemburg - małe państwa

I biegun Morza Śródziemnego - przede wszystkim funkcja handlowa

II biegun Morza Bałtyckiego

2. Imperia:

- VII w.p.n.e. potęga Syryjska

- V w.p.n.e. państwo Perskie

-IV w.p.n.e.Grecja Aleksandra Wielkiego

- III w. n.e. Rzym

- IX w. rzady Dynastii Karolingów

- XIX w. Imperium Napoleona

- XX w. imperium faszystowskich Niemiec, konfrontacja USA Związku Radzieckiego

TERYTORIUM PAŃSTWA I JEGO CECHY

- terytorium państwa obejmuje lad ze wszystkimi wodami wewnętrznymi, przylegający pas wód morskich, przestrzeń nad powierzchnią ziemi oraz obszar powietrzny nad powierzchnią ziemi.

- w aspekcie prawnym również pokłady statków morskich i samolotów latających pod banderą danego państwa.

POŁOŻENIE

- astronomiczne - długość i szerokość geograficzna

- fizyczno-geograficzne - na podstawie typów krajobrazu i form przyrodniczych np.

* kraje wyspiarskie

* kraje półwyspowe

* kraje nizinne

* kraje wyżynne

* kraje górskie

lub na podstawie stref klimatycznych, rzek, mórz np. kraje alpejskie (Szwajcaria), k. nadbałtyckie(Polska), k. naddunajskie(Austria), andyjskie

- osobną kategorie stanowią państwa z dostępem do morza i bez dostępu do morza.

- położenie geograficzne- polityczne

- znaczenie ekonomiczne i strategiczne poszczególnych terytoriów ulega zmianie w czasie

należy uwzględnić:

- usytuowanie powierzchni na mapie politycznej świata

- przynależność do wielkich ugrupować polityczno-ekonomicznych

- położenie w określonym regionie

- stosunek do krajów sąsiadujących

WIELKOŚĆ TERYTORIUM PAŃSTWOWEGO

Wydzielono:

- państwa wielkie 2,5 mln km2 i powyżej

- państwa duże 350 000-2,5mln km2

- państwa średnie 150 000-350 000km2

- państwa małe 30 000-150 000km2

- państwa bardzo małe poniżej 30 000km2

1. Rosja 17,1 6. Australia 7,7

2. Kanada 9,9 7. Indie 3,3

3. Chiny 9,5 8. Argentyna 2,7

4. USA 9,3 9. Kazachstan 2,7

5. Brazylia 8,5 10. Sudan 2,5

196 państw na świecie

43 terytoria zależne

44 państwa + 3 w Europie

27 republik np. Niemcy, Austria, Szwajcaria, Bośnia, Hercegowina, Rosja

- enklawy- odrębna jednostka polityczna otoczona ze wszystkich stron terytorium innego państwa np. San Marino, Lesoto.

- eksklawy- część terytorium państwa nie stanowiąca odrębnej jednostki politycznej otoczone ze wszystkich stron terytorium innego państwa np. Llivia (hiszpańskie we Włoszech), Baale(belgijskie w Holandii).

- pane-enklawy

KSZTAŁTY TERYTORIUM PAŃSTW

- zwarte - krótka granica, łatwa komunikacja, kontrola i zarządzanie krajem (najlepsze) np. Polska, Węgry

- prawie zwarte- z odnogami w formie półwyspów lub korytarzy, problem z administrowaniem kraju i i komunikacja w odnogach, np. Tajlandia

- wydłużone- utrudnienia w administrowaniu krajem, ograniczona dostępność do centrum decyzyjnego, stwarza możliwość ruchów separatystycznych na obszarach skrajnych, np. Chile

- rozerwane- kilka części rozdzielonych przez inne państwa lub wody międzynarodowe inaczej- rozczłonkowanie o wieloczłonowej strukturze, utrudnienia w kontaktach pomiędzy różnymi częściami kraju, trudności w utrzymaniu jedności państwa i narodu, problemy z usytuowaniem stolicy, utrudnienia w administrowaniu kraju, np. Pakistan, Bangladesz, Rosja

GRANICE PAŃSTWOWE

- określa zasadę terytorialnej zwierzchności poszczególnych państw i niedopuszczalność na tym terytorium władzy i praw drugiego państwa.

- oddziela terytorium jednego państwa od innego lub od obszarów nie podlegających niczyjej suwerenności.

- strefa przygraniczna- pas jednego terytorium najniższego szczebla przylegający do danego państwa, pas dwóch gmin lub jednego powiatu, pas wzdłuż granicy szerokości 20-30km.

- obszar, region pogranicza, przygraniczny- pas województw przyległy do granicy państwa(okręgi)

Klasyfikacje granic:

-granice lądowe

-granice morskie

-granice naturalne

-granice sztuczne(konwencjonalne) astronomiczne lub geograficzne

- granice traktatowe

-granice antecedentne(granica z Niemcami)

-granice subsekwentne

-granice sformalizowane

-granice niesformalizowane

FUNKCJE GRANIC

- bariera- ograniczająca przepływ ludzi, towarów kapitału, informacji oraz wzajemne oddziaływanie kulturalne i ideologiczne

- granice polityczne- tzw. bufory wysokiego oporu, których nie można przekraczać w dowolnym miejscu

- przerwanie ciągłości określonych zjawisk ekonomicznych, społecznych (również na granicach prawie „nieodczuwalnych”)

- stopień w jakim granica stanowi barierę zależy od wielu czynników geograficznych, politycznych, ekonomicznych i In. (generalnie od stosunków sąsiedzkich)

Ustanowienie granicy lub zmian jej przebiegu tzn. przeobrażenia w gospodarce, osadnictwie, zaludnieniu, czasem depresja w obszarach przygranicznych

ZMIENNOŚĆ GRANIC

- ocena trwałości przez „nakładanie” map politycznych z różnych okresów czasowych

- najtrwalsze granice naturalne - w przeszłości łatwe do obrony(granice górskie w Pirenejach, Alpach, Jurze, Sudetach, G. Skandynawskie) np. San Marino ponad 800 lat stabilnej granicy

- zgodność trwałych granic politycznych z granicami etnicznymi

- stabilne granice nie przecinające sztucznie regionów gospodarczych o silnych przywiązankach wewnętrznych

- bardzo niestabilne - granice dzielące obszary zamieszkane przez narodowości (plemienia) jednego pochodzenia.

1852m - 1mila morska

Wyspy i Archipelagi

- możliwość uzyskania dużych obszarów

- bardzo duże dysproporcje powierzchni lądu do powierzchni 200Mm np.

Nauru - ponad 15tys. większy obszar wody niż lądu

Maledywy - ponad 2,4tys.

Malta - 203 razy

Warunek niezakłóconego tranzytu po wyznaczonych szlakach morskich w obrębie ich wód (wiele cieśnin o strategicznym znaczeniu)

Przestrzeń powietrzna - nad terytorium państwa podlega jego suwerenności państwowej

Kosmos - nie podlega żadnemu z państw, wolność badań i eksploatacji, zakaz zawieszania i umieszczania obiektów mogących stwarzać zagrożenie dla świata

Podstawowe zasady:

- wolność kosmosu

- niezawieszalność

- wykorzystywanie wyłącznie do celów pokojowych

- sporny problem-granica między przestrzenią powietrzną a kosmosem

WIELKIE ODKRYCIA GEOGRAFICZNE

Przyczyny:

• Chęć poznania i zbadania nieznanych Europejczykom części świata

• Rozszerzenie kontaktów handlowych Europy ze Wschodem i chęć złagodzenia trudności w tych kontaktach (rozpad państwa mongolskiego, antagonizmy z Turkami Osmańskimi)

• Spadek wydobycia srebra- środek płatniczy w handlu ze Wschodem

• Postępy w geografii i astronomii

• Postęp w nawigacji

• Postęp w budownictwie okrętowym i technice żeglugi

• Przesłanki społeczne, polityczne, religijne

PODRÓŻE ETAPU POCZĄTKOWEGO

• Marco Polo- 1298 „Opisanie Świata”

• Henryk Żeglarz- szkoła morska, dokładne zapiski na temat linii brzegowych

• Bartolomeo Diaz- przylądek Dobrej Nadziei 1488

• Krzysztof Kolumb- 1492

• Vasco da Gama- Indie 1498

• Americo Vespucci- 1499-1500 północno-wschodnia Ameryka Południowa

• Ferdynand Magellan- 1519-1522 dookoła świata

• Podział stref wpływów między Portugalię a Hiszpanię- 1494

KOLONIALIZM

„colonia”- łac. Osiedle

• Polityka podboju i przejmowania obcych terytoriów oraz podporządkowanie sobie zamieszkującej tam ludności; polega na opanowywaniu i utrzymywaniu ich politycznej i ekonomicznej zależności

• KOLONIA- posiadłość jakiegoś państwa uzależniona od niego, będąca terenem eksploatacji politycznej i ekonomicznej; oficjalnie ta nazwa funkcjonowała w Wielkiej Brytanii a w innych państwach stosowano termin prowincje, terytoria zamorskie

• PROTEKTORAT- forma zależności państw słabszego od silniejszego; na czele stoi lokalny władca z własną armią i administracją a rzeczywistą władzę polityczną sprawuje przedstawiciel metropolii

• KONDOMINIUM- forma władzy kolonialnej oznaczająca obszar pozostający pod wspólnym panowaniem dwóch lub więcej państw

• Terytoria mandatowe- prowincje oddane po I Wojnie Światowej na podstawie Paktu Ligi Narodów pod zarząd państw (mandatariuszy), prowincje podłączone do Turcji to mandat A, byłe kolonie niemieckie to mandat B i C

• Terytoria powiernicze i obszary niesamodzielne- formy wprowadzone w Karcie Narodów Zjednoczonych, celem politycznym ich rozwoju jest uzyskanie przez nie pełnej samodzielności

PRZYCZYNY KOLONIALIZMU

• Względne przeludnienie obszarów wyżej rozwiniętych i dążenie do zaludnienia obszarów mniej zamieszkałych

• Poszukiwanie kruszców i surowców

• Dążenie do zmonopolizowania handlu w poszczególnych dziedzinach lub obszarach, nowe rynki zbytu

• Dążenie do opanowania strategicznych punktów w celu uzyskania przewagi w rozgrywkach międzynarodowych (kontrola nad szlakami handlowymi)

• Zapobieganie zajęciu danego terytorium przez przeciwnika (prestiż)

• Misja cywilizacyjna lub religijna „białego człowieka”

ETAPY

• Koniec XV- koniec XVI- intensywny podbój terenów nowo odkrytych, szukanie krótszej drogi do Indii, konkwistadorzy

• XVII- połowa XIX- zakładanie faktorii i portów dla rozwoju handlu, skupienie się na wybrzeżach, prestiż

• 1870-1914- apogeum kolonializmu europejskiego, kolonizacja wnętrz Afryki

• 1.-2. Wojna Światowa-utrzymanie status quo przez imperia kolonialne, początek ruchów dekolonizacyjnych

• po 2. Wojnie Światowej- proces dekolonizacji

Model francuski-scentralizowany, włączenie kolonii w obręb mocarstw, dążenie do zasymilowania kolonii

Model angielski- wykorzystanie ukształtowanych wcześniej instytucji lokalnych, ustanowienie systemu pośredniego zarządzania koloniami

Gujana- jedyne zależne obecnie terytorium (Francja)

W epoce kolonializmu:

43% terytoriów to kolonie (z czego 26% to kolonie brytyjskie, 8% francuskie)

57% to państwa samodzielne

Terytoria kolonialne:

Francja: Reunion, Gwadelupa, Martynika, Polinezja, Nowa Kaledonia, Gujana, Majotta

USA: Guam, Wyspy Dziewicze, Mariany Północne, Samoa Amerykańska

Hiszpania: Ceuta i Melilla

W. Brytania: Bermudy

Egzamin 2 luty o godz.13

1. poprawa 10 luty o godz. 12

2. poprawa 13 luty o godz. 18

ZRÓŻNICOWANIE RELIGIJNE W EUROPIE I NA ŚWIECIE

RELIGIA

• zespół wierzeń dotyczących świata, ludzkości i człowieka oraz form organizacji społecznej

• zjawisko społeczno-kulturowe

• wiara w wyższą istotę, która kieruje procesami

• w przestrzeni widoczna w postaci świątyń i miejsc pochówków

SEKTA

• grupa wyznaniowa, która została wyodrębniona w wyniku radykalnych zmian, protestu, przeciw doktrynie, kultowi

Do 3. tysiąclecia p.n.e. mówimy o religiach prehistorycznych

Podział:

1. MONOTEISTYCZNE- Chrześcijaństwo, Islam, Judaizm

2. POLITEISTYCZNE- Buddyzm, Hinduizm

CHRZEŚCIJAŃSTWO

• Wielki wpływ na rozwój społeczny i kulturowy Europy

• W I w. n.e. rozprzestrzeniało się na terenie Cesarstwa Rzymskiego, Italia, Galia, Hiszpania

• 380 r. Cesarz Teodozjusz ogłosił je jedyną religią obowiązującą w Rzymie

• V-IX w. chrystianizacja wszystkich państw powstałych na Zachodzie i w Europie Środkowej i Wschodniej

• Wielka Schizma 1054 dzieli Kościół na 2 obrzędy: wschodni (bizantyjski- Grecja, Konstantynopol), zachodni (łaciński- Rzym)

• Za pośrednictwem obrządku wschodniego chrzest przyjęły Bułgaria, Ruś, Serbia, Rumunia

• KOŚCIÓŁ ZACHODNI

- X w.- kryzys (nepotyzm, symonia)

- koniec X w.- reforma gregoriańska

- przeniesienie stolicy papieskiej do Awinionu (1309-1378)

- rozłam Kościoła- część państw uznawała Awinion, druga Rzym

- XV w. ruch soborowy, próba uleczenia sytuacji

- 1. połowa XV w. Jan Hus- Czechy, potępianie bogactwa kleru, sprzedaży odpustów, spalony na stosie

-1517 reformacja

- Luteranizm (kościół ewangelicko-augsburski) Niemcy, kraje Skandynawskie

- ruch reformatorski- Szwajcaria, Francja, Szkocja, Holandia

-Anglikanizm- 1534, Henryk VIII

-Kościół metodystów- XVIII w.

-XX w. Kościół Zielonoświątkowy

ISLAM

• Powstał jako religia arabska

• 570 urodził się w Mekce Muhamad

• 610 spisał w Koranie swoje objawienia

• 622 w wyniku prześladowań ucieka do Medyny- początki epoki islamu

• współczesny islam-fundamentalizm, ruchy ekstremistyczne, państwo teokratyczne

Europejski Islam

• początki wraz z ekspansją Arabów i Tatarów 710 r.

• II połowa XIV w.- druga fala ekspansji za sprawą Turków Osmańskich

1393 pokonali Bułgarów

1459 Serbów

1463 Bośnię

1479 Albanię

• Imigracja zarobkowa z dawnych kolonii

HINDUIZM

• 5 tys. Lat rozwoju

• Jest nazwą dla wielu wyznań religijnych luźno ze sobą powiązanych, uznających autorytet Wed. Należą tutaj również kierunki filozoficzne, ateistyczne, całościowy sposób życia duchowego

• Elementy wspólne- karma (idea przyczyny-skutku), reinkarnacja (szacunek do zwierząt), moksza (wyzwolenie, cel)

• 3 bóstwa

Brahma- stwórca

Wiszna- podtrzymuje istnienie świata

Sziwa- płodność, połaczenie sprzeczności

BUDDYZM

• Budda- książę, VI w.p.n.e., nie był bogiem, wyróżniał się swoimi naukami

• 4 prawdy:

1. ludzkim doświadczeniem jest cierpienie- następstwo karmy

2. przyczyną cierpienia jest pragnienie niewłaściwych rzeczy

3. cierpienie może ustać

4. droga do zbawienia to szlachetna ścieżka należytej wiedzy, postawy, wysiłku, postępowania, opanowania

JUDAIZM

• pierwsza i jedyna religia monoteistyczna przez 2 tys. Lat

• religia narodowa

• rozwinęła się na śródziemnomorskim Bliskim Wschodzie

• XII w.p.n.e. Żydzi osiedlili się na Ziemi Świętej

• 70 r. diaspora Żydów trwająca 20 wieków

• dogmat- starotestamentalne przymierze Narodu Wybranego z Bogiem

STATYSTYKA

ŚWIAT

• Chrześcijanie 32,9%

• Żydzi 0,2%

• Muzułmanie 19,7%

• Hindusi 13,4%

• Buddyści 5,9%

• Inne, bezwyznaniowcy 30%

EUROPA

• Chrześcijanie 77%

-51% Katolicy

-29% Prawosławni

-19% Protestanci

• Ateiści 18%

• Islam 4%

Kraje Katolickie:

- Hiszpania, Portugalia, Włochy, San Marino, Belgia, Luksemburg, Lichtenstein, Malta, Monako, Irlandia, Polska

Kraje Prawosławne:

- Mołdawia, Macedonia, Bułgaria, Rumunia, Białoruś, Serbia, Czarnogóra, Grecja, Ukraina

Kraje Protestanckie:

- Dania, Finlandia, Islandia, Norwegia, Szwecja

Niemcy i Szwajcaria- Protestanckie i katolickie

---