Przeczytaj poniższy tekst. Zanim przeczytasz odpowiedzi i podpowiedzi, spróbuj sam wykonać proponowane zadania.

Romana Ingardena Książeczka o człowieku

[1] Jest z pewnością bardzo trudno określić naturę człowieka. Wykracza ona poza wszelkie ramy nadawanych mu określeń przez swoje czyny, czasem bohaterskie, a czasem straszliwe, przez niezmierną różnorodność swego charakteru i zamierzeń, jakie usiłuje realizować, przez nie dającą się wyczerpać nowość swych dzieł i przez podziwu godną zdolność regeneracji po każdym prawie swym upadku. Wszelkie wysiłki, by objąć pełnię jego istoty określeniem zadowalającym i adekwatnym, okazują się daremne. […] Choć uświadamiamy sobie ogrom trudności tkwiących w próbie uchwycenia samej natury człowieka, to jest przecież czymś nęcącym podjąć tę próbę raz jeszcze, nawet narażając się na ryzyko, że damy w najlepszym razie tylko określenie częściowe lub wskazujące na rysy, które realizują się jedynie bardzo rzadko. Nasuwają się wtedy myśli następujące:

[2] Z pewnością egoizm dominuje w większości ludzkich czynów indywidualnych, społecznych czy narodowych. Jest jednak czymś specyficznie ludzkim działać wyłącznie dla cudzego dobra czy szczęścia i w wypadkach wyjątkowych oddać swe życie dla uratowania cudzego życia, czasem nawet kogoś zupełnie obcego. Człowiek może dokonywać czynów straszliwych, okrutnych i "nieludzkich", lecz zarazem jest jedynym stworzeniem, które czuje się upokorzone przez swe złe czyny i stara się odpokutować za swoje winy. W granicznym przypadku jest gotów zabić się dla ocalenia swojego honoru i jest zapewne jedynym stworzeniem, dla którego istnieje w ogóle honor i poniżenie tego honoru. Jedynie też człowiek czuje się odpowiedzialny za swój sposób życia, zwłaszcza wtedy, gdy nie udało mu się zrealizować wartości niezbędnych, jego zdaniem, dla jego godności wewnętrznej. A wreszcie prawdą jest, że w większości przypadków pożytek jest dlań motywem rozstrzygającym o jego działaniu, lecz jest też prawdą, że człowiek jest jedynym stworzeniem, które może tworzyć dzieła i sytuacje pod żadnym względem niepożyteczne. A tworzy je tylko dla ich piękna i dla wzbogacenia przez ich istnienie świata specyficznie ludzkiego.

[3] Krótko mówiąc: istnieje pewien zbiór szczególnych wartości, które człowiek sobie ustala i usiłuje realizować, a nawet do ich realizowania czuje się powołany. […] Bez bezpośredniego i intuicyjnego obcowania z wartościami, bez radości, jaką mu daje to obcowanie, człowiek jest głęboko nieszczęśliwy. Uszczęśliwia go natomiast urzeczywistnienie wartości i ulega ich szczególnemu urokowi. Nie chodzi tu przy tym - przynajmniej w pierwszym rzędzie - o wartości relatywne w odniesieniu do jego potrzeb czysto życiowych (jak np. pożywienie) ani też w stosunku do jego przyjemności (jak np. dobre zdrowie lub rozkosz), lecz o wartości w swej immanentnej jakości absolutne, jakkolwiek ich realizacja zależy od twórczej siły człowieka, słowem: wartości moralne i wartości estetyczne.

[4] Lecz człowiek nie znajduje tych wartości po prostu w przyrodzie, w świecie materialnym. Musi wytworzyć realne warunki ich zaistnienia i ukazywania się w świecie. Dzięki szczególnej umiejętności przewidywania ich jakości wytwarza na podłożu świata realnego, przez odpowiednie przetworzenie niektórych rzeczy i wywołanie pewnych procesów, nowy świat - świat kultury ludzkiej, w którym wartości się ukazują. […] Ta nowa rzeczywistość, przynależna do człowieka, tworzy dlań pewnego rodzaju atmosferę konieczną do nadania jego życiu nowego sensu i nowego znaczenia, które w ten sposób przekształca każdy jego czyn i całą jego rolę w świecie, iż gdyby były jego pozbawione, człowiek nie mógłby już zaakceptować swego własnego istnienia. W obliczu tej nowej rzeczywistości człowiek zapomina do pewnego stopnia o swej pierwotnej naturze, czysto zwierzęcej. […]

[5] Natura ludzka polega na nieustannym wysiłku przekraczania granic zwierzęcości tkwiącej w człowieku i wyrastania ponad nią człowieczeństwem i rolą człowieka jako twórcy wartości. Bez tej misji i bez tego wysiłku wyrastania ponad samego siebie człowiek zapada z powrotem i bez ratunku w swoją czystą zwierzęcość, która stanowi jego śmierć.

Romana Ingardena Książeczka o człowieku.

1. Jaką funkcję pełni 1. zdanie w kompozycji 1. akapitu tekstu Ingardena?

Odpowiedź

Zawiera tezę, którą autor dalej udowadnia.

Podpowiedź

Pierwsze zdanie, pierwszy akapit - bardzo ważne fragmenty tekstu! Tam powinniśmy szukać wprowadzenia w temat, właśnie wspomnianej wyżej tezy. Nie wolno jednak myśleć schematycznie. Zdarza się, że autor, chcąc zaciekawić czytelnika, zaczyna od czegoś luźno związanego z głównym problemem albo od poglądu, z którym później polemizuje. Podobne zabiegi pojawiają się jednak zazwyczaj w esejach, nie w tekstach filozoficznych, takich jak analizowany fragment Książeczki o człowieku Ingardena.

2. Dlaczego "trudno określić naturę człowieka"? Wymień argumenty przywołane w 1. akapicie.

Odpowiedź

- skrajność ludzkich czynów,

- różnorodność charakteru człowieka,

- różnorodność zamierzeń, które człowiek stara się realizować,

- niewyczerpana nowość ludzkich dzieł,

- zdolność do regeneracji po każdym upadku.

Tyle argumentów i wszystkie zawarte w drugim zdaniu 1. akapitu! W takich poleceniach liczy się przede wszystkim uważna lektura. Wypisując kolejne argumenty, pamiętaj też o jednorodności składniowej swojej odpowiedzi: albo zdania, albo równoważniki.

3. Zanalizuj kompozycję 2. akapitu. Został on skonstruowany na zasadzie:

a) paradoksu,

b) wyliczenia,

c) gradacji,

d) antytezy.

Odpowiedź

d)

Podpowiedź

W 2. akapicie autor wymienia charakterystyczne dla człowieka postawy. Nie jest to jednak proste wyliczenie, jakie możesz znaleźć np. w drugim zdaniu 1. akapitu. Treści zostały uporządkowane - autor zestawia przeciwieństwa. Wskazują na to choćby wielokrotnie powtarzające się spójniki jednak, lecz, charakterystyczne dla zdań przeciwstawnych.

Zapamiętaj:

Gradacja - inaczej stopniowanie; wymienianie składników wypowiedzi (np. zjawisk, argumentów) w porządku rosnącym lub malejącym.

Paradoks - myśl skłócona z powszechnym przekonaniem, wewnętrznie sprzeczna, ale jednocześnie zawierająca nieoczekiwaną prawdę. Jako zasada kompozycyjna dłuższego fragmentu występuje bardzo rzadko: polega na zestawieniu maksymalnie skontrastowanych całości znaczeniowych i pokazaniu ich wzajemnego zawierania się. Pewną formę paradoksu stanowi np. oksymoron (żywy trup, gorący lód).

Antyteza - zestawienie dwóch cząstek (np. zdań, fragmentów tekstu) sprzecznych znaczeniowo. Ta sprzeczność jest dodatkowo podkreślana przez użycie powtórzeń i paralelizmu składniowego (czyli podobieństwa budowy składniowej kolejnych elementów).

4. Ingarden mówi w 2. akapicie o czynach "nieludzkich". Jakie sensy niesie zapisanie tego przymiotnika w cudzysłowie? Odpowiedz w 2 - 3 zdaniach.

Odpowiedź

"Nieludzki" to inaczej straszny, okrutny, bezlitosny (czyli nie taki, jaki powinien być człowiek). Jednocześnie czyny "nieludzkie" są jak najbardziej "ludzkie" - przecież właśnie człowiek się ich dopuszcza. Pokazanie tej sprzeczności pozwala autorowi pogłębić refleksję o ludzkiej naturze.

Podpowiedź

Cudzysłów służy nie tylko do cytowania! Zwracaj szczególną uwagę zwłaszcza na zapisane w ten sposób słowa i sformułowania, które nie są cytatami. Autor może poprzez cudzysłów zaznaczać, że używa tych określeń w niedosłownym znaczeniu, że chodzi mu np. o pojęcie, nie konkretny przypadek czegoś, że mówi ironicznie. Ostateczny wniosek zależy oczywiście od kontekstu.

5. W tekście Ingardena pojawiają się wyrazy obcego pochodzenia. Przyporządkuj im polskie odpowiedniki wybrane spośród wymienionych: istotny, dopasowany, harmonijny, względny, przypadkowy, będący wewnątrz czegoś, zaskakujący, zagadkowy.

a) adekwatny

b) relatywny

c) immanentny

Odpowiedź

a) adekwatny - dopasowany

b) relatywny - względny

c) immanentny - będący wewnątrz czegoś

Podpowiedź

Widzisz w tekście wyraz, którego nie rozumiesz? Od razu sięgaj po słownik (najlepiej wyrazów obcych albo języka polskiego). Wykształcenie tego nawyku może Ci naprawdę pomóc. Już za późno na szukanie w słownikach? Wówczas spróbuj coś odczytać z kontekstu.

6. Jaka jest podstawowa różnica między naturą a kulturą? Odpowiedz 1 zdaniem na podstawie akapitu 3.

Odpowiedź

Natura istnieje niezależnie od człowieka (który jest zresztą jej częścią), a kultura jest wytworem ludzkim.

Podpowiedź

Różnic między naturą a kulturą jest może więcej, ale ta jest najważniejsza. Zwróć uwagę, że kilka razy mówi się o tworzeniu przez ludzi własnej rzeczywistości.

7. Jaką funkcję pełni rozpoczynające 3. akapit sformułowanie krótko mówiąc?

Odpowiedź

Zapowiada wniosek wynikający z wcześniejszych argumentów.

Podpowiedź

Można również odpowiedzieć, że pomaga powiązać treści akapitu 2. i 3. Zwróć uwagę także na dwukropek występujący po tym sformułowaniu - to znak, że zaraz pojawi się coś ważnego, np. podsumowanie (tak jest w tym wypadku), wyliczenie argumentów itp. W akapicie 3. podobną funkcję pełni pojawiający się na końcu wyraz słowem (też z dwukropkiem!).

8. W akapicie 4. Ingarden pisze: "W obliczu tej nowej rzeczywistości człowiek zapomina do pewnego stopnia o swej pierwotnej naturze, czysto zwierzęcej". Jak rozumiesz to stwierdzenie? Wskaż dwa konkretne argumenty.

Odpowiedź

Np.

Świat kultury jest czymś trwałym, przekazywanym z pokolenia na pokolenie - to szansa pokonania ludzkiej śmiertelności.

Kultura mówi o sensie i celu ludzkiego życia innym niż jedynie śmierć.

Zasady społeczne i wartości moralne służą opanowaniu, powściągnięciu biologicznych instynktów człowieka.

Podpowiedź

Sensownych możliwości odpowiedzi jest więcej - jak zawsze, gdy musimy ich szukać nie w określonym miejscu tekstu, a w nieokreślonym miejscu własnego umysłu.

9. Nadaj tytuł każdemu z akapitów analizowanego tekstu.

Odpowiedź

Przykładowo:

Niemożność określenia ludzkiej natury

Człowiek pełen sprzeczności

Ludzka potrzeba wartości

Świat kultury jako źródło nowego sensu ludzkiego życia

Potrzeba przekroczenia własnej zwierzęcości

Podpowiedź

Tytuł to szczególny element dzieła - jego "wizytówka", zapowiadająca treść, podsuwająca sposób interpretacji czy po prostu zachęcająca czytelnika do sięgnięcia po tekst. Te różne funkcje - a przede wszystkim kontekst - wpływają na kształt samego tytułu: może on być zdaniem lub równoważnikiem, pytaniem, rozkazem itp. Dlatego podane wyżej sformułowania mogą być co najwyżej podpowiedzią. Aby poprawnie wykonać powyższe zadanie, musisz po prostu dobrze zrozumieć główną myśl każdego z akapitów. Pamiętaj przy tym, że tytuł powinien być zwięzły (barok już się dawno skończył!).

10. Zacytuj zdanie, będące podsumowaniem rozważań Ingardena.

Odpowiedź

"Natura ludzka polega na nieustannym wysiłku przekraczania granic zwierzęcości tkwiącej w człowieku i wyrastania ponad nią człowieczeństwem i rolą człowieka jako twórcy wartości".

Podpowiedź

W poleceniu nie ma podanego numeru akapitu, ale to chyba oczywiste, że podsumowania szukamy w zakończeniu tekstu. Przy cytowaniu (tylko, gdy Cię o nie proszą!) pamiętaj o stosowaniu cudzysłowu. Nie bądź też leniem - jeśli przepiszesz trzy pierwsze wyrazy, a później dasz wielokropek, niekoniecznie dostaniesz punkt za zadanie…