Raport
o schroniskach dla nieletnich
i zakładach poprawczych
Informacja o podstawowych problemach
Spis treści
Wprowadzenie 3
Część pierwsza
Charakterystyka nieletnich 5
Część druga
Czynniki kształtujące stan funkcjonowania
schronisk dla nieletnich i zakładów poprawczych 19
Część trzecia
Zagrożenia, szanse i propozycje zmian 26
W n i o s k i 30
P o d s u m o w a n i e 32
W p r o w a d z e n i e
Raport sporządzony został w Departamencie Nadzoru nad Wykonaniem Orzeczeń na podstawie:
materiałów oraz informacji opracowanych przez dyrektorów schronisk dla nieletnich i zakładów poprawczy, wizytatorów sprawujących nadzór pedagogiczny nad tymi placówkami, a także analiz dokonywanych przez Ministerstwo Sprawiedliwości.
Celem opracowania jest przedstawienie aktualnych problemów schronisk dla nieletnich i zakładów poprawczych, a na ich tle wskazanie kierunków zmian oraz określenie koniecznych potrzeb.
Wyniki badań potwierdzają, że obecna sytuacja zakładów dla nieletnich1 wymaga:
zintegrowanego systemu zapobiegania niedostosowaniu społecznemu i przestępczości oraz resocjalizacji,
zmian w zakresie unormowań prawnych w związku z nasileniem przejawów agresji, zjawiskiem narkomanii2 i przestępczości zorganizowanej3,
podjęcia działań neutralizujących (poprzez m.in. leczenie) zaburzenia osobowości nieletnich, które skutkują przejawami agresji, identyfikacją z destruktywnymi podkulturami, uzależnieniami oraz przestępczością,
współpracy i koordynacji instytucji oraz organizacji zobowiązanych do przeciwdziałania demoralizacji i zapobiegania przestępczości,
stworzenia warunków realnego systemu usamodzielniania obejmującego nieletnich opuszczających schroniska dla nieletnich i zakłady poprawcze.
Do schronisk dla nieletnich i zakładów poprawczych w roku 2004 trafiali nieletni o różnym stopniu demoralizacji, nasilenia i przejawach agresji, sprawcy czynów karalnych.
Przestępczość nieletnich zmieniła się istotnie oraz rozszerzyła się znacznie, ulegając różnorodnym przeobrażeniom. Źródłami dewiacji są przejmowane często wzory negatywnych zachowań z młodzieżowych podkultur wobec braku wartości tradycyjnych: religijnych, rodzinnych, społecznych. To z kolei jest jedną z przyczyn powstawania różnorodnych przejawów agresji i przestępczości nieletnich.
Dlatego w pracy z nieletnimi niezbędne jest dobre prawo, właściwa organizacja pracy, wykwalifikowana kadra, odpowiednie środki finansowe w wysokości zabezpieczającej działalność zakładów dla nieletnich na dobrym poziomie4.
Strategia, dotycząca procesu readaptacji społecznej nieletnich, umieszczanych w schroniskach dla nieletnich i zakładach poprawczych, ma charakter jednoznacznie wychowawczy. Charakter ten wynika z obowiązujących przepisów prawnych5.
Z kolei, zbieżne z duchem ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, wskazania międzynarodowe6 zalecają tworzenie warunków na co najmniej minimalnym poziomie. Jak wynika z powyższego zobowiązania spoczywają w szczególności na tych, którzy odpowiadają za politykę, plany, programy nastawione na dobro młodzieży, w tym na dobro nieletnich i ich ochronę przed wszelkimi zagrożeniami7.
Dla rozwiązywania trudności, w jakich prowadzona jest działalność przez zakłady dla nieletnich, potrzebne są fundusze oraz środki na zapewnienie opieki lekarskiej, zdrowia psychicznego, na leczenie uzależnień, w tym od narkotyków i alkoholu, na tworzenie warunków optymalnego rozwoju.
Odpowiedzialni sektora rządowego, samorządowego oraz organizacje pozarządowe powinny troszczyć się o dzieci, młodzież, w szczególności o nieletnich. Planowanie i realizowanie programów, przedsięwzięć wobec wychowanków schronisk i zakładów poprawczych oraz ich rodzin mają być wyrazem skoordynowanych działań poszczególnych resortów, zmierzających do zapewnienia bezpieczeństwa w społeczeństwie i rozwoju kraju.
Obecne instytucjonalne rozproszenie odpowiedzialności za dzieci i młodzież w Polsce oraz brak prawidłowej koordynacji profilaktyki, wychowania i resocjalizacji wpływa na obniżenie rezultatów i wysiłków podejmowanych na rzecz nieletnich.
Problemy występujące w schroniskach dla nieletnich i zakładach poprawczych dają podstawy do:
formułowania kierunków zmian oraz wypracowania wniosków w celu poprawy warunków readaptacji społecznej nieletnich,
skoordynowania działań policji8, sądów, kuratorów, szkół, samorządów i zakładów dla nieletnich dla zapewnienia bezpieczeństwa społecznego,
pozyskiwania środków finansowych, niezbędnych do prowadzenia prawidłowej działalności schronisk dla nieletnich i zakładów poprawczych, których głównym zadaniem jest przywracanie nieletnich społeczeństwu, tj. spowodowanie ukształtowania się w nich odpowiedzialnej samodzielności.
Część pierwsza
Charakterystyka nieletnich
W tej części przedstawione zostały czynniki wpływające na zachowania nieletnich, stanowiące wyraźnie o specyfice pracy z wychowankami umieszczonymi w placówkach prowadzonych przez resort sprawiedliwości. Ta specyfika wyznacza konieczność poszukiwania coraz nowszych, bardziej szczególnych i adekwatnych metod oddziaływania wychowawczego, terapeutycznego i leczniczego oraz bardziej przydatnego kształcenia zawodowego, odpowiadającego wymogom rynku pracy. Niektóre - jako specyficzne sposoby oddziaływań - zostały zaprezentowane w materiale.
W ogólnej liczbie sprawców czynów karalnych groźnym zjawiskiem jest przestępczość nieletnich.
W ciągu ostatnich 5 lat liczba nieletnich sprawców czynów karalnych9 utrzymuje się na nie zmienionym poziomie. Wzrosła jednak istotnie liczba czynów karalnych z użyciem przemocy (28% ogólnej liczby czynów popełnionych przez wychowanków), w grupach zorganizowanych oraz przeciwko ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii (7%).
Istotnej zmianie uległa również struktura wieku nieletnich.
W roku 2004 przebywało w schroniskach dla nieletnich i zakładach poprawczych w wieku 13-14 lat 115 wychowanków (3,3%), w wieku 15-18 lat – 2755 nieletnich (79,7%), a w przedziale 19-21 lat – 586 nieletnich (17%). Ponad 83 % to nieletni w wieku 16-19 lat.
Powyższe dane dotyczące wieku wskazują, że w schroniskach i zakładach poprawczych znajdowali się nieletni z ukształtowaną specyficznie hierarchią wartości i ustalonym światopoglądem. Z tego wynika, że wszelkie oddziaływania natrafiały na trudności wymagające ze strony kadry zastosowania wysoce specjalistycznych, zróżnicowanych i zdecydowanie bardziej indywidualnych, niż grupowych metod wychowawczych.
Szczegółowy obraz struktury wieku nieletnich ukazany został w poniższej tabeli.
|
Tab. 1. Struktura wieku nieletnich |
||
|
Wiek nieletnich |
Liczba nieletnich |
|
|
13 lat
|
12 |
0,3 |
|
14 lat
|
103 |
3 |
|
15 lat
|
214 |
6,2
|
|
16 lat
|
538 |
15,5
|
|
17 lat
|
1554
|
45
|
|
18 lat
|
449
|
13
|
|
19 lat |
344 |
10
|
|
20 lat |
173 |
5 |
|
21 lat |
69 |
2 |
|
|
3456 |
100 |
Przebywających w roku 2004 w zakładach dla nieletnich 3456 wychowanków dokonało 16 186 czynów karalnych. Średnio jeden nieletni, niezależnie od wieku, był sprawcą prawie 5 czynów (4,68). W zakładach dla nieletnich w Głogowie, Konstantynowie Łódzkim i Pszczynie – razem: 459 nieletnich popełniło łącznie 3494 czynów karalnych, czyli średnio na jednego przypadło 7,6 czynu. W Głogowie przebywał wychowanek, który był sprawcą 204 czynów.
W tym samym czasie wychowankowie przebywający w zakładach dla nieletnich w Chojnicach, Dominowie, Jerzmanicach Zdroju, Koszalinie, Laskowcu, Ostrowcu Świętokrzyskim, Raciborzu, Sadowicach, Studzieńcu, Szubinie, Świdnicy byli sprawcami czynów w przedziale od 500 -1000.
Liczbę nieletnich umieszczonych w poszczególnych placówkach oraz liczbę czynów przez nich dokonanych zilustrowano szczegółowo w tabeli (por. zał. nr 1).
Nieletni przebywający w 2004 roku we wszystkich placówkach dopuścili się łącznie 4560 czynów karalnych z użyciem przemocy10, co stanowiło 28% ogólnej liczby czynów. Innym nowym, niepokojącym i groźnym zjawiskiem jest fakt dokonania 1177 ważniejszych czynów karalnych, w tym z naruszeniem przepisów ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, stanowiących ponad 7% udział we wszystkich czynach11 (por. zał. nr 2).
Ujawnione tendencje dotyczące takiej struktury czynów karalnych oraz popełnianie czynów przez dzieci do 13 roku życia wyraźnie sygnalizowały, że to zjawisko stało się bardzo poważnym problem społecznym. Skutkowało ono bardzo poważnymi utrudnieniami w pracy schronisk dla nieletnich i zakładów poprawczych.
Szerzej na temat tych tendencji i zjawiska przestępczości traktowały raporty opracowywane przez Biuro Służby Prewencyjnej Komendy Głównej12.
Dane dotyczące struktury wieku potwierdziły, że nieletni, umieszczeni w placówkach, znajdowali się w nich w okresie szczególnie skomplikowanym z punktu widzenia rozwoju ich osobowości.
Z przyczyn wynikających najczęściej z niewydolności lub patologii środowisk wychowawczych oraz oddziaływania środowisk rówieśniczych i mediów, rozchwianie to przybierało szczególnie silne rozmiary, dając obraz istotnych zaburzeń zachowania13.
Na podstawie przeprowadzonych badań psychologicznych i psychiatrycznych zaburzenia zachowania, ich rozmiary, dynamika, przewlekłość, zdiagnozowane zostały w przeważającej mierze jako:
zaburzenia o cechach nerwicowych, rozpoznawane u ponad 40 % populacji,
zaburzenia rozwoju osobowości, które najczęściej zmierzały w kierunku osobowości dyssocjalnej, rozpoznane zostały u około 40 % nieletnich.
U około 10 % przypadków nieletnich stwierdzono zmiany organiczne, które stanowiły przyczynę zaburzeń zachowania.
Jedynie w grupie, stanowiącej mniej niż 7 % wszystkich nieletnich, badania psychologiczne i psychiatryczne nie wykazały żadnych zaburzeń.
Nieletnich umieszczanych w schroniskach i zakładach charakteryzował coraz niższy poziom rozwoju umysłowego. Przeciętny i ponad przeciętny poziom sprawności umysłowej stwierdzono zaledwie w około 65 % przypadków wychowanków. W diagnozach u około 10 % całej populacji wskazano na upośledzenie umysłowe.
Prawie 80 % wychowanków zakładów dla nieletnich i ponad 60 % wychowanek przyznaje się do niejednokrotnego sięgania po alkohol, a u znacznej części z nich przybierało to formy nadużywania alkoholu. W grupie stanowiącej około 3 % populacji, rozpoznano uzależnienie od alkoholu.
Obecnie gwałtownie narastającym problemem jest kontakt nieletnich z narkotykami lub innymi poza alkoholem środkami odurzającymi. Środki takie zażywało około 75 % wszystkich umieszczonych w placówkach chłopców i ponad 60 % dziewcząt. W miejsce popularnego wcześniej wdychania oparów, klejów, rozpuszczalników, czy innych substancji chemicznych dających efekt odurzenia, coraz częściej młodzież sięga po narkotyki w czystej formie lub inne środki psychoaktywne silnie uzależniające.
Natomiast u około 3-5 % nieletnich w zakładach i schroniskach kontakt z alkoholem oraz innymi środkami psychoaktywnymi został zdiagnozowany jako politoksykomania.
Na tle charakterystyki nieletnich, za szczególne i bardzo specyficzne trudności występujące w pracy z wychowankami uznano:
obniżający się poziom lęku przed karą, konsekwencjami prawnymi przy równoczesnej zmniejszającej się podatności na oddziaływania wychowawcze,
niedostateczne kontrolowanie zachowań i zamierzone lekceważenie, występujące łącznie z poczuciem krzywdy i natarczywą postawą roszczeniową na tle tzw. „swoich praw”,
stosowanie agresji jako podstawowego sposobu rozwiązywania sytuacji trudnych,
przecenianie własnych możliwości w zakresie wpływania na otoczenie,
pogłębiający się proces obniżania poziomu intelektualnego i emocjonalnego,
silny i utrwalony negatywizm szkolny,
tendencje do używania różnorodnych środków psychoaktywnych,
brak potrzeby konstruowania własnych planów życiowych,
dezintegracja środowiska rodzinnego (brak poczucia bezpieczeństwa u dzieci),
czerpanie „wartości” z mediów takich, jak: brutalność, przemoc itp.
Analiza środowiska rodzinnego nieletnich wykazała, że z rodzin dysfunkcyjnych, o podłożu patologicznym, pochodzili w zasadzie wszyscy nieletni. Zjawisko to stanowiło czynnik przyspieszający niedostosowanie społeczne oraz istotnie wpływało na podejmowane procesy wychowawcze oraz korygujące w zakładach.
|
|
Tab. 2. Obraz warunków środowiskowych nieletnich |
|
|
Lp. |
Rodzaje dysfunkcji
|
% |
|
1. |
niewydolność wychowawcza w rodzinie wraz z: przemocą, alkoholizmem rozbiciem rodziny, związkami nieformalnymi, przestępczością, rodzina niepełna – samotna matka, samotny ojciec, dziadkowie, rodzina rozbita, później rekonstruowana, konkubinat,
|
75-92 |
|
2. |
rodzina pozornie pełna, o ukrytych mechanizmach desocjalizujących
|
8-25 |
Głównymi czynnikami patologii rodzin nieletnich była karalność rodziców, alkoholizm, demoralizacja rodzeństwa oraz innych członków rodzin.
Rodzaje wymienionych dysfunkcji zwykle występowały jako sprzężone ze sobą14. Skutkowały one nieprawidłową socjalizacją, zaburzonymi relacjami wewnątrzrodzinnymi, niewydolnością wychowawczą, błędami i hamowały proces udzielania pomocy psychologicznej, psychiatrycznej, wychowawczej, terapeutycznej.
Przyczynami tych oraz innych czynników była najczęściej zła sytuacja materialna i zawodowa rodzin, spowodowana głownie brakiem pracy.
Oto tabela przedstawiająca źródła dochodów w rodzinach nieletnich.
|
Tab. 3. Źródło utrzymania rodzin nieletnich
|
|
|
Źródło dochodów |
% (średnio)
|
|
Stałe(w tym zatrudnienie)
|
42-49 (46) |
|
Zasiłek(w tym z ośrodka pomocy społecznej)
|
9-14 (11) |
|
Prace(różne, okresowe)
|
37-49 (43) |
Stałe zatem źródło dochodów posiadało jedynie 46 % nieletnich. Pozostała część (ok. 11%) rodzin korzystała z zasiłków, a bez stabilnych źródeł utrzymania i bez objęcia pomocą społeczną było aż 40% rodzin. Sytuacja taka generowała niedostosowanie społeczne.
Przy wprowadzaniu przepisów upn w latach 80-tych i późniejszych zakładano, że demoralizacja oraz zachowania nieletnich będą mogły być korygowane w dużym stopniu we współpracy z rodzicami, którzy dzięki spełnianiu obowiązków wynikających z władzy rodzicielskiej, brali udział w procesie wychowawczym.
Przyjęta wówczas koncepcja wychowawcza dotyczyła jednak przypadków nie tak dramatycznych i tak destrukcyjnych jak w dzisiejszych czasach.
Ostatnio nastąpił znaczny wzrost zachowań agresywnych u nieletnich. Etiologia tych zachowań wymagała wysoko-specjalistycznych procedur postępowania psychopedagogicznego, w tym coraz częściej medycznego, oraz rozwijania szerokiej gamy form pracy z wychowankami i ich rodzinami. W tej sytuacji wsparcie dla schronisk dla nieletnich i zakładów poprawczych, które zmuszone zostały przejąć znaczną część obowiązków – oprócz dotychczasowych przewidzianych prawem - związanych z pełnieniem funkcji socjalnych, opiekuńczych, wychowawczych oraz usamodzielniających, jest niezbędne oraz konieczne.
Zmiany prawne oraz zastosowane przez zakłady dla nieletnich nowe rozwiązania organizacyjne, przy jednoczesnym wzbogacaniu warsztatu oddziaływań wychowawczych, spowodowały:
opanowanie fali drastycznych przejawów agresji w zakładach dla nieletnich (buntów, agresji wobec osób), o których było powszechnie wiadomo ze środków komunikacji (w szczególności w latach 1990-1996),
podmiotowe traktowanie wychowanków pomimo różnorodnych tendencji punitywnych wobec sprawców drastycznych czynów,
zwiększenie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego,
oficjalną możliwość korzystania z posług i wykonywania praktyk religijnych,
poprawę wskaźników skuteczności w procesie readaptacji społecznej15 .
Istotnymi środkami, które determinowały pracę wychowawczą, ukierunkowaną na przygotowanie do życia w rodzinie i społeczeństwie, były: reintegracja zawodowa, zajęcia sportowe i rekreacyjne oraz udział w kulturze i innych, atrakcyjnych formach zagospodarowywania czasu wolnego.
Całokształt pracy wychowawczej był ukierunkowany na doskonalenie form terapii grupowej (z elementami indywidualnej) ze szczególnym uwzględnieniem metody społeczności terapeutycznej16 oraz prowadzony wg programów autorskich17.
Rozwijane były również możliwości swobodnego korzystania z posług i wykonywania praktyk religijnych.
Znaczne zwiększenie się populacji nieletnich uzależnionych od substancji psychoaktywnych wymuszało poszukiwanie w zakładach różnorodnych i zindywidualizowanych sposobów rozwiązywania tego problemu18.
Prowadzone oddziaływania terapeutyczno - resocjalizacyjne19 były dostosowywane do możliwości wychowanków oraz kadry. Uwzględniały one doświadczenie wszystkich pracowników placówki uczestniczących w tym procesie.
Najwięcej czasu terapeutycznego przeznaczano na oddziaływania indywidualne, które dostosowywane były do charakteru zaburzeń oraz motywacji do podjęcia procesu terapeutycznego. Miały one charakter progresywny20.
Analiza prowadzonych form pracy i terapii wobec nieletnich, wskazała na konieczność zwiększenia różnorodności form oddziaływań korekcyjnych w zakresie funkcjonowania społecznego wychowanków, emocjonalnego, w szczególności kształtowanie empatii i przygotowania nieletnich do życia poza placówką.
Możliwość realizacji takich zamierzeń zwiększałaby się w przypadku wzrostu liczby etatów pedagogicznych, zatrudnienia osób z przygotowaniem specjalistycznym w zakresie terapii.
Jedynie wielorakie i systemowe oddziaływania uwzględniające indywidualne cechy osobowości nieletniego i specyfikę zakładu mogłyby przynieść pożądane zmiany w zachowaniach wychowanków.
Fakt umieszczenia nieletniego w schronisku dla nieletnich i zakładzie poprawczym pozwalał na włączenie go do procesu realizacji obowiązku szkolnego, podczas gdy w warunkach otwartych wychowankowie skutecznie unikali nauki na wszystkich etapach edukacyjnych.
Kształcenie ogólne i przygotowujące do zawodu, odbywało się na podstawie obowiązujących przepisów oświatowych.
Zdobywanie nowych kwalifikacji zawodowych i umiejętności odbywało się we współpracy z izbami rzemieślniczymi. Umożliwianie kształcenia w takiej formie odbywało się jedynie wtedy, gdy wystarczało środków finansowych na opłacenie specjalistycznych szkoleń w formie kursowej.
Na zakończenie każdego etapu edukacyjnego wychowankowie przystępowali do sprawdzianów poziomu opanowania umiejętności ustalonych w standardach wymagań oraz do egzaminów zawodowych potwierdzających kwalifikacje zawodowe21.
Od kilku lat w wielu szkołach, ze względu na wzrastającą ilość wychowanków w poszczególnych oddziałach szkolnych, sale lekcyjne i ich wyposażenie przestało być wystarczające.
Znacznych nakładów finansowych wymagało odpowiednie współczesne wyposażenie pracowni informatycznych oraz bibliotek szkolnych i pracowni przedmiotowych. Niezbędny sprzęt i pomoce dydaktyczne miałyby zapewnić prawidłowy przebieg procesu dydaktycznego.
W wielu szkołach zabrakło spełniających wymogi sal gimnastycznych, co przy zwiększanej w planach nauczania ilości godzin wychowania fizycznego skutkowało określonymi problemami (zdrowotnymi, wychowawczymi).
Nieletni mieli w przeważającej większości za sobą niepowodzenia szkolne. Pogłębianie ich oraz wzrost niechęci u wychowanków do wysiłków edukacyjnych następował również z powodu umieszczania w wielu kolejnych placówkach.
Wyniki badań wykazały, iż u nieletnich występowały rozległe opóźnienia w procesie edukacji.
Rozmiary opóźnień zilustrowane zostały w poniższej tabeli.
|
Tab. 4. Opóźnienia szkolne populacji nieletnich
|
|
|
Opóźnienie w latach
|
Średnie wyrażone w %
|
|
bez opóźnień |
2 |
|
1 rok
|
15 |
|
2 lata
|
25 |
|
3 lata
|
24 |
|
4 lata
|
20
|
|
powyżej 4 lat
|
14
|
|
|
|
Wychowankowie bez opóźnień w zakresie programów nauczania – najmniej liczna grupa (w skali kraju około 2%) przez fakt włączenia do grup i oddziałów szkolnych nieletnich z innymi opóźnieniami nie byli w stanie w trybie indywidualnym realizować prawa do nauki na swoim poziomie22. Natomiast dla 98 % uczniów konieczne było tworzenie możliwości wyrównania poziomu edukacyjnego poprzez zwiększenie w organizacji pracy szkół ilości godzin przeznaczonych na zajęcia wyrównawcze i kompensacyjne. Wymagało to dysponowania dodatkowymi etatami i środkami na wynagrodzenia dla pracowników pedagogicznych.
Uwarunkowania intelektualne, świadczące o deficytach rozwojowych uczniów niedostosowanych społecznie, zaniedbania dydaktyczne, negatywizm szkolny i inne czynniki wpływające na opóźnienia edukacyjne, wymagały stosowania specyficznego systemu nauczania.
W standardowym postępowaniu z uczniem niedostosowanym społecznie, dla każdego typu placówki, aktualną i niekwestionowaną pomoc stanowiło powszechne stosowanie przez nauczycieli ortodydaktycznych zasad nauczania.
Znaczące miejsce w realizacji planów dydaktyczno – wychowawczych szkół zajmowała profilaktyka uzależnień oraz edukacja prozdrowotna, ekologiczna, patriotyczna, regionalna i europejska, wychowanie do życia w rodzinie. Zajęcia prowadzone były metodami aktywizującymi, w celu stworzenia optymalnych warunków dla nieletnich i umożliwienia najlepszej przyswajalności przez nich wiedzy i wartości na miarę ich uzdolnień oraz zainteresowań.
Współpraca z zewnętrznymi instytucjami i środowiskiem lokalnym miała przeważnie formę programu profilaktyczno – resocjalizacyjnego obejmującego coraz większą liczbę wychowanków. Dotychczasowe doświadczenia szkół w tym zakresie wskazują, że prawidłowo budowane więzi ze środowiskiem lokalnym stanowiły dobre i właściwe narzędzie w pracy wychowawczej z nieletnimi.
Kształcenie zawodowe wychowanków w warunkach obecnej sytuacji na rynku pracy wymagało istotnych zmian organizacyjnych i znacznego zwiększenia nakładów finansowych w celu przygotowania nieletnich do pracy zawodowej. Koncepcja wychowania przez pracę w procesie praktycznej nauki zawodu23, która przyjęta została w systemie postępowania z nieletnimi, zharmonizowana została z zaleceniami zawartymi w Regułach Minimalnych24.
Natomiast aktualne możliwości realizowania praktycznej nauki zawodu, w oparciu o działalność gospodarstwa pomocniczego25 i o działalność specjalistycznych pracowni zawodowych26 wymagają głębokich przeobrażeń i zmian.
Niedoinwestowania bazy, przestarzały park maszynowy oraz brak odpowiednich zamówień i zleceń produkcyjnych znacznie ograniczyły możliwości kształcenia zawodowego w toku produkcji.
Kształcenie zawodowe prowadzone w konkretnych pracowniach szkolnych nie będąc powiązane z produkcją i usługami, stanowiło istotne utrudnienie w realizacji programów z zakresu szkolenia zawodowego. Środki przeznaczane na organizację tego kształcenia pochodziły z budżetu państwa. Taki system finansowania skutkował uszczupleniem środków na bieżącą działalność zakładów dla nieletnich i nie pozwalał na tworzenie nowych kierunków szkolenia i unowocześnienie bazy warsztatów szkolnych.
Obecne kierunki kształcenia w zakładach dla nieletnich zostały zobrazowane w poniższej tabeli.
|
|
||
|
Kształcenie w zawodzie
|
Kursy w zawodach i specjalnościach |
Inne formy |
|
- stolarz ślusarz malarz tapeciarz elektryk kucharz małej gastronomii murarz introligator fryzjer (dla dziewcząt) krawiec
|
- spawacz operator wózków widłowych obsługa kas fiskalnych obsługa komputerów cukiernik garmażer kosmetyczka |
szkolenie dodatkowych umiejętności zawodowych
szkolenia kursowe certyfikowane w UE
|
W roku 2004 szkołę zawodową ukończyło 12% wychowanków zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich. Przyuczeniem do zawodu objęto ok. 85% wychowanków. 6% uzyskało dyplom czeladnika, 8% tytuł robotnika wykwalifikowanego. Szkolenia kursowe ukończyło ok. 60% wychowanków.
W zakresie kształcenia zawodowego wychowanków dokonywały się istotne zmiany wynikające z reformy ustroju szkolnego oraz klasyfikacji zawodów i możliwości przygotowania do zawodu młodocianych27. Zmalała zatem liczba wychowanków uzyskujących tytuły zawodowe: robotnika wykwalifikowanego i czeladnika, uzyskiwanych przez wychowanków, wzrosła z kolei liczba nieletnich objętych przyuczeniem do zawodu i szkoleniem kursowym.
Kształcenie oraz możliwości objęcia praktyczną nauką zawodu u wielu wychowanków wywoływało kolejne zniechęcenie, pomimo możliwości określonych w przepisach28, pozostawiając ich w poszczególnych przypadkach na marginesie zawodowym wskutek wygórowanych w ich subiektywnym odczuciu wymagań.
W to miejsce organizowanie przyuczenia do zawodu oraz kursy zawodowe. stawiały nowe zadania organizacyjne i stwarzały nie do pokonania problemy finansowe. Wydłużanie czasu pobytu w zakładzie powyżej 2 lat prowadziło do zmniejszenia efektywności29. Nie można zatem w imię ukończenia cyklu kształcenia zawodowego wydłużać czas pobytu w placówce poza rozsądne granice.
Wszelkie pomysły postulujące poszerzenie oferty kształcenia zawodowego bez dodatkowych środków nie są realne. A utworzenie nowego kierunku kształcenia w zawodzie (na przykład) mechanik samochodowy wymaga znacznych nakładów. Ten zawód to przydatny dla rynku i atrakcyjny w ocenie nieletnich oraz uznany w gospodarce rynkowej.
Usamodzielnianie wychowanków odbywało się w kontakcie ze strukturami samorządowymi, jednak nie było powiązane z zapotrzebowaniem na lokalnym rynku pracy.
W tej sytuacji, wyłącznie na zakładach ciążył obowiązek organizacji nauki zawodu, który powiązać należało z zatrudnieniem.
W ramach procesu usamodzielniania nieletnich w warunkach środowiska otwartego efektywnym rozwiązaniem, zmniejszającym równocześnie koszty ich pobytu w zakładzie, było prowadzenie hosteli30.
Tworzenie kolejnych hosteli, co potwierdziły dotychczasowe doświadczenia, stało się istotną potrzebą w systemie usamodzielniania wychowanków. Do tej pory uruchomiono jedynie dwa. Tak nie satysfakcjonujące działania w tym zakresie wynikały z powodu bardzo ograniczonych środków w budżecie.
Wskazane byłoby zaangażowanie większych środków finansowych w celu kontynuacji tworzenia sieci hosteli dla nieletnich (zwłaszcza dla tych, których środowisko dotknięte zostało patologią), jako trwałego ogniwa w procesie ich reintegracji społecznej.
W celu usprawnienia usamodzielniania wychowanków nawiązywana była - z inicjatywy schronisk dla nieletnich i zakładów poprawczych - współpraca z urzędami pracy.
Wychowankowie, którzy podjęli próbę usamodzielnienia, korzystali z ofert pracy w ramach programów zwalczania bezrobocia, w ramach prac interwencyjnych. Jednakże były to przypadki sporadyczne. Oferty bowiem – jak powszechnie wiadomo – były skierowane do ograniczonej liczby osób, które w zasadzie nie uwzględniały specyfiki populacji nieletnich.
W kilku przypadkach nawiązana została współpraca z regionalnie usytuowanymi organizacjami pozarządowymi. Współpracę tą zakwalifikować należało do incydentalnej, nie wynikającej z zawartych porozumień.
Pomoc wychowankom usamodzielniającym się i wspieranie ich w pokonywaniu trudności w środowisku lokalnym wymagało znacznego zaangażowania kadry, poświęcania dodatkowej ilości czasu. Niejednokrotnie trudno było to pogodzić z pozostałymi obowiązkami. Zaistniała pilna potrzeba zatrudnienia pracowników socjalnych, którzy - wspierając i uzupełniając pracę zakładów dla nieletnich - współpracowaliby z rodziną, instytucjami, organizacjami na rzecz reintegracji społecznej nieletnich.
W tej sytuacji za konieczne uznano realizację procesu readaptacji, w postaci stałej współpracy z centrami pomocy społecznej, ośrodkami pomocy społecznej, centrami pomocy rodzinie, kuratorami zawodowym, sądami.
Część druga
Czynniki kształtujące stan funkcjonowania
schronisk dla nieletnich i zakładów dla poprawczych
Stan funkcjonowania schronisk dla nieletnich i zakładów poprawczych zależał od sposobu zapewnienia bezpieczeństwa nieletnim i pracownikom, od stopnia przydatności zawodowej kadry, od stanu utrzymania obiektów i pozostałej bazy materialnej oraz od poziomu finansowania zadań.
Zadania zapewnienia bezpieczeństwa koncentrowały się na skutecznych działaniach chroniących nieletnich przed nimi samymi. Tkwiąca w wychowankach agresja słowna i fizyczna skierowana na siebie lub innych była wynikiem zaburzeń osobowości, niezaspokojonych potrzeb materialnych, biologicznych i emocjonalnych, intelektualnych, a także deficytów rozwojowych.
Przyczynami destrukcyjnych zachowań nieletnich były w szczególności reakcje na izolację z powodu umieszczenia w placówkach, brak umiejętności adaptacyjnych, brak odporności na negatywne reakcje innych, trudności w rozwiązywaniu konfliktów rówieśniczych, tęsknota za dotychczasowym trybem życia, utożsamianie się z normami subkulturowymi.
Populacja takich nieletnich stanowiła źródło zagrożeń, również dla kadry placówek. Nieletni byli sprawcami napaści na pracowników. Takich przypadków było kilka w roku 2004: najbardziej drastyczne - w Jerzmanicach Zdr., Świdnicy. Skutkami tych wydarzeń była eskalacja negatywnych zachowań, łamanie regulaminu zakładu, odmowa wykonywania obowiązków.
Rozmiar zdarzeń (w stosunku do ogólnej liczby nieletnich w roku kalendarzowym) nadzwyczajnych31 w latach 2001-2004, stanowiących istotny czynnik utrudniający proces oddziaływań wychowawczych, przedstawiono w poniższej tabeli.
|
Tab. 6. Obraz tendencji zachowań nieletnich o wysokim ryzyku
|
||
|
Lp. |
Rok |
Liczba innego rodzaju negatywnych zachowań, tj. agresja wobec siebie i innych osób, ucieczki |
|
1.
|
2001 |
316 (8,91%) |
|
2.
|
2002 |
161 (4,53%) |
|
3.
|
2003 |
193 (5,77%)
|
|
4.
|
2004 |
186 (5,48%) |
Liczba zdarzeń nadzwyczajnych nie wzrastała znacząco w wymienionych latach (za wyjątkiem roku 2001) i stanowiła 5% całej populacji. Wyraźnie ona wskazała, że ok. 5% nieletnich bardzo trudno adaptowała się w poszczególnych latach. Zjawisko to wpływało na dezorganizację pracy wychowawczej i wymagało zmiany wnikliwych działań diagnostycznych w celu określenia przyczyn zachowań o wysokim ryzyku.
Ono było dodatkowym źródłem zagrożeń dla bezpieczeństwa nieletnich, pracowników i społeczeństwa.
Korygowanie takich zachowań destruktywnych, przeciwdziałanie subkulturze, stymulowanie w kierunku zmian pozytywnych w postawach było zadaniem bardzo trudnym, ponieważ nieletni nie uświadamiali lub prowokacyjnie lekceważyli konsekwencje prawne, organizacyjne oraz wychowawcze.
Przeciwdziałanie takim zjawiskom zmuszało do nowych profesjonalnych metod działania ze strony kadry pedagogicznej oraz pracowników pomocniczych.
Skuteczne osiąganie gotowości do prowadzenia szczególnej ochrony nieletnich stanowiących zagrożenie oraz ochrony obiektów i ich zabezpieczenia technicznego wymagało więc wyjątkowej mobilizacji pracowników, w szczególności dodatkowych kursów w zakresie radzenia sobie z nieletnimi w sytuacjach trudnych, treningów zastępowania agresji itp. oraz systematycznego uzupełniania infrastruktury w sprawny sprzęt i urządzenia, poprawiające stan bezpieczeństwa.
Optymalne założenia dotyczące zapewnienia bezpieczeństwa wskazały na potrzebę stałego dokształcania kadry, wprowadzenia dodatkowych etatów pracowniczych zwłaszcza do tych zakładów, w których przebywali nieletni o bardzo wysokim stopniu agresji.
Dla podnoszenia poziomu bezpieczeństwa, ujednolicenia i skoordynowania działań, w zakładach działały systemy organizacyjne na wypadek zagrożenia wewnętrznego lub zewnętrznego, zawierające procedury postępowania (regulaminy, instrukcje, plany technicznego zabezpieczenia obiektów)32.
Poważnym problemem mającym istotny wpływ na bezpieczeństwo wychowanków i pracowników była rosnąca liczba nieletnich (w tym z zaburzeniami psychicznymi) kierowanych do zakładów, powodująca znaczne przekroczenia (nawet o 15%) dopuszczalnych limitów miejsc określonych aktami wykonawczymi. Ten stan rzeczy w znaczny negatywny sposób wpływał na jakość i skuteczność pracy w grupach wychowawczych i warsztatowych oraz oddziałach szkolnych, a także na wzrost godzin ponadwymiarowych.
W 2004 roku w schroniskach i zakładach zatrudnione były 1132 osoby, o specjalistycznych kwalifikacjach, wymaganych do prowadzenia specjalnych oddziaływań wychowawczych.
Strukturę, wskazującą na poziom przygotowania zawodowego, zatrudnionej kadry pedagogicznej przedstawiono w poniższej w tabeli.
|
Tab. 7. kwalifikacje kadry pedagogicznej |
||||||||
|
Nauczyciel |
kadra kierownicza |
|
|
|
||||
|
internatu |
szkół / warsztatów |
|||||||
|
Dyplomowany
|
76 |
53 |
31 |
28 |
188 / 17 |
|||
|
Mianowany
|
79 |
253 |
208 |
48 |
588 / 52 |
|||
|
Kontraktowy
|
3 |
96 |
114 |
15 |
228 / 20 |
|||
|
Stażysta
|
- |
52 |
43 |
9 |
104 / 9 |
|||
|
bez kwalifikacji /dla stanowiska
|
1 |
9 |
14 |
|
24 / 2 |
|||
|
razem / % |
159 / 14
|
463 / 41 |
410 / 36 |
100 / 9 |
1132 / 100 |
|||
Zgodnie ze standardami wskazanymi w dokumentach międzynarodowych dobór kadry do pracy z nieletnimi powinien spełniać kryteria dotyczące zarówno specjalistycznego przygotowania kadry pedagogicznej, jak i cech osobowościowych - etyczno-moralnych oraz praktycznych umiejętności radzenia sobie z agresją wychowanków w sytuacjach trudnych.
Kadra zakładów dla nieletnich33 powinna składać się w wystarczającej liczbie ze specjalistów takich jak: wychowawcy, nauczyciele przedmiotów i zawodu, udzielający porad, pracownicy socjalni, psychiatrzy, psycholodzy, terapeuci, konsultanci w zakresie prawa.
W celu zapewnienia wysokiego poziomu pracy wychowawczej prowadzona była przez kierownictwo staranna selekcja i rekrutacja pracowników pedagogicznych.
Pozyskanie tak przygotowanej do zawodu w pracy z nieletnimi staje się możliwe po stworzeniu atrakcyjnych, zadawalających finansowo oraz bezpiecznych warunków pracy z tak specyficzną populacją młodych ludzi.
Prawie 90% kadry pedagogicznej, w tym kierowniczej – jak wykazano w tabeli – to kadra dobrze przygotowana zawodowo.
Jednakże utrzymanie wysokiego poziomu kwalifikacji zawodowych wymagało ustawicznego kształcenia i doskonalenia.
Ten szczególny rodzaj z nieletnimi pracy posiadał za mało specjalistów (psychologów, terapeutów, pedagogów i innych - tylko 9% całej kadry pedagogicznej) w ramach zespołów diagnostycznych oraz diagnostyczno-korekcyjnych.
W roku 2004 (podobnie w poprzednich) zaobserwowano dużą fluktuację wśród kadry pedagogicznej, w grupie nauczycieli kontraktowych oraz stażystów. Przyczyny odejścia z pracy w wymienionych grupach nauczycieli tkwiły w zbyt niskich wynagrodzeniach finansowych w stosunku do poziomu wymagań kwalifikacyjnych i w zakresie predyspozycji oraz stopnia trudności pracy z nieletnimi w porównaniu z ofertami na rynku pracy.
W perspektywie kilku następnych lat wyzwaniem i problemem będzie konieczność zapewnienia płynności funkcjonowania zakładów dla nieletnich na stanowiskach pedagogicznych w sytuacji odejścia na emeryturę znacznej ilości kadry pedagogicznej korzystającej z przepisów emerytalnych do dnia 31 sierpnia 2006 roku.
Prawidłowe funkcjonowanie placówek oraz wszelkich oddziaływań wychowawczych można było zapewnić dzięki właściwym warunkom infrastruktury.
Trzeba wyraźnie zaznaczyć, iż obiekty, budynki oraz pomieszczenia, w których mieściły się schroniska dla nieletnich i zakłady poprawcze, były w stanie stałej modernizacji, adaptacji. Przeprowadzano w nich również systematycznie inwestycje.
Taki stan rzeczy wynikał z wieku obiektów oraz z faktu, że ich pierwotne przeznaczenie częstokroć było inne niż ostatecznie ustanowione placówki dla nieletnich. Stan ten znacznie wpływał na proces wychowawczy, a także na konieczność ponoszenia wydatków (nie rzadko wysokich) w celu zapobieżenia dekapitalizacji poszczególnych budynków oraz zabezpieczenia przed zniszczeniem części lub całości infrastruktury.
O stanie obiektów i ich wykorzystaniu - tabela 8.
|
Tab. 8. Przybliżony opis stanu obiektów
|
||
|
Rodzaj obiektu / przeznaczenie |
Powierzchnia w m2 / stopień wykorzystania w % |
Rok budowy |
|
Budynki główne – pomieszczenia do realizacji zadań |
86100 / 97 |
w latach 1836- 1892 w latach 1900-1935 głównie - lata 60, 70 |
|
Sala gimnastyczna / tereny sportowe, rekreacyjne |
8024 / 100 |
|
|
Warsztaty szkolne / nauka zawodu, produkcja, usługi |
24330 / 99 |
1) w latach 1836- 1892 2) w latach 1900-1935 3) głównie - lata 60, 70 |
|
Budynki szkolne / ortodydaktyka, edukacja |
21420 / 100 |
głównie - lata 60, 70 |
|
Portiernia / izby: przejściowa, chorych, izolacyjna; do wykorzystania sytuacyjnego |
3162 / 100 |
lata 70 |
|
Budynki gospodarcze / magazyny / zaplecza |
11560 /100 |
lata 70 |
|
Ogrody / pod uprawy warzyw, miejsca pracy wychowanków |
1230000 /100 |
lata po 1875 r. |
|
|
|
|
Pilne i konieczne remonty i inwestycje powinny być prowadzone nieomal we wszystkich obiektach. Zakres potrzeb na lata 2005-2009 przedstawiony został w załączonym na końcu harmonogramie (zał. nr 3 i 3a).
Jak wskazano w powyższej tabeli budynki i pomieszczenia zakładów dla nieletnich zbudowane zostały częściowo w XIX w. oraz w latach 60 i 70 XX w. Remonty i inwestycje prowadzone były corocznie, aby nie dopuścić do trwałych zniszczeń. Plan realizacji tych potrzeb utrzymywał się na pewnym koniecznym poziomie.
Do zaspokojenia potrzeb w tym zakresie pozostaje jeszcze wiele zadań budowlanych.
W kilku zakładach brakuje sal gimnastycznych, co przy zwiększanej w planach nauczania ilości godzin wychowania fizycznego i szczególnej roli sportu w wychowaniu powodowało określone problemy wychowawcze, organizacyjne, dydaktyczne, zdrowotne, w szczególności związane z zapewnieniem bezpieczeństwa nieletnim.
Szczególnie ważne zadanie – to tworzenie warunków do uprawiania sportu. Rekreacja i uprawianie sportu stymulują harmonijny rozwój fizyczny, poprawiają wydolność organizmu, a umiejętne dobierane ćwiczenia i pomoc korygują wady postawy, występujące wśród nieletnich w znacznym stopniu.
Prowadzone zajęcia sportowe rozładowywały napięcia, redukowały lęk, wzmacniały mechanizmy kontroli wewnętrznej, pozwalające na lepsze przewidywanie konsekwencji swoich zachowań i czynów; przyczyniały się do wzrostu uspołecznienia przez zdobywania indywidualnych i zespołowych sukcesów.
Doprowadzenie większości obiektów do stanu optymalnego, zapewniającego prawidłowe funkcjonowanie wymagałoby wykonania bardzo wielu zadań modernizacyjnych i inwestycyjnych oraz stałego finansowania w zakresie sekwencyjnego odtwarzania substancji budowlanej i całej infrastruktury.
Wydatki na schroniska dla nieletnich i zakłady poprawcze, spełniające doniosłą rolę w resocjalizacji nieletnich, stanowiły w corocznych ustawach budżetowych znikomy ułamek budżetu państwa.
Placówki zgłaszały tylko konieczne i niezbędne potrzeby, gwarantujące prawidłowe funkcjonowanie. Środki finansowe na ich funkcjonowanie, przewidywane poszczególnymi ustawami budżetowymi, były zapewnione średnio na poziomie około 60% zadań w latach 2000-2004.
Taka sytuacja nie stwarzała komfortu. Przyczyniała się do powstawania trudności wymagających dodatkowych czynności i działań. Część zobowiązań finansowych regulowana była z odroczeniem.
Sfera wynagrodzeń pracowników podlegała zbędnym ograniczeniom w kontekście narastających trudności w pracy z nieletnimi agresywnymi, zawieszanie dodatku motywacyjnego, demotywowało, pomimo istniejących uregulowań prawnych pozwalających na właściwe zabezpieczenie poziomu płac pracownikom. Zapewnienie optymalnego poziomu wynagrodzenia stawałoby się konkurencyjne na rynku pracy ze względów płacowych.
Polityka finansowa schronisk i zakładów - ze względu na tak ważne zagadnienie, jakie stanowią nieletni - powinno się prowadzić w sposób gwarantujący rytmiczne finansowanie w skali każdego roku oraz należałoby zapewnić taki system długofalowego przewidywania środków, by praca mogła mieć charakter planowy i systematyczny oraz przebiegać bez zakłóceń.
Wszystkie koszty związane z funkcjonowaniem schronisk dla nieletnich i zakładów poprawczych w roku 2004 przedstawione zostały w niżej zamieszczonej tabeli 9.
Dla przejrzystości podany został w odniesieniu do ogółu kosztów także procentowy udział poszczególnych tytułów oraz kwoty na wynagrodzenia łącznie pracowników pedagogicznych („p”) i nie będących pedagogami („np” – czyli chodzi o kadrę pomocniczą) i oddzielnie wynagrodzenia kadry pedagogicznej (odpowiednio oznaczone literami „p” i „np.”).
|
Tab. 9. Koszty funkcjonowania schronisk dla nieletnich, zakładów poprawczych
|
|||
|
Lp.
|
Tytuł |
Kwota |
% |
|
1.
|
wynagrodzenia |
97.470.261 (p+np.) [50395756 ( p ) |
71 37] |
|
2.
|
wydatki (wyżywienie, leki, media, pozostałe) |
33761682 |
25 |
|
3. |
Remonty i inwestycje
|
5757524 |
4 |
|
4. |
Bezpośredni koszt (wydatki 1-2) utrzymania w roku 2004 |
131231943
|
96 |
|
5. |
Średni całkowity koszt utrzymania nieletniego w roku 2004
|
39638 |
0,02 |
|
6. |
Razem (wydatki 1-3)
|
136989467
|
100 |
Wydatki na wynagrodzenia kadry merytorycznej – pedagogicznej stanowiły 37 % ogółu kosztów funkcjonowania. Wydatki na kadrę pomocniczą, nie będącą nauczycielami - 34%.
Coroczne wydatki takie, jak w szczególności - opłaty za media, leki i leczenie, wyżywienie stanowiły 25 % ogółu środków finansowych.
Natomiast remonty i inwestycje ze względu na ich kontynuację w kolejnych latach nie zostały wliczone do kosztów roku 2004, choć pewna ich część stanowiła 4 % udział we wszystkich wydatkach ubiegłorocznych. Nie był to jednak istotny czynnik wpływający na wzrost utrzymania nieletnich.
Średnio zatem w 2004 roku utrzymanie jednego wychowanka z liczby 3456 nieletnich wyniosło 39638 zł, co stanowiło jedynie ułamek procenta całkowitych kosztów funkcjonowania zakładów.
Część trzecia
Zagrożenia, szanse i propozycje zmian
Zagrożenia dla funkcjonowania schronisk dla nieletnich i zakładów poprawczych pochodzą ze strony nieletnich oraz ich destruktywnych zachowań, patologii społecznej środowiska oraz z powodu zbyt niskich nakładów finansowych na zapewnienie realizacji wszystkich zadań schronisk dla nieletnich i zakładów poprawczych.
Szanse związane są z kompetencjami kadry, ich wysokim poziomem zaangażowania zawodowego, zapewnieniem odpowiedniego poziomu finansowania zadań w celu realizacji potrzeb placówek w budżecie i w źródłach pozabudżetowych oraz poziomem i zakresem współpracy z samorządem terytorialnym, organizacjami i instytucjami, osobami zaufania publicznego.
Nieletni, którzy w roku 2004 weszli w konflikt z prawem, a w konsekwencji byli umieszczani w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich, wywodzili się niejednokrotnie ze środowisk, które – z różnych przyczyn – stały się niezdolne do tworzenia trwałych wartości przestając jednocześnie spełniać swą funkcję wychowawczo-socjalizacyjną.
W młodzieżowych podkulturach należało również dopatrywać się źródeł odmiennych wartości jako przyczyn agresji i przestępczości, stanowiących zjawisko niespotykane w dotychczasowych instytucjonalnych oddziaływaniach naprawczych.
Istotny wpływ na generowanie niedostosowania społecznego nieletnich miały środki masowej komunikacji (prasa, telewizja, internet, gry komputerowe).
Wszystkie te źródła patologii oraz przemiany społeczno-ekonomiczne (z uwzględnieniem bezrobocia) wpływały na utrzymywanie się niekorzystnych kilku tendencji w populacji nieletnich (tj.: 1) znaczący wzrost przestępczości wszystkich rodzajów, w szczególności w związku ze zjawiskiem narkomanii oraz przestępczości zorganizowanej przy stale utrzymującej się przewadze przestępstw przeciwko własności materialnej, 2) wyraźne obniżanie się dolnej granicy wieku – poniżej 13 roku życia – sprawców czynów karalnych, 3) nagły wzrost przestępstw z użyciem przemocy).
Wysoko specjalistycznych procesów korygowania wymagały wszystkie zachowania nieletnich, lecz w szczególności - łatwe uleganie wpływom grup psychomanipulacyjnych związanych m. in. z narkomanią oraz przestępczością zorganizowaną.
Wyniki badań z roku 2004 były i są alarmujące.
W rezultacie do zakładów trafiali nieletni ze złą prognozą resocjalizacyjną. Problemy z nieletnim i całym jego negatywnym bagażem zostały postawione najczęściej w sposób nieoczekiwany przed kadrą, która dysponowała ograniczonymi środkami i możliwościami.
Zagrożenia pochodzące ze strony nieletnich to:
zachowania auto- i allo-agresywne, tj. skierowane bądź na siebie, bądź na innych,
dynamiczny wzrost liczby uzależnionych od środków odurzających oraz narkotyków,
zaburzenia zachowania i dysfunkcje występujące wskutek chorób psychicznych lub uszkodzeń organicznych,
coraz trudniejsza współpraca w grupach wychowawczych oraz warsztatowych i oddziałach szkolnych,
bardzo niski poziom umiejętności rozwiązywania sytuacji trudnych, konfliktowych.
Z kolei zagrożenia środowiskowe to:
powszechny brak kontroli spędzania czasu wolnego w środowisku poza zakładem,
niekontrolowany wpływ negatywnych wzorców pochodzących ze środków masowej komunikacji,
pogarszająca się materialna sytuacja rodzin, w tym bezrobocia, oraz narastanie nieudolności wychowawczej,
poczucie bezkarności prawnej.
Zagrożenia spowodowane niewystarczającymi środkami na realizację zadań to:
coraz trudniejsza praca przy zwiększonych limitach wychowanków w grupach wychowawczych, warsztatowych i oddziałach szkolnych (zwiększenie liczby w grupach dochodziło w granicach 30-60%),
zbyt mała liczba etatów dla wystarczającej obsady w grupie pracowników pedagogicznych i kadry pomocniczej w celu likwidowania nadmiernej liczby godzin ponadwymiarowych,
brak możliwości motywowania; rozdzielność oceniających merytorycznie od wpływu na wysokość środków do placówki.
Wymienione zjawiska i inne negatywne czynniki implikują obszary potrzeb w szczególności takie, jak :
zapewnienie bezpieczeństwa,
opracowanie i wdrożenie sprawnych i efektywnych procedur pomocy w zakresie opieki następczej, systemu usamodzielniania nieletnich, z udziałem społeczeństwa obywatelskiego,
modyfikacje strukturalne dotyczące zatrudnienia pracowników o specjalistycznych kwalifikacjach przydatnych w pracy z nieletnimi, a w związku realistycznych tym zwiększenie limitu etatów w liczbie co najmniej o 20,
dokonanie realistycznych zmian organizacyjnych – oddzielenie schronisk dla nieletnich od zakładów poprawczych, utworzenie co najmniej dwóch oddziałów leczniczych (lub zakładu leczniczego),
stworzenie podstaw prawnych i organizacyjnych dla prowadzenia pracy uwzględniającej zasadę indywidualizacji w zakresie wychowania oraz edukacji w zakładach prowadzących wysoce specjalistyczne oddziaływania (tj. np. w proponowanym zakładzie nowoutworzonym leczniczym oraz w zakładzie zamkniętym i dla uzależnionych.
Oto propozycje zmian obejmujących niektóre obszary działalności zakładów.
|
Proponowane zmiany
|
Perspektywy |
|
organizacyjne |
prowadzić oddzielnie schroniska dla nieletnich i zakłady poprawcze otworzyć nowy zakład poprawczy wprowadzić zakład leczniczy oraz zakład izolacyjny wprowadzić alternatywne formy stosowania środka poprawczego np. w okresie zawieszenia dla zapewnienia minimalizowania różnic między życiem w środowisku wykonywania środka poprawczego i społecznym |
|
kadrowe |
szkolenie kadry w zakresie pracy z młodzieżą uzależnioną oraz zagrożoną uzależnieniem; szkolenie w zakresie zastępowania agresji, rozwiązywania sytuacji trudnych (agresywnych) szkolenie w zakresie pracy obejmującej dobór kadr, pozyskiwanie kadr z wiedzą o zaburzeniach osobowości |
|
finansowe |
uruchomienie schroniska / zakładu (izolacyjnego, leczniczego) finansowanie potrzeb modernizacyjnych, na sprzęt, na informatyzację sieci w skali kraju |
|
prawne |
stworzenie podstaw prawnych do proponowanych zmian organizacyjnych, w tym w zakresie szerokiej współpracy z samorządami, określających systemowe zasady usamodzielniania |
|
pozostałe |
nawiązać szerszą współpracę z partnerami wszystkich sektorów w zakresie realizacji planów i programów (zwłaszcza profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania narkomanii) nakłonić dysponujących środkami masowego przekazu do społecznego i odpowiedzialnego tworzenia klimatu dla nieletnich usamodzielnianych i poszukujących pracy w dobie gospodarki rynkowej przeprowadzić pogłębione badania, zlecone Instytutowi Wymiaru Sprawiedliwości, w tym w szczególności nt. realizacji przez szkoły funkcji wychowawczej oraz diagnozy przyczyn wzrostu zachowań agresywnych, demoralizacji i przestępczości wśród nieletnich |
Zrozumienie istoty i etiologii zachowań nieletnich wymagało wnikliwej diagnozy i obserwacji zachowań nieletnich przez kadrę zakładów. Wymagało również opracowania korelujących metod i środków powodujących kształtowanie ich pozytywnych zachowań. Wymagało wysiłku wszystkich odpowiedzialnych za wychowanie.
Pozytywnie ocenione inicjatywy podejmowane ze strony zakładów należałoby kontynuować przy wzmożonej współpracy prowadzącej do rozwiązań określonych prawnie i systemowo.
Wobec braku naukowych i upowszechnionych analiz zjawiska przestępczości motywacja działania nieletnich i ich zachowania stały się niezrozumiałe dla instytucji wychowawczych, dla sądów (wymiaru sprawiedliwości) , oświaty, czy innych instytucji i organizacji rządowych i samorządowych. Dodatkowo dostrzegało się powszechny brak moralnych autorytetów i relatywizacja tradycyjnych wartości. Taka sytuacja stanowiła zagrożenie dla perspektywy funkcjonowania schronisk dla nieletnich i zakładów poprawczych, a w szerszej perspektywie zagrożenie dla społeczeństwa.
Dlatego dziś potrzebne są nowe inicjatywy, nowe rozwiązania oraz środki finansowe.
W n i o s k i
W ramach badań przeprowadzonych w roku 2004 stwierdzono, iż zachowania nieletnich, częściej niż w latach ubiegłych były nieprzewidywalne, złożone pod względem struktury i dynamiki. Środki masowej komunikacji interesując się przestępczością nieletnich z różnorodnych przyczyn utrudniały pracę. W takim kontekście schroniska dla nieletnich i zakłady poprawcze nie zyskiwały zewnętrznej akceptacji.
Zjawisk patologii społecznej oraz nieprzystosowania nie można było zrozumieć bez analizy przyczyn zachowania nieletnich oraz efektów kończących ich pobyt w zakładach. Metody, strategie i techniki oddziaływań wychowawczych były użyteczne w zmniejszaniu wszystkich dysfunkcyjnych zachowań nieletnich.
Wielość czynników determinujących nieprzystosowanie społeczne nieletnich zmuszało do porzucenia stereotypów myślenia o przyczynach powstawania zjawisk patologicznych i przerzucania odpowiedzialności za nie na zakłady dla nieletnich.
Jak wynika z powyższego za zasadne uznać należy propozycje dotyczące uwzględnienia realnych potrzeb (przy odrzuceniu stereotypów podtrzymujących dotychczasowe zasady działania) kadrowych, szkoleniowych, etatowych, finansowych również w zakresie bazy.
Za zasadną uznać również należy nową filozofię podejścia do koncepcji pracy zakładów dla nieletnich obejmującej oddziaływania wychowawcze oraz organizacyjne.
W celu wychodzenia z utrwalonych stereotypów należy przede wszystkim:
1. w zakresie kadry:
poprawić sytuację kadrową poprzez szkolenia oraz wzrost liczby etatów dla zatrudnienia nowych specjalistów (terapeutów, pracowników socjalnych), poprzez zmianę systemu wynagradzania likwidującego problemy godzin ponadwymiarowych i poprzez zwiększenie wskaźnika wynagrodzeń eliminującego manipulowanie godzinami zastępczymi,
2. w zakresie szkoleń:
zwiększenie środków finansowych dających możliwość systematycznego szkolenia wychowawców, nauczycieli, psychologów w zakresie specyficznych potrzeb nieletnich przejawiających zaburzenia zachowania, np. agresja itp.,
tworzenia programów terapeutycznych dla nieletnich i ich rodzin,
2. w zakresie bazy:
przyjęcia harmonogramu remontów i inwestycji na okres kilku lat,
poszerzenie bazy lokalowej poprzez wykonanie koniecznych remontów i modernizacji,
zakup sprzętu, maszyn i urządzeń umożliwiających dostosowanie i rozwój technik informatycznych,
zakup pomocy szkoleniowo-usługowych uwzględniających potrzeby gospodarki rynkowej,
modernizacja warsztatów szkolnych, w tym poprzez zmianę profilu kształcenia zawodowego uwzględniającego potrzeby lokalnego rynku pracy, do którego nastąpi powrót nieletniego,
poprawy bezpieczeństwa poprzez modernizację obiektów i zakup urządzeń technicznych,
budowa sal gimnastycznych,
3. w zakresie środków finansowych:
zabezpieczenie środków na tworzenie hosteli, nowych zakładów oraz etatów w celu zwiększenia oferty ze strony zakładów i ich skuteczności w procesie usamodzielniania.
Konstrukcja kolejnych budżetów dla zakładów dla nieletnich powinna uwzględniać dotychczasowy stan finansowania oraz w perspektywie wymienione w raporcie uwarunkowania.
P o d s u m o w a n i e
Raport - po raz pierwszy w zakresie opisu sytuacji funkcjonowania schronisk dla nieletnich i zakładów poprawczych w ciągu jednego roku kalendarzowego - przedstawił stan zagrożenia społecznego, wewnętrznego i zewnętrznego, który wynikał z zachowań, czynów karalnych, postaw oraz zaburzonych osobowości nieletnich.
Ten stan wynikał również z patologicznych zjawisk tkwiących w środowisku społecznym oraz z braku możliwości zapewnienia wystarczających środków na zadania zakładów dla nieletnich.
Jednocześnie pokazano w nim w dużym skrócie sposoby pracy oferowane przez schroniska dla nieletnich i zakłady poprawcze z młodzieżą niedostosowaną oraz ich efektywność.
Przeciwdziałanie negatywnym zjawiskom występującym w populacji nieletnich może być bardziej skuteczne - przy uwzględnieniu postulatów dotyczących rozszerzenia i skoordynowania odpowiedzialności za wychowanie nieletnich, wypracowania polityki państwa wobec dzieci, młodzieży, w tym w szczególności nieletnich - dzięki współpracy sektorów rządowego, samorządowego i pozarządowego.
Jednak taka współpraca może być zagwarantowana przez wprowadzenie odpowiednich instrumentów prawnych, instytucjonalnych oraz zapewnieniu stabilnego i długofalowego finansowania. Wprowadzony „Program zapobiegania niedostosowaniu społecznemu i przestępczości wśród dzieci i młodzieży” jest cenną inicjatywą, lecz niewystarczającą w odniesieniu do współczesnego zjawiska przestępczości, w tym zorganizowanej oraz w odniesieniu do narkomanii, demoralizacji i patologii społecznej.
Jednocześnie należy zaakcentować, że główne założenie raportu to uzyskanie przychylności w pozyskaniu środków na działalność zakładów dla nieletnich, dzięki którym w wyższym stopniu (odpowiednim do wymogów cywilizacyjnych) zabezpieczone zostaną potrzeby remontowe i inwestycyjne bazy, unowocześniona zostanie oferta szkolenia zawodowego nieletnich, zbudowania zostanie technika informatyczna, zapewnione będzie ustawiczne doskonalenie zawodowe kadry.
1 Minister Sprawiedliwości prowadzi 35 schronisk dla nieletnich i zakładów poprawczych. 3 schroniska dla nieletnich i 3 zakłady poprawcze przeznaczone są dla dziewcząt, pozostałe dla chłopców. Zgodnie z obowiązującymi przepisami można w nich umieszczać nieletnich w wieku od 13-21 lat. Jest 18 schronisk dla nieletnich, w tym 3 interwencyjne. Są one tymczasowym środkiem zapobiegawczym. Umieszcza się w nich nieletnich w celu dokonania diagnozy ich osobowości, środowiska i motywów, które stały się przyczynami negatywnych zachowań. Diagnoza obejmuje również wstępne wskazówki dotyczące kierunku pracy z nieletnimi w celu uzyskania u nich możliwie trwałych i pozytywnych zmian. Zakłady poprawcze – jest ich 26 - to najsurowszy środek. Spełnia on zasadnicze funkcje korygujące zachowania nieletnich oraz przygotowujące ich do odpowiedzialnego życia społecznego i zawodowego.
2 Odnotowuje się wzrost czynów dokonywanych przez nieletnich, zabronionych przez ustawę z dnia 24 kwietnia 1997 r. o przeciwdziałaniu narkomanii – Dz. U. z 2003 r. Nr 24, poz. 198 ze zm.
3 O przestępczości zorganizowanej, w tym nieletnich, oraz o metodach jej zwalczania – patrz: Z. Rau, Przestępczość zorganizowana w Polsce i jej zwalczanie, Kraków - Zakamycze 2002, s.233-392.
4 Środki na działalność zaspokajały ok. 60 % potrzeb, bardzo oszczędnie zgłaszanych. Zwiększenia limitów budżetowych wymagały środki na wynagrodzenia i doskonalenie kadry, odbudowę stanu bazy, sprzęt, narzędzia i wyposażenie do kształcenia zawodowego uwzględniającego wymogi gospodarki rynkowej, tworzenie sieci hosteli – zapewniających usprawnienie wykonywania orzeczeń sądowych - oraz na potrzeby specjalistyczne.
5 Głównie - z ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich - Dz. U. z 2002 r. Nr 11, poz. 109 ze zm., zwanej dalej upn.
6 Por. m. in. :1) Wskazania NZ dot. zapobiegania przestępczości nieletnich (tzw. Wskazania Rijadskie); Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego NZ 45/112 z dnia 28.03.1991 r.; 2) Wzorcowe Reguły Minimum NZ dot. Wymiaru Sprawiedliwości wobec Nieletnich (tzw. Reguły Pekińskie, Bijińskie); Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego NZ 40/33 z dnia 29.11.1985 r.; 3) Reguły NZ dot. Ochrony Nieletnich Pozbawionych Wolności, Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego NZ 45/113 z dnia 2.04.1991 r.
7 Zagrożenia i niebezpieczeństwa związane z demoralizacją, patologią społeczną oraz przestępczością dostrzeżone zostały przez Sejm RP w 1998 r. (uchwała z dnia 7 maja 1998 r. w sprawie przeciwdziałania i zwalczania zjawisk patologicznych wśród nieletnich – MP Nr 14, poz. 207). W konsekwencji dostrzeżenia konieczności przeciwdziałania patologiom społecznym w roku 2002 wydane zostało zarządzenie Prezesa Rady Ministrów w sprawie powołania Zespołu do spraw Opracowania Programu Zapobiegania Niedostosowaniu Społecznemu i Przestępczości wśród Dzieci i Młodzieży (zarz. Nr 37 z dnia 25 marca 2002 r. – MP Nr 12, poz. 216). W wykonaniu tego zarządzenia opracowano Program Zapobiegania Niedostosowaniu Społecznemu i Przestępczości wśród Dzieci i Młodzieży, który przyjęty został przez Radę Ministrów w dniu 13 stycznia 2004 roku. Program ten zakłada realizację skoordynowanych działań podmiotów odpowiedzialnych za zapobieganie niedostosowaniu społecznemu i przestępczości wśród dzieci i młodzieży.
8 O przedsięwzięciach i programach prewencyjnych prowadzonych przez Policję traktuje publikacja Komendy głównej Policji pt. Raport o zjawiskach patologii społecznej, stanie przestępczości i demoralizacji nieletnich oraz przedsięwzięciach w zakresie prewencji kryminalnej w 2003 r., Warszawa 2004, s. 110-157.
9 Dane liczbowe przedstawione w raporcie odnoszą się do czynów zabronionych dokonanych przez nieletnich stwierdzonych w orzeczeniach.
10 Czyny karalne z elementami agresji skierowanej na osobę i inne przeciwko życiu lub zdrowiu – artykuły kk: 148 § 1 i 2; 155; 156 § 1-3; 157 § 1-3; 158 § 1-3; 159; 197 §1-3; 207 § 1-3; 217 §1; 222 § 1; 223 § 1; 224 § 1-3; 232; 245; 280 § 1-2; 281; 282; 289 § 3.
11 Inne ważniejsze czyny karalne – artykuły kk: 160 § 1; 162 § 1; 163 § 1-4; 177 § 1-2; 178 § 1; 178a; 189 § 1-2; 190 § 1; 191 § 1-2; 193; 198; 199; 200 § 1; 201; 203; 204 § 1-4; 229 § 1; 233 § 1; 234; 238; 239 § 1; 244; 254 § 1; 255 § 1-2; 258 § 1-2; 262 § 1-2; 263 § 1-2; 270 § 1-2; 272; 273; 274; 275 § 1; w tym przeciwko ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii – artykuły: 40-50.
12 Od roku 2000 zauważalna jest tendencja dokonywania czynów zabronionych przez dzieci do 13 roku życia. W 2002 roku ujawniono ponad 2700 sprawców w tym wieku. Udowodniono w tej grupie sprawców ponad 1930 czynów (Biuro Służby Prewencyjnej Komendy Głównej, Raport o rozpoznanych zjawiskach patologii społecznej, przestępczości i demoralizacji nieletnich w 2002 roku, W-wa 2003, s. 7-9). Te same statystyki policyjne co roku odnotowują istotny wzrost liczby dokonywanych czynów karalnych (o ponad 20 %) naruszających ustawę o przeciwdziałaniu narkomanii. Podobne zjawisko wzrostu odnotowuje w zakresie czynów dokonanych pod wpływem alkoholu. Narkomania i alkohol to bardzo groźne czynniki kryminogenne, stające się istotnym motywem popełniania czynów karalnych, nie dających się przewidywać racjonalnie w swoich rozmiarach i skutkach.
13 Wśród zaburzeń najczęściej występujących to: zachowania asocjalne (charakteryzujące się nie uwzględnianiem interesów innych osób w realizacji własnych celów, traktowaniem innych w sposób instrumentalny, niekontrolowaną spontanicznością w zaspokajaniu własnych potrzeb i dążeń), zmienność emocjonalna (manifestująca się nie trzymaniem emocji, gwałtownością zmian stanów emocjonalnych, często o bardzo silnym natężeniu), zaburzenia aktywności (głównie nadpobudliwość, drażliwość, wybuchowość, podejmowanie nadmiernego ryzyka), podwyższony poziom agresji (szczególnie destruktywnej, często utożsamianej z wrogością; agresja ta kierowana jest w głównej mierze na zewnątrz; charakterystyczny jest systematyczny wzrost tego typu zaburzeń zachowania u dziewcząt), autoagresja (prowadząca do samo-uszkodzeń, okaleczeń, podejmowania prób samobójczych), manipulacja otoczeniem (w warunkach placówki przybiera niejednokrotnie postać pozornego dostosowania się do wymagań i oczekiwań), zakłócenia zachowań seksualnych, (szczególnie u dziewcząt uwidacznia się w postaci nadmiernego rozbudzenia seksualnego).
14 Należy, skonstatować, iż proce socjalizacji nieletnich, o których mowa w Raporcie (dotyczy tych, którzy zostali objęci badaniami w 2004 roku) przebiegał nieharmonijnie w zależności od warunków środowiska lokalnego.
15 O efektach w tym zakresie świadczyły przypadki powrotu nieletnich do placówek (już po formalnym zwolnieniu z nich) w celu kontynuacji nauki lub ponownego przebywania w zakładzie, żeby nie pozostawać w dotychczasowym środowisku patologicznym.
16 Charakteryzującej się m. In. takimi zasadami jak: otwartość i szczerość, wypowiadanie się swobodnie na temat wspólnych spraw, omawianie jest i ocenianie funkcjonowania wszystkich członków społeczności, określanie etapów terapii oraz ocenianie ich przebiegu. Oto formy pracy grupowej oraz indywidualnej: zindywidualizowane traktowanie, partnerstwo, kontrakty indywidualne, informacje zwrotne, zajęcia rozwojowe (wycieczki integracyjno – krajoznawcze, obozy, kontakty z innymi placówkami, prace na zewnątrz w ramach zajęć i kontraktów indywidualnych), obozy terapeutyczne – zimowy i letni obóz terapeutyczny będące integralną częścią programu grupy, obowiązkowe dla wszystkich członków grupy.
17 System programów autorskich zapewnił: * przejrzystość podejmowanych działań, *warunki nieustannego rozwoju zawodowego kadry, *otwartość komunikacji, *powstanie silnego, otwartego, merytorycznego zespołu wychowawczego oraz *zmniejszenie rozmiarów drugiego życia wśród wychowanków i jego wpływu na ich funkcjonowanie.
18 Wiodącą placówką zajmującą się terapią uzależnionych jest Zakład Poprawczy w Białymstoku, który realizuje od 5 lat zadania terapeutyczno-resocjalizacyjne wobec nieletnich uzależnionych od środków psychoaktywnych i alkoholu przebywających w placówce – na różnych poziomach terapeutycznych. Przebywało w nim 90 nieletnich, co stanowi 3% ogólnej liczby nieletnich. Prowadzone formy oddziaływań nie obejmowały wszystkich wychowanków ze względu na obowiązującą w terapii zasadę dobrowolności. Wobec tych wychowanków, którzy nie chcieli uczestniczyć w takich formach pracy, realizowane były programy autorskie, nastawione na przećwiczenie zachowań społecznie akceptowanych, konstruowane w oparciu o realne problemy i przejawy zaburzeń zachowania obserwowane w trakcie pobytu nieletniego w placówce.
Nieletni uzależnieni, umieszczeni w Białymstoku, przechodzą specjalistyczną terapię. Jednakże wskazane jest w perspektywie rozszerzenie bazy na tego rodzaju działalność.
19 Formy oddziaływań resocjalizacyjno-terapeutycznych obejmowały: spotkania grupowe i indywidualne, społeczność wychowawczą, spotkania kliniczne terapeutów uwzględniające diagnozę kliniczną psychologa i psychiatry.
20 Praca odbywała się na kilku poziomach i obejmowała: * motywowanie do uczestnictwa. * diagnozę występujących deficytów i wdrażanie zmian, * konstruowanie programu na życie. W ten sposób nieletni byli przygotowani do odpowiedzialności za własne postępowanie, życia w zgodzie z normami społecznymi i utrzymywania abstynencji od wszelkich środków psychoaktywnych.
21 Zgodnie z rozp. MENiS z dnia 7 września 2004 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów egzaminów szkołach publicznych (Dz. U. Nr 199, poz. 2046).
22 Zdarzył się przypadek opóźnienia szkolnego powyżej 8 lat (Świdnica).
23 Kształcenie zawodowe obejmuje m. in. zdobycie zawodu, dające formalne możliwości podjęcia zatrudnienia, kształtowanie właściwej roli pracy i wynagrodzenia, rozwijanie zainteresowań, by praca dawała satysfakcję, poprawę samooceny, wykorzystywanie umiejętności nabytych w toku nauki w życiu codziennym.
24 Reguły Minimum NZ cytowane w przypisie 6.
25 Działalność szkoleniowo-produkcyjna gospodarstw pomocniczych posiada walor użyteczny wykonywanej pracy, pozwala na różnorodność operacji i technologii, daje możliwość poznania operacji technologicznych w procesie wytwarzania lub usługi, uzyskiwania nagród pieniężnych z zysku warsztatowego, zawierania umów o pracę z wychowankami, wykonywania prac usługowych na zewnątrz.
26 W wyniku kryzysu zamówień w latach 90-tych zlikwidowano kilka gospodarstw pomocniczych.
27 Rozp. MENiS z dnia 8 maja 2004 r. w sprawie klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego (Dz. U. Nr 114, poz. 1195) ; rozp. MENiS z dnia 16 stycznia 2002 r. w sprawie profili kształcenia ogólnozawodowego (Dz. U. z 2003 r. Nr 86, poz. 798).
Rozp. MENiS z dnia 8 maja 2004 r. w sprawie klasyfikacji zawodów szkolnictwa (Dz. U. Nr 114, poz. 1195); ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (Dz. U. z 2003 r. Nr 213, poz. 2081 ze zm.); rozp. RM z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie przygotowania zawodowego młodocianych i ich wynagradzania (Dz. U. Nr 60, poz. 278 ze zm.); rozp. MPiPS z dnia 5 grudnia 2002 r. w sprawie przypadków, w których wyjątkowo jest dopuszczalne zatrudnianie młodocianych, którzy nie ukończyli gimnazjum, osób niemających 16 lat, które ukończyły gimnazjum, oraz osób niemających 16 lat, które nie ukończyły gimnazjum (Dz. U. Nr 214, poz. 1808); rozp. RM z dnia 24 lipca 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac (Dz. U. Nr 200, poz. 2047).
28 Skrócony cykl kształcenia zawodowego przewiduje § 1 pkt 6 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2004 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie ramowych planów nauczania (...) (Dz. U. Nr 43, poz. 393).
29 L. Pytka ,:Pedagogika resocjalizacyjna, Warszawa 2001.
30 Idea prowadzenia hosteli pochodziła od praktyków. Wprowadzona została w 1997 r. W ubiegłym roku otwarty został drugi hostel na południu Polski dla tej części kraju, prowadzony przez Zakład Poprawczy w Sadowicach. Pierwszy – przez Zakład Poprawczy w Koszalinie.
31 Przez takie zdarzenia należy w szczególności rozumieć: samouszkodzenia, próby dokonania samobójstw, pobicia, ucieczki. Noszą one charakter wysokiego ryzyka w zależności od zaistniałych okoliczności.
32 W 2004 roku we wszystkich schroniskach dla nieletnich i zakładach poprawczych funkcjonowały:
procedury organizacyjno-merytoryczne regulujące porządek na wypadek wystąpienia przejawów zagrożeń, o których mowa w upn i odrębnych przepisach, a w tym: plan zabezpieczenia zakładu, regulamin organizacyjny zakładu poprawczego na czas wojny,plan operacyjny funkcjonowania zakładu poprawczego w warunkach zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa (kryzysu polityczno-militarnego) i wojny, plan ochrony i obrony, plan obrony cywilnej, plan działania dyrektora zakładu poprawczego na wypadek podłożenia ładunku wybuchowego na terenie zakładu poprawczego,
a w niektórych dodatkowo:
zabezpieczenia techniczne wraz z systemem kamer dozoru wizyjnego, urządzeniami do zapisu lub odczytu zdarzeń, które monitorują pomieszczenia o wysokim ryzyku (izby przejściowe oraz izby chorych), jak również hole komunikacyjne, stołówkę, pracownie szkolne, obróbki warsztatowe, teren zewnętrzny zakładu (uwzględniające bezpośrednie telefoniczne połączenie alarmowe z komendami policji, łączność radiową pomiędzy posterunkami strażników i pozostałymi działami, łączność telefoniczną obejmująca niemal wszystkie stanowiska pracy systematycznie rozbudowane, okna pomieszczeń zabezpieczone kratami lub szybami nietłukącymi, a obiekty zabezpieczone ogrodzeniami).
33 W znacznej części zakładów dla nieletnich prowadzone są praktyki zawodowej z zakresu resocjalizacji dla studentów odpowiednich kierunków studiów. Jednakże ich efektywność dla pozyskania nowej specjalistycznej kadry pozostaje na nie zadawalającym poziomie z powodu bardzo różnorodnych przyczyn.