CECHY PROZODYCZNE JĘZYKA
prozodia – gr. przyśpiew, linia melodyczna mowy
→ cechy prozodyczne rozciągają się ponad głoskami, segmentami (fonetyka suprasegmentalna)
Struktura prozodyczna:
1. różnice donośności
2. różnice wysokości
3. różnice czasu trwania
→ budują strukturę prozodyczną wypowiedzi; zachodzą między następującymi po sobie w czasie segmentami wypowiedzi
→ manipulowanie cechami struktry prozodycznej buduje: iloczas, intonację, akcent → cechy te współdziałają w tworzeniu jednostek prozodyjnych: sylaby, wyrazu prozodycznego i frazy
→ cechy struktury prozodycznej są niezbędne, gwarantują:
• rytmizację wypowiedzi (równomierny rozkład energii)
• ułatwiają produkcję i percepcję mowy
• czasami pełnią funkcję dystynktywną (umożliwiają rozróżnienie znaczeń wyrazów)
WYRAZ FONETYCZNY (prozodyczny; jednostka akcentowa, zestrój akcentowy) – ciąg sylab zgrupowany pod jednym akcentem
WYRAZY ORTOTONICZNE – wyrazy samodzielne akcentowo
KLITYKI (wyrazy atoniczne, atony) – wyrazy niesamodzielne akcentowo, nie posiadają własnego akcentu, przyłączają się do wyrazu ortotonicznego tworząc z nim jeden zestrój akcentowy:
a) enklityki → weź go
b) proklityki → od evy
! katalog klityk jest otwarty:
• wyrazy jednosylabowe, które nie są autosemantyczne
• przyimki jednosylabowe (nad, pod, od, do, za, przy)
• partykuła “nie” (jeśli po partykule stoi czasownik więcej niż jednosylabowy → nie je – nie jemy)
• partykuły (li, no, że)
• jednosylabowe spójniki
• jednosylabowe zaimki osobowe (ja, ty, go, mi)
• afiksy ruchome (te elementy, które mogą się przemieszczać w zdaniu – morfemy trybu przypuszczającego – byś, bym, ście)
! kiedy w zdaniu spotkają się dwie klityki, pierwsza z nich dostaje akcent i przestaje być klityką
! nieraz może dojść do przeniesienia akcentu z wyrazu ortotonicznego na klitykę → zamiana ról - < nie je >
! klityki nie wpływają na zmianę akcentu
zawieź
zawieź go
→ petryfikacja – usztywnienie szyku
zrobili
zrobilibyśmy
AKCENT – specjalne wyróżnienie sylaby z wyrazu lub wyrazu z frazy;
sylaba akcentowana jest wyróżniona od innych sylab donośnością lub wysokością głosu, czasem trwania segmentu lub wszystkimi tymi cechami jednocześnie
Typy akcentów:
– iloczasowy (temporalny) – wzdłużenie artylukacji samogłoski akcentowanej
– tonalny (muzyczny) – podwyższenie/obniżenie wysokości artykułowanej głoski akcentowanej
– dynamiczny (ekspiracyjny) – wypowiedzenie samogłoski akcentowanej z większą siłą, donośnością
– mieszany – korzysta ze wszystkich powyższych możliwości
PODZIAŁ AKCENTÓW ze względu na miejsce padania akcentu
• swobodny:
• a) ruchomy – nieprzywiązany
• b) nieruchomy – przywiązany do morfemu
•
• stały – pada zawsze na tę samą sylabę od końca:
• a) OKSYTONICZNY – pada na ostatnią sylabę od końca
• b) PAROKSYTONICZNY – pada na przedostatnią sylabę od końca
• c) PROPAROKSYTONICZNY – pada na trzecią sylabę od końca
• d) INICJALNY – pada na pierwszą sylabę
• → akcent poboczny – pada na pierwszą sylabę
RODZAJE AKCENTU POLSKIEGO
– dynamiczny w wyrazach dwusylabowych, bo wówczas akcent pada na pierwszą sylabę; w innych wypadkach akcent mieszany – zazwyczaj iloczasowy i tonalny (obniżenie wysokości głoski);
– polszczyzna kresowa stosuje wyłącznie akcent iloczasowy polegający na wzdłużeniu artykulacji głoski
– miejsce akcentu ustalone jedynie w wyrazach akcentowanych na drugą sylabę od końca – paroksytoneza
– → wyjątki:
– * oksytoneza → w zapożyczeniach z francuskiego (a propo); w skrótowcach literowych (pekape, ewugie)
– (leksykalizacja skrótowców – esemes, pekaes – skróty nazw stają się rzeczownikami
– * proparoksytoneza → w zapożyczeniach z łaciny (muzyka, fizyka, matematyka) ; w liczebikach złożonych (osiemset, czterysta); w czasownikach liczby mnogiej czasu przeszłego (pływałyśmy); w czasownikach liczby pojedynczej trybu przypuszczającego (poszłabym)