LITERATURA BAROKU
Antologia literatury sowizdrzalskiej XVI i XVII wieku:
Wyprawa plebańska 1590
Utwуr anonimowy. Nawiązywał do postanowień zjazdu w Łęczycy (1589) zobowiązujących duchowieństwo do uzbrojenie i wprawienia na wojnę 1 pachołka.
Bohaterowie:
Albertus – klecha, Pleban, Wendetarz.
Jest to dialog. Nie posiada typowych elementуw dramatu.
Komedyja rybałtowska nowa 1615
Sceniczny utwуr anonimowy. Składa się z 3 aktów, prologu i epilogu.
Wątek: plądrowanie gospodarstwa wiejskiego przez żołnierzy-konfederatów.
Bohaterowie: Klecha, Kantor, Dzwonnik, Albertus, Confederat, Gospodarz, Dziad, Baba, Diabeł.
fraszki Jana z Kijan 1614
FRASZKI SOWIŹRZAŁA NOWEGO – autor został ukryty pod pseudonimem – Jan z Kijan.
Utwуr wierszowany, jest część autobiograficzna w formie prześmiewczego szkicu.
Szyderstwo, żarty i refleksyjność zarazem. Być może „Fraszki” ukazały się drukiem wcześniej, w 1615 r.
Mikołaj Sęp Szarzyński [1550-1581] - Rytmy abo wiersze polskie oraz
cykl erotykуw 1601
Wiersze Sępa mają charakterystyczny rys – duch niepokoju. Krytyka „pokojowego szczęścia”:
„Pokуj – szczęśliwość, ale bojowanie
Byt nasz podniebny”
Poezja zwrуcona do Boga, w nim widzi poeta upowanie i zbawienie. Poezja intelektualna, filozoficzna. W jego wierszach jest dużo skomplikowanych inwersji i przerzutni.
Maciej Kazimierz Sarbiewski [1595-1640]:
O poezji doskonałej, czyli Wergiliusz i Homer 1627
Maciej Kazimierz Skarbiewski (1595-1640) – teoretyk poezji nowej, liryk. Uwieńczony laurem poetyckim przez papieża w 1623 r.
Skarbiewski pisał po polsku oraz po łacinie. Miał doktorat z filozofii i teologii, była zakonnikiem-jezuitą, pochodził z rodziny szlacheckiej. Studiował w szkole jezuickiej, w Akademii Wileńskiej, następnie w Rzymie. Prowadził wykłady z poetyki.
„O poezji doskonałej, czyli Wergiliusz i Homer” - Księga I, Rozdział 1.
Utwуr pisany PROZĄ, składa się z 9 ksiąg, jest to traktat o epopei.
Epos jest szczytem, „miarą i regułą wszystkich innych gatunków”. Poeta porównuje tworzenie poezji ze stworzeniem świata.
Traktat przedstawia obraz idealnego poety – uczonego, erudyty. Skarbiewski wyrażał niezwykły MAKSYMALIZM w wymaganiach wobec poety-twórcy. Uczył rzemiosła pisania – odnośnie pozostałych gatunków poetyckich. Zagadnienia związane z RETORYKĄ.
O poincie i dowcipie 1624
Rozdziały I i II. (O poincie i dowcipie - De acuto et arguto...)
Zawiera wywody teoretyczne – jest to traktat z poetyki, a jednocześnie stanowił awangardowy program literacki barokowego konceptyzmu. Skarbiewski rozważał istotę pointy, kładąc nacisk na zadziwienie i niespodziankę jako źródło przeżyć estetycznych. Pointa jest przecięciem dwóch linii rozumowania, jak w geometrii.
Samuel ze Skrzypny Twardowski [1600-1661] - Nadobna Paskwalina1655
Jest to opowieść romansowa – POEMAT.
Cechy stylu Samuela Twardowskiego:
Ciągłe inwersje, nadmiar środków ekspresji, retoryczna afektacja, nadmiar odsyłaczy mitologicznych. Dużo opisów kolorów (pośrednich).
Utwуr ten stanowi opowieść o losie kobiety, akcja utworu – Lizbona, koniec XVI w., pałace Paskwaliny i Wenery. Która z nich jest najpiękniejszą?
Bohaterowie:
Paskwalina, Diana, Wenera, Mars, Wulkan, Kupido, Apollin, ksenia Junona.
Bogowie Olimpu żyją w XVI-wiecznej Europie, działają i starzeją się.
Paskwalina wędruje przez dziwne nieznane kraje, poznaje pustelnika, rybaka, pasterzy. Paskwalina staje się POKUTNICĄ i założycielką nowego klasztoru. W myśl poematu, pokuta jest rozkoszą.
Szymon Zimorowic [1608-1629] – Roksolanki 1654
ROKSOLANKI, TO JEST RUSKIE PANNY
Autorstwo tego utworu jest nie do końca jasne, być może napisał to brat poety, Józef Bartłomiej Zimorowic.
Obrzędowe widowisko napisane na ślub brata, jako przedstawienie.
Utwуr stanowi zbiуr pieśni – turniej poetycki, jest 69 bohaterуw, nawiązuje do słowiańskiej obrzędowości weselnej.
Dwa chуry panien, 1 –chуr młodzieńców.
Dziewosłęb – postać czyta monolog na początku cyklu (epicki 13-zgłoskowiec). Opisuje cykl rozkoszy miłości.
Halcydis – ostatnia pieśń, tworzy dramatyczną perspektywę spojrzenia wstecz – życie jako nie spełniona nadzieja.
Bohaterowie „Roksolanek” nie mają żadnej przynależności społecznej. Imiona swobodnie kreowane – z włoskich, ruskich, starożytnych: Halina, Koronella, Cyceryna. Jest dużo symboliki starożytnej; motywy folklorystyczne – z natury, religii.
Cierpienie jest postrzegane w poemacie jako nieodzowny atrybut szczęścia i miłości.
Cechą charakterystyczną są: krótkie cząstki w strofice, tok bliski pieśni.
Jan Andrzej Morsztyn [1621-1693]:
Polityk, poeta. Piewca nurtu POEZJI URODY ŚWIATA.
Kanikuła 1647
Kanikuła albo Psia Gwiazda. Słowa kluczowe: psia gwiazda, pies, kanikuła.
Lutnia 1661
Pisana na wzуr włoskiego poety Giambattisty Mariniego. Opiewał kult urody życia, widziany i postrzegany przez zmysły. „Lutnia” liczy ponad 200 wierzy, jest podzielona na II księgi.
Zawiera bardzo rozbudowane wyliczenia-porуwnania, np. w wierszach „Niestatek”, „Zapust”, „O swej pannie”. Zawiera rozbudowane porуwnania i technikę zaprzeczenia: „Do tejże”, „Na trupa”, „Na zausznice w dzwonki”.
Jan Andrzej Morsztyn pokazał libertynizm w literaturze, częścią składową którego był naturalizm.
Krуtkie utwory w „Lutni” często są przesadnie frywolne.
wiersze religijne 1647-1652
Wiersze religijne: „Poci się...” (1647-1652)
Zbigniew Morsztyn [1628-1689] - Wybуr wierszy 1680
Poeta ariański, wyjechał na wygnanie do Prus. W jego poezji zawarta jest ironia poetycka i heroizm niedoli.
„EMBLEMATY” – ok. 1680 r.
Zawierają inskrypcje – krótką sentencje innego tekstu (Biblii), opatrzone są alegoryczną ryciną, wuieńczy je subsktybcja – krótki wiersz epigramatyczny.
Cecha: ALEGORIE.
Pisał także wiersze religijne, żołnierskie.
Wacław Potocki [ok. 1620-1696]:
Pochodził z rodziny ariańskiej. Od 1658 r., gdy Sejm uchwalił konstytucję w sprawie arian, przeszedł na katolicyzm i został w Polsce.
Był nadzwyczaj płodnym poetą, pozostawił po sobie ok. 7000 str. różnych dzieł.
Transakcyja wojny chocimskiej 1670
Napisana została 50 lat po wojnie. Jest to poemat lub kronika wierszowana. Inwokacja do Boga, opisy batalistyczne, mowy wodzów (rekonstruowane).
Opisuje wojnę z Turkami (polskie oddziały hetmana Jana Karola Chodkiewicza pokonały wojska sułtana Osmana), udaremnienie podbicia kraju przez Tukуw. Autor sam siebie przywołuje do porządku: „Lecz do rzeczy..” etc.
Opis zdarzeń jest CHRONOLOGICZNY. Przerywana jest „DYGRESTAMI” poświęconymi analizie wartości stanu szlacheckiego, dawniej i dziś.
Cała rzecz poematu dzieje się nad Dniestrem.
Rym AABB.
Ogrуd, ale nie plewiony 1691
Składa się z 5 części. Jest to zbór różnorodnych tekstów:
- „ethica” do cnoty;
- „sacra” do nauki;
- „seria” do przestrogi;
oraz fraszki i żarty.
Zbiуr łączy osoba narratora - „Ja”.
Fraszki:
- o talerze i balwierzu,
- o jabłoni i gospodarzu na niej;
- na łakomych księży:
- o bijącym zegarze;
- o bielonym płótnie i 10 tyś.;
- ma fraszki Kochanowskiego
- nierządem Polska stoi;
- topienie pachołka – napitek po dobrym kąsku.
Moralia 1694
To zbiуr ponad 2100 utworуw.
Podstawa – Adagia Erazma z Rotterdamu. Przysłowia z komentarzami.
Cecha: ostre sądy, pesymizm obywatelski, refleksje. Krytyka kościoła.
Ogуlnie panuje w cyklu ton przygnębienia. „MORALIA” nie były przeznaczone do druku.
„Śpi świat pijany winem”
„Kruk krukowi”
Wespazjan Kochowski [1633-1700]:
Nieprуżnujące próżnowanie 1674
Utwуr podzielony na 2 części:
Sztuka poetycka – to łaska Boga. Inwokacja do Boga. Kult Maryi, przeciwstawienie chrześcijaństwa i antyku. Tematy:
Cz. I:
Ks. 1 i 4 - sprawy publicystyczne;
Ks. 2 – dewocyjno-religijna;
Ks. 3 – swawolna, opisuje uroki życia.
Cz. II.: epody, wiersze końcowe – współczesna historia. Wiersze nie są dzielona na strofy, dziwne „uskoki”. Epizod z ręką – dotknął krwi, ktуra wypływała z krzyża, potem, został w nią zraniony – posłużyło powodem do tematyki religijno-dewocyjnej w poezji.
Psalmodia polska 1695
Zawiera 36 psalmуw.
Wykład antropologii sarmackiej; Bóg – jednostka; społeczeństwo Sarmacji.
Obecna jest postać narratora.
Swobodny tok zdarzeń – brak wyraźnego metrum. Ukazana małość człowieka przed Bogiem:
„Cуż jest człowiek? Kawalec błota.”
Szczegуlna wartość – Sarmacja, lud wybrany – stąd PSALMODIA POLSKA, nie żydowska.
Cechy utworu:
- żołnierski, prosty i dosadny język, nieudolność w posługiwaniu się mitologicznymi odniesieniami.
- poeta kreował się na prostaka żołnierza-szlachcica.
Krzysztof Opaliński [1612-1655] – Satyry 1650
„SATYRY” składają się z 5 ksiąg. Przedmowa traktuje o WYBORZE, o czym poeta ma pisać: fraszki, czy rymy, bajki, albertusy...
Stanowisko katolickie jest jasno wyrażone w przedmowie.
Satyry:
- O złym wychowaniu dziatek (Jaś) – krytyka zbyt troskliwego wychowania, drogiej edukacji zagranicznej.
- Kto jest wolnym szlachcicem;
- Na ucisk chłopów nadmierny;
-Na wystawne pogrzeby;
- Na zbytki w bankietach;
- Na zepsowanie białychgłów
Wtrącenia łacińskie – makaronizmy - ktуre autor sam krytykuje.
Częsty zwrot w tekście: Polaku, Polacy.
Satyry napisane są prostym, nieraz dosadnym językiem. Krytyka szlachty i zepsutych jej obyczajów – niezgody, próżności, tego, że „Żaden król nie dogodzi”.
„Nierządem Polska stoi”.
Krytyka głównie SZLACHTY i KLERU oraz ZŁYCH OBYCZAJÓW. Wiersze są wyrazem rozgoryczenia i oburzenia poety.
Łukasz Opaliński [1612-1662]:
Poeta nowy 1650
Traktat poetycki o funkcji poezji i poecie. „Ile słów – tyle rzeczy”. Poeta naśladuje naturę, tak jak malarz, i wyraża „istotę rzeczy”, tj. sąd o rzeczywistości. Zasada racjonalnej dyscypliny słowa, wymierzona przeciw barokowej rozrzutności w poezji. Obrona stylu prostego i naturalnego przez braci Opalińskich.
Coś nowego... ok. 1652
Satyra opisuje rozmowę kilku towarzyszy o sprawach aktualnych (Ktoś, Coś), wpleciony jest obraz ucieczki spod Piławiec. Brak jest zwartej kompozycji.
Utwуr napisany:
Białym wierszem, prozą, rymowanym 13- i 8-zgłoskowcem. Liczne makaronizmy.
Utwуr tytułowany w sposób sowizdrzalski: „Coś nowego [...] pisanego w Koziej Głowie”. Napisany w tradycji t. zw. Satyry menippejskiej.
Jan Chryzostom Pasek [1636-1701] – Pamiętniki 1690
„PAMIĘTNIKI” zawierają 2 części:
1656-1666 – wojenne losy autora
1667-1688 – gospodarz i obywatel.
Początek: wzruszające i naturalnie opisane rozstanie z koniem – dereszem:
„Nie takie nasze miało być rozstanie”.
Opowieść o pobycie w Danii w czasach wojennych, w oddziałach Stefana Czarneckiego. Ukazuje zwyczaje lokalne, dziwuje się morzu i jego mieszkańcom. Opowieść o [powrocie do kraju; ożenek z zamężną dzieciatą wdową, życie w folwarku.
Druga część „Pamiętników” – narrator powoli znika ze sceny, tak samo jak ustatkowany poeta pogrąża się w życiu domowym.
Stanisław Herakliusz Lubomirski [1641-1702]:
Rozmowy Artaksesa i Ewandra 1683
Utwуr składa się z 136 rozmów napisanych prozą (wykładów).
Rozmowa toczy się w pałacu nad Wisłą. Artakes i Ewander – są to osoby „znacznego urodzenia”.
Tematy:
- o naukach i prostocie
- o kreaturach
- o stylu mуwienia i pisania
- o sposobie traktowania ludzi
Pojawia się w rozmowie król (pośrednio), życie dworskie ukazane jako tło.
De vanitate consilorium (O bezskuteczności rad) 1699
Dialog, osoby: PRAWDA i ZŁUDA, napisane P. i Z.
Rozmowy:
I - o Radzie i konsyliarzach;
II – o stanowieniu praw i statutуw;
XII – o Sejmie walnym koronnym;
XVI – o wybieraniu podatkуw,
Łącznie jest 25 rozmуw.
Torquato Tasso - Piotr Kochanowski [1566-1620] - Gofred albo
Jeruzalem wyzwolona 1618
Jest to tłumaczenie dzieła TorquataTassa – eposu z 1575 r., poemat.
Opisuje dzieje pierwszej kurcjaty (1096-1099), główny bohater – Godfryd z Bouillon. Jest to próba synkretycznej definicji człowieka. Utwór przełożony jest w OKTAWACH – 11-zgłoskowcach, przy rymach ABABABCC