ZESTAW 27 PYTANIE 2 (MILENA)

• RELACJE MIĘDZY NAUKĄ O LITERATURZE A NAUKĄ O JĘZYKACH

Relacje między nauką o języku a nauką o literaturze.

Językowy obraz świata kształtuje widzenie świata, ale żyjemy w świecie ludzkim. Świat za zasłoną języka.

Heidegger: język a paplanina/gadanina

wzajemność, otwartość bez otwartości, sprawy błahe, nieistotne

komunikatywność np.100 sposobów wiązania krawata

POEZJA

Kiedy mówimy o lit. to mówimy o sobie. Rozumienie to nie percepcja, ale obcowanie z tekstem.

Lacan: ideał jest nieprzedkładalny na język kulturowy, wiec symbolizm. A realność? Symboliczna moc jezyka nie radzi sobie ze zjawiskiem i wtedy etap traumy.

Mowa a świadomość

Tradycja kartezjańska głosi, że mowa, jeżeli pojawia się na horyzoncie świadomości to przeszkadza osiagnieciu czystego samooglądu, absolutnej pewnej wiedzy i w ogóle ;) Przesłanką była fenomenologiczna koncepcja świadomości (świat da się zrozumieć o ile jest on przedmiotem przezroczystej dla niego świadomości). Świat jest wtedy niezrozumiały także przez „zaciemnienie” go mową. Język jest zewnetrzny w stosunku do świadomości, tak jak każdy przedmiot ze świata.

W hermeneutyce jest odwrotnie. Myślenie jest w mowie, bo doświadczenie świata jest zapośredniczone przez język. Nie ma podziału na język i rzeczywistość, bo rzeczywistość jest zawsze już opowiedziana (językiem!). Dla człowieka byt świata jest ukonstytuowany językowo. Gadamer twierdzi, że rozum jest efektem komunikacji językowej, więc fundamentem hermeneutyki jest dialog („wymiana między Ja i Ty”). Hermeneutyka nie jest już więc wykładnią sensu dzieł literackich ani teorią rozumienia. Jest już postawą filozoficzną. [Ha! Awansowała! :) ]. Dla niej poznanie obiektywne, bez pośrednictwa języka to mit. Hermeneutka może być ogólną nazwą dla filozofii po ”zwrocie językowym”, który odrzucił marzenie o doskonałym początku ludzkiej wiedzy (bez pośrednictwa, za to opartym na dostępie świad. do siebie samej).

Formaliści rosyjscy: oni po raz pierwszy zastosowali do badań nad literaturą metody lingwistyczne! Zaczęło się od de Courtenaya, który fascynowal się żywą mową (a nie językami martwymi np. [głupią!] łaciną). Zwracał uwagę na sam dźwięk, na osobne słowa. Poliwanow i Jakubiński kontunuowali jego badania. W szkole Baudouina wypracowano różnicę między językiem prozy a poezji: poezja ma fonetyczną zasadę organizacji. Język poetycki w opozycji do potocznego. Nacisk na dźwiękowość języka. Fascynacja językiem pozarozumowym i dziecięcymi rymowankami (dźwięki usamodzielnione od znaczeń). Słowo jako dźwięk. UWAGA! Symbolizm traktował słowo i sztukę w zespoleniu z systemami religijnymi.

Język pozarozumowy (fascynacja formalistów) – nadawał autonomię dźwiękom i literom. Przeciwstawiał się dźwiękowej harmonii języka symbolistów. Z rymowanek, bełkotu mistyków, etc. Mistrzami: Chlebnikow i Kruczonych (1913 – dał mu nazwę zaumnyj jazyk). W tym też roku wystawiono futurystyczną operę w tym jezyku. 3 lata potem ukazał się o tym języku 1. artykuł Szkłowskiego w tomie prac OPOJAZ-u. Wcześniej wyszedł jako osobna broszura (1914).Szkłowski [wtedy nasz rówieśnik – 21 lat!] rzekł co następuje w tymże artykule (Wskrzeszenie słowa): Słowa umarły i język stał się podobny do cmentarza. Chodzi o to, że słowo „umiera” gdy automatyzuje się jego postrzeganie i zmysłowa wyczuwalność. Słowo widzimy dwojako: 1 – wytarta klisza bez znaczenia praktycznie, bez autonomii, znak konwencjonalny, 2- wyłączone z komunikacji, samoistne. Słowo poetyckie daje się widzieć.Słowo pozwala na nowo zobaczyć rzeczywistość. Poezja tak używa języka, że odnawia widzenie świata.

W XX wieku mamy 2 tradycje kształtujące wiedzę o znakach: filozof (patrz. Peirce) i językoznawcza (De Saussure).

Semiotyka: de Saussure pisze o języku naturalnym jako podstawowym sposobie komunikacji. I jako taki j.n. Jest też podstawą do badania innych sposobów komunikacji, w tym jęz lit. Można wiec przenieść sposoby analizy języka na analizę literatury. Trzeba zdefiniować co czyni język systemem znaków. Nauka o życiu znaku w życiu społ – semiologia. Językoznastwo jej częścią. Semiologia to nauka (semiotyka nią nie była), to w zasadzie semiotyka strukturalna. Dla niego ważne są relacje systemowe i związki semiotoglii z jęz ogólnym i ogólne prawidłowości rządzące funkcjonowaniem społecznym znaku.Semiologia jako teoria kodów estetycznych - ukonstytuowała się w osobny nurt w badaniach literackich.

Ważna dla tl koncepcja de S.:

OGÓLNA TEORIA ZNAKU – DIADYCZNA (dwuczłonowa): signifiant i signifie. System znaków (typ organizacji określonego rodzaju znaków pozostających ze sobą w ścisłych relacjach i zależnościach funkcjonalnych).Nieistotny desygnat. Znaczenie ma wartość bardziej systemową niż odniesienia do rzeczywistości. Stosunek znaczonego i znaczącego – stały.Semiotogia więc jest CZYSTO TEORETYCZNA więc i nauki o lit ją adaptujące są są naukowe.

Teoria de S. zainspirowała cały nurt strukturalistyczny w teorii literatury. Wprowdzono na stałe kategorie teorii / systemu znaków, a dzieło lit stało się tworem znakowym. PRZYKŁAD: Mukarovski określając definicję jęz poetyckiego posługiwał się kategoriami znaku / znaczenia. Widział on też korzyści z takiego sposobu patrzenia na lit, np. dzięki uwolnieniu dzieła od jednostronnego powiązania z rzeczywistością i jednostronnej zależności w stosunku do aktów psychicznych autora i czytelnika, można było wysunąć „wewnętrzną konstrukcję utworu”. Ale miał też wątpliwości, np. dot nieobecności przedmiotu odniesienia.

Jakobson a semiologia: ikon – podobieństwo znaczącego i znaczonego. Ikoniczność – paralelizm dźwiękowy.

Po wojnie zajmowano się systemem znaków i kodem. Próbowano określić uniwersalny system znaków lit i opisac reguły procesów semantycznych – strukturalizm francuski.

Nauka o języku zainspirowała całą semiotykę i semiologię, także strukturalizm. Warto przywołać nazwiska: Beneviste, Łotman,Eco i Barthes.

[Wszyscy są opisani w podręczniku „Teoria literatury XX wieku” Burzyńskiej i Markowskiego. Przy odpowiedzi na to pytanie można też odwoływać się do innych pytań np. teorii aktów mowy czy strukturalizm i poststrukturalizm w badaniach literackich, dialogowość Bachtina.]

Teoria aktów mowy – główne tezy i ich znaczenie dla badań literackich.

Teoria aktów mowy opiera się na spostrzeżeniu, iż przy pomocy języka można nie tylko przekazywać informacje, ale i tworzyć fakty społeczne. W szczególności istnieje kategoria wypowiedzi, które nie opisują w ogóle świata, ale tworzą go i w związku z tym nie mogą podlegać ocenie prawdziwościowej klasycznej logiki. Dotyczy to na przykład deklaracji w rodzaju "Ogłaszam zebranie za zamknięte". Teoria ta stawia sobie za cel wszechstronną analizę aktów mowy oraz ich typologię. Klasyfikację aktów mowy, zawężając pojęcie do tzw. "genrów mowy", przeprowadziła Anna Wierzbicka.

John Seatle, uczeń J. L. Austina, wyróżnił (w swym Speech Acts: An essay in the philosophy of language, 1969):

 akty bezpośrednie - intencja mówiącego odczytywana jest niezależnie od sytuacji np. Podaj mi szklankę wody.

 akty pośrednie – tekst aktu należy odczytywać kontekstowo, w różnych sytuacjach tekst może mieć różne znaczenie, np. okrzyk Och! może być w zależności od związanych z jego wypowiedzeniem okoliczności związany z radością, bólem lub strachem.

Badaniem problemu właściwego rozumienia aktów pośrednich, jak również teksów, których nie należy odczytywać wprost (aluzje, ironia) zajmuje się lingwistyka tekstu.

Według Searle’a można wyróżnić pięć typów aktów mowy:

 asercje – ich celem jest przedstawienie sądów, np. wątpienie, podziw, przeczenie itp.

Przykłady: Nie sądzę, abyś tak wiele zarabiał. Bardzo mi się podoba to mieszkanie.

 akty dyrektywne – ich celem jest wywarcie nacisku na odbiorcę i wpłynięcie na jego zachowanie, np. rozkazy, prośby, pytania.

Przykłady: Natychmiast przyjdź do domu! Proszę Państwa o zapięcie pasów.

 akty komisywne – ich celem jest podjęcie działania albo zobowiązanie, np. obietnice.

Przykłady: Będę codziennie zmywać naczynia. Obiecuję więcej nie krzyczeć.

 akty ekspresywne – ich celem jest wyrażenie własnych stanów emocjonalnych, postaw np. gratulacje, kondolencje.

Przykłady: Och, tak bardzo mi przykro. To cudownie!

 akty deklaratywne – ich celem jest stworzenie nowego stanu rzeczy.

Przykłady: Nadaję ci imię Tomas

O badaniach literackich:

H. P. Grice jest twórcą podstawowego dla badania wypowiedzi odróżnienia, mianowicie oddzielenia tego, co jest w zdaniu powiedziane (said), od tego, co jest w nim implikaturą (implicated), co jest wnioskowane przez odbiorcę na zasadzie współpracy (współdziałania) z nadawcą, o którym odbiorca sądzi, że chce poprzez wypowiedź coś sensownego przekazać. Rozprawka Grice'a Logika a konwersacja (1975) zawiera opis reguł współpracy między nadawcą i odbiorcą, reguł, na podstawie których odbiorca odczytuje zamierzony przez nadawcę sens, często różny od sensu literalnego. Na zasadzie tej współpracy odbiorca odczytuje np. sens ironiczny, metaforyczny, aluzyjny wypowiedzi, odbiegający znaczenia dosłownego, Grice swoją rozprawą dał początek całej serii prac na temat rozumienia tekstu, przede wszystkim na temat warunków odczytania znaczeń wykraczających poza informację przekazaną kodowo.