H. Muszyński, Wychowanie moralne w zespole, Wyd. WSiP, Warszawa 1974.
„Wychowanie moralne w zespole” Heliodor Muszyński – notatka z książki.
Istota wychowania moralnego.
Wychowanie moralne jest nieodłącznym elementem edukacji przedszkolnej. To proces polegający na kształtowaniu w jednostce takich postaw, zachowań, wartości i norm, które są uznawane i uważane za słuszne w danym środowisku społecznym. Dzięki wychowaniu moralnemu dziecko nie tylko przyswaja określone normy moralne, ale także nabywa umiejętności działania wg tych norm. Wychowanie moralne jest niewątpliwie uzupełnieniem wychowania społecznego, gdyż to właśnie w grupie rówieśniczej kształtuje się w dziecku gotowość i zdolność do współpracy – stanowiąca punkt wyjścia wychowania moralnego. Przedmiotem wychowania moralnego są wszelkie przekazywane zasady i normy zachowań, które w sposób względnie trwały wpływają na moralne zachowanie dziecka w różnych sytuacjach społecznych. Postawa - to względnie trwała skłonność jednostki do zachowywania się w określony sposób. Postawy można kształtować i utrwalać. Społecznie akceptowane postawy są przedmiotem wychowania moralnego. Motyw - wewnętrzny stan jednostki, który pobudza do określonej reakcji; motyw kieruje działalność człowieka na osiągnięcie celu. Dla motywu charakterystyczne jest to, że może się pojawić i zniknąć, natomiast postawa jest stanem względnie trwałym. Motyw odróżnia się od postawy także tym, że ma swój określony cel, natomiast postawa posiada obiekt, wokół którego koncentruję się różnorodne motywy. Postawy moralne - posiadają wspólny, obdarzony symbolizmem przedmiot, który staje się przedmiotem motywacji w osiąganiu poszczególnych celów. Tym wspólnym obiektem są wartości. Akt motywacyjny - to zbiór pewnych spostrzeżeń, doznań intelektualnych i uczuciowych, które przejawiają się w jednostce podczas przeżywania motywu.
Rozwój moralnych postaw jednostki to:
wzmacnianie - pozytywna reakcja innych osób sprawia, że jednostka dąży do zachowań moralnych,
różnicowanie - jednostka odróżnia postawy nowe od starych,
inicjacja - jednostka podejmuje akty motywacyjne, wykorzystuje naśladownictwo, identyfikację i modelowanie.
Cele wychowania moralnego:
wzbudzanie pożądanych postaw i zachowań,
kształtowanie poglądów dotyczących określonych spraw moralnych,
wzbudzanie uczuć moralnych, np. poprzez mechanizm identyfikacji, oddziaływanie na jednostkę, wyzwalanie w jednostce spontanicznych uczuć,
wzbudzanie przekonań moralnych, np. dzięki sugestywnym oddziaływaniom indywidualnym lub poprzez odpowiednie zorganizowanie działań zespołu.
Poprawna świadomość moralna musi być oparta o odpowiednie normy postępowania. Normy - to swoisty nacisk społeczeństwa w stosunku do jednostki. Aby normy mogły powstać i być przestrzegane, w procesie tym muszą brać udział przynajmniej dwie jednostki. Normy nie muszą być wyrażone w sposób słowny. Dają możliwość integracji poszczególnych jednostek w grupie i są podstawą określania kryteriów oceny. Natomiast jednostce dają możliwość przystosowania się do społeczeństwa. Z działaniem norm mamy do czynienia wtedy, gdy są one oczekiwane w danej grupie, gdy występuje presja, akceptacja i sankcje z powodu braku przestrzegania tych norm, a także wtedy, gdy każda wszyscy zauważają oczekiwania grupy. Działanie każdej z norm oparte jest na mechanizmie kontroli społecznej. Rola społeczna - to pewne wyobrażenie grupy o tym, jak dany człowiek powinien się zachowywać. Każda jednostka pełni w społeczeństwie jakąś rolę społeczną. W tym kontekście moralność człowieka to pewien całokształt postaw w stosunku do określonych ról społecznych, które obowiązują w danym społeczeństwie. Nabywanie oraz pełnienie ról społecznych jest uzależnione od roli, którą w danej chwili pełni jednostka oraz od reakcji otoczenia na przyjęcie nowej roli społecznej. Ważną rolę odgrywa tu grupa odniesienia, czyli pewien zbiór ludzi, którego członkiem jest jednostka. Role grupy odniesienia są dla jednostki najbliższe. Pełnienie przez jednostkę określonej roli społecznej jest szeregiem aktów motywacyjnych, a zaakceptowanie roli społecznej jest możliwe w przypadku, gdy jej przyjęcie przynosiło jednostce zadowolenie.
Na proces nabywania roli społecznej składa się:
ćwiczenie - przedstawianie pewnych wzorów zachowania i wykorzystywanie takich bodźców, aby jednostka zachowywała się według tych wzorów,
naśladownictwo - jednostka powiela pewne wzory zachowań,
identyfikacja - jednostka utożsamia się z pewną zbiorowością, a tym samym przejmuje zachowania obowiązujące w tej grupie,
przypadkowe uczenie się - jednostka w wyniku obserwacji i przebywania w danej grupie kształtuje - często niezależnie od siebie - określone zachowania.
Ważnym czynnikiem wychowania moralnego jest zespół, który jest elementem środowiska wychowawczego. Za pośrednictwem zespołu można oddziaływać na poszczególnych członków zbiorowości. W zespole każda jednostka może być traktowana w sposób indywidualny, ale podstawą jest bycie członkiem grupy. Specyficzną grupą jest zespół wychowawczy, który ma charakteryzuje się wewnętrzną strukturą oraz posiada pewien układ norm i określone wzory zachowań. Pionierem wychowania zespołowego był Anton Makarenko. Zasady działania kolektywu:
ścisłe powiązania procesu wychowawczego z życiem politycznym, społecznym, ekonomicznym oraz najbliższym środowiskiem,
obowiązywanie zasady równoległego oddziaływania na jednostkę i grupę,
zasada wychowywania przez pracę,
wprowadzenie stopniowania możliwości rozwojowych,
podstawą pracy wychowawczej jest oparcie się na określonej organizacji grupy.
Jednostka wrasta w grupę społeczną najpierw poprzez rodzinę, a następnie poprzez grupę rówieśniczą. Grupa rówieśnicza to mała zbiorowość społeczna składająca się z osób w podobnym wieku i o podobnych zainteresowaniach i motywacjach. Powstawanie grupy rówieśniczej niemal zawsze rozpoczyna się od tego, że grupa młodzieży wspólnie przeżywa jakąś sytuację. Grupa rówieśnicza najczęściej powstaje w sposób spontaniczny.
Warunki, które muszą być spełnione, aby powstała grupa rówieśnicza to:
wszyscy członkowie grupy muszą mieć motywację do interakcji i wspólnego działania,
członkowie grupy muszą posiadać pozytywne postawy wobec siebie,
jednostki muszą charakteryzować się określonymi cechami umożliwiającymi działania grupowe.
Wpływ grupy na jednostkę:
kształtuje pewne wartości, postawy i działania,
jednostka przejmuje od grupy pewne wzory i normy,
umożliwia harmonijny i optymalny rozwój społeczny,
zapewnia poczucie bezpieczeństwa,
pomaga walczyć z egoizmem i egocentryzmem,
umożliwia jednostce bycie samodzielną jednostką społeczną.
Każda grupa rówieśnicza posiada swoje cele, normy, kontrolę wewnętrzną, przydziela rangę i funkcje określonym członkom grupy. Może mieć charakter formalny lub nieformalny. Przykładem grupy rówieśniczej może być klasa szkolna, grupa przedszkolna.
Celem zespołu jest określony stan rzeczy i to on wyznacza motywy poszczególnych członków grupy i pobudza ich do wspólnego działania. Motywy mogą być pierwotne lub wtórne. Cel grupy to najważniejszy czynnik przyczyniający się do konsolidacji i trwałości. Cel może być nieuświadomiony, ale jego utrata może spowodować rozpad grupy. Natomiast zmiana celów może spowodować zmianę struktury grupy. Zróżnicowanie celów powoduje także zróżnicowanie norm. Pozycja jednostki w grupie jest wyznaczana przez dawanie lub przejmowanie norm. Im częściej członek grupy przekazuje normy i wzory, tym wyższa jest jego pozycja w hierarchii grupy. Struktura grupy jest uzależniona od tego, czy uczestnicy grupy realizują cele formalne czy cele autonomiczne. Struktura grupy może być demokratyczna, hierarchiczna lub autokratyczna. Niezwykle ważna jest spójność zespołu.
Warunki spójności to:
odpowiedzialna praca w zespole,
gotowość do poświęceń,
dbanie o dobry wizerunek grupy,
gotowość do częstego i systematycznego przebywania w grupie,
przyjacielskie stosunki pomiędzy członkami grupy,
używanie określeń "my", "nasz", a nie tylko "ja", "mój".
Wydajność grupy jest uzależniona od realizacji założonych celów. Bardzo ważna w zespole jest jego atmosfera, czyli wszelkie stosunki panujące pomiędzy członkami zespołu. Atmosfera może być demokratyczna, oparta na dominacji jednostkowej lub charakteryzująca się dezintegracją.
Elementy wchodzące w skład atmosfery to:
postawa ogółu zbiorowości do poszczególnych członków grupy,
częstotliwość i jakość interakcji zachodzących pomiędzy członkami zespołu,
aktywność grupy i jej ukierunkowanie.
Proces wychowania moralnego zachodzący w danej grupie często przekształca ową grupę w kolektyw, czyli w optymalny zespół wychowawczy, do stworzenia którego powinien dążyć każdy wychowawca. Aby z danej grupy utworzyć kolektyw, muszą w niej zaistnieć następujące cechy:
grupa musi mieć określone cele, powstawanie celów jest uzależnione od poczucia więzi i spoistości w zespole,
grupa musi się charakteryzować jednolitą strukturą wewnętrzną,
zespół powinien opierać się na samorządności, czyli na podziale funkcji i określonej organizacji,
zadania grupy powinny charakteryzować się odpowiednim obliczem ideowym.
Elementy przekształcania zespołu w kolektyw:
wypełnianie założonych celów grupy,
tworzenie określonej struktury i organizacji grupy (etap formalnej struktury, zbliżanie struktury nieformalnej do struktury formalnej, jednolita struktura grupy), ujednolicenie struktury,
kształtowanie wewnętrznych stosunków w grupie, opartych na podejściu demokratycznym,
kształtowanie życia wewnętrznego grupy oraz przekazywanie odpowiednich treści mających wpływ na normy,
kształtowanie i podtrzymywanie więzi pomiędzy jednostką, a grupą.
Stosunki pomiędzy grupą a jej członkami mogą być formalne lub nieformalne. W kolektywie występuje określony styl pracy wychowawczej, czyli sposób, w jaki wychowawca pełni swoją rolę. Zachowanie wychowawcy może być autokratyczne lub demokratyczne. Wśród celów zespołu można wyróżnić cele formalne, czyli określone i narzucone z góry i cele autonomiczne, czyli takie cele, które są akceptowane przez zdecydowaną większość zespołu. Członkowie grupy przejawiają różny stosunek do celów:
motywy indywidualne zawierają się w celach grupy,
motywy indywidualne są wykluczane z celów grupy,
motywy indywidualne są całkowicie niezależne od celów grupy.
Większa autonomiczność celów grupy daje możliwość większego wpływu na aktywność i zachowanie jednostki w obrębie zespołu. Cele powinny charakteryzować się jednolitością, gdyż mają wpływ na treść akceptowanych i przestrzeganych norm postępowania. Poza tym jednolite cele umożliwiają jednolita i jasno określoną strukturę grupy. Cele zespołu mają także wpływ na częstotliwość i jakość interakcji zachodzących pomiędzy poszczególnymi członkami grupy. Im większa ilość motywów indywidualnych przejawiających się w celach grupy, tym większe oddziaływanie na osobowość jednostki. Cele grupy są efektem interakcji pomiędzy jej członkami, dlatego też motywy kierujące jednostką mogą być wstępne lub wtórne. Każdy wychowawca grupy powinien zmierzać do:
wprowadzenia jednolitości celów,
przekształcenia celów formalnych w cele autonomiczne,
jasne uświadomienie celów grupy wszystkim członkom zespołu,
zlikwidowanie celów wywołujących konflikty,
doprowadzenie do harmonijnego współistnienia indywidualnych motywów wszystkich członków grupy.
Jeżeli wychowawca zachęca jednostki do wspólnego udziału w podejmowaniu decyzji dotyczących zespołu, to istnieje bardzo duża możliwość pojawienia się w ogólnych planach grupy indywidualnych motywów jej członków. Wychowawca powinien działać w sposób demokratyczny, co zapewnia współistnienie i rozwój zarówno celów indywidualnych, jak i grupowych. Demokratyczne postępowanie wychowawcy sprzyja także kształtowaniu się pozytywnych relacji pomiędzy członkami zespołu. Jeżeli wychowawcy udaje się zapewnić jednolitość celów grupy, to jego uczestnictwo w życiu zespołu jest bardziej pożądane i uważane za cenne. W takim przypadku ma także możliwość przeniknięcia w strukturę nieformalną grupy. Autonomiczne cele grupy mogą być modyfikowane. Działania wykorzystywane do tego celu to:
oddziaływanie na grupę za pomocą perswazji,
przedstawianie nowych celów,
próba wykorzystywania stanów niezadowolenia w grupie,
próba samodzielnego wpływania na cele grupy.
Sposoby przekształcania celów formalnych w cele autonomiczne:
próba uzależnienia zaspokojenia istotnych motywów od stopnia realizacji nowych celów,
manipulacja nagrodami,
działania przy pomocy perswazji,
współdziałanie z przywódcami grupy,
osobista ingerencja wychowawcy.
Pozycja jednostki w zespole jest wyznaczana przez stopień jej uczestnictwa w kontroli społecznej - działaniu polegającym na regulowaniu zachowań członków grupy zgodnie z przyjętymi zasadami postępowania.
Cechy wewnętrznej struktury grupy:
jest kształtowana poprzez wprowadzenie i stosowanie pewnych wyznaczników oceny jednostki przez grupę,
utrwala działanie kryteriów ocen,
jest uzależniona od sytuacji panującej w grupie.
Metody kształtowania wewnętrznych stosunków w grupie:
przydzielanie lub odbieranie określonych ról społecznych w grupie,
zmienianie wyznaczników oceny działania, którymi posługują się członkowie grupy,
wpływanie i próba kształtowania zdania grupy na temat pewnych zjawisk,
zmiana celów, które realizuje grupa,
zmiana prestiżu pewnych członków grupy poprzez subiektywny stosunek do nich.
Na podstawie pracy wychowawczej w grupie można wysnuć pewne wnioski. Są to:
udział wychowawcy w działaniach grupy, a nie jego autorytarne kierownictwo umożliwia bardziej efektywne kształtowanie relacji interpersonalnych w grupie za pomocą zmiany ról społecznych poszczególnych członków zespołu
modyfikacja ról społecznych przy pomocy formy demokratycznej jest okazją do kształtowania opinii grupy oraz wyznaczników ocen stosowanych przez członków zespołu
wspólne rozpatrywanie zagadnień związanych z określaniem ról społecznych poszczególnych członków grupy wdraża jednostki do spojrzenia na pewne sprawy z perspektywy interesów grupy
podział ról społecznych w sposób demokratyczny może spowodować ujednolicenie opinii wychowawcy z opiniami grupy, a także połączenie struktury formalnej ze struktura nieformalną
Trwałość struktury zespołu zależy od stałości wyznaczników oceny działań, którymi posługują się członkowie grupy. W każdej grupie bardzo ważne jest kształtowanie opinii zespołu. Opinia pełni następujące funkcje:
jest punktem odniesienia w grupie,
kształtuje wartości i normy akceptowane przez grupę,
stanowi ważny czynnik kontroli społecznej,
umożliwia wywieranie nacisku na jednostkę.
Warunki powstawania opinii społecznej:
grupa musi zauważać związek pomiędzy pewnymi zachowaniami i działaniami jednostki a ważnymi celami grupy,
zwiększanie skuteczności oddziaływania opinii społecznej, która jest uzależniona od postawy całej grupy, jej zdecydowania i gotowości do podjęcia natychmiastowych działań.
Obowiązki wychowawcy, który w sposób skuteczny chce zmieniać strukturę zespołu za pomocą kształtowania opinii:
powinien znać i rozumieć cele grupy,
powinien przedstawiać postawy i zachowania, które są korzystne bądź niekorzystne dla realizacji danych celów,
powinien organizować życie i działalność grupy w taki sposób, aby jej członkowie w sposób samodzielny zrozumieli, co jest dla nich ważne,
powinien usuwać rozbieżności w grupie poprzez wskazywanie zadań i celów ważnych dla całego zespołu,
w przypadku wykroczeń powinien w sposób natychmiastowy pobudzić opinię społeczną do działania.
W kwestii wpływu na strukturę grupy poprzez zmianę jej celów można wyróżnić dwa problemy. Z jednej strony chodzi o to, aby zapewnić jednostce możliwość przystosowania się do zespołu i zaakceptowania autonomicznych celów grupy, z drugiej - zlikwidowanie rozbieżności pomiędzy formalnymi celami występującymi w grupie. Często zdarza się, że osobisty wpływ wychowawcy ma znaczenie w określaniu pozycji poszczególnych członków grupy. Istotną rolę odgrywa tu autorytet wychowawcy, przejawiający się uznaniem i szacunkiem zespołu. Taki wychowawca jest postrzegany jako ktoś kompetentny i potrzebny. Przywództwo w grupie polega na tym, że dana jednostka pełni określoną rolę społeczną. Z punktu widzenia pozostałych członków grupy rola przywódcy jest rolą najważniejszą.
Metody wychowawcze pomocne w kształtowaniu grupy:
umacnianie pozycji tych członków grupy, którzy charakteryzują się konstruktywna postawą,
osłabianie roli jednostek charakteryzujących się destrukcyjnym wpływem na resztę zespołu,
w razie konieczności zastosowanie silniejszego wpływu wychowawczego na poszczególne jednostki,
znoszenie rozbieżności pomiędzy formalną a nieformalną strukturą grupy,
stworzenie demokratycznej struktury zespołu.
Często mamy do czynienia z wychowawczym oddziaływaniem na normy, opinie i postawy w grupie. Modyfikacja postępowania danej jednostki może odbywać się poprzez odpowiednie kształtowanie układu odniesienia, w którym jednostka dostrzega określone sytuacje społeczne. To właśnie układ odniesienia wywiera wpływ na to, co jednostka uważa za karę bądź nagrodę, co uważa za słuszne i niesłuszne, co jest dla niej przeszkodą, a co ułatwieniem w określonym postępowaniu. W skład układu odniesienia wchodzą:
procesy przeżywane przez jednostkę - np. motywy, uczucia, refleksje,
względnie trwałe elementy osobowości jednostki - np. poglądy, postawy, aspiracje.
Układ odniesienia jest uzależniony od dotychczasowych przeżyć i doświadczeń jednostki i od jej ej społecznych zależności i powiązań. Układ odniesienia wpływa na kształtowanie norm społecznych, które umożliwiają jednostce proces integracji z systemem społecznie akceptowanych norm postępowania. Układ odniesienia umożliwia jednostce przyjęcie określonej roli społecznej i jest elementem opinii zespołu.
Motywy wydawania opinii przez jednostkę:
poprzez wydawanie opinii jednostka ma możliwość przystosowania zewnętrznego, a tym samym unika niezgodności pomiędzy własnym działaniem i zachowaniem a wymaganiami stawianymi przez społeczeństwo,
kształtując opinię jednostka zmierza także do przystosowania wewnętrznego, a więc pewnej zgodności pomiędzy obrazem swojej osoby, a poczuciem, jakim się powinno być w rzeczywistości.
Etapy kształtowania się opinii w grupie:
wywołanie pewnego konfliktu, który wskazuje na to, że dotychczasowe poglądy stają się niewystarczające,
proponowanie takich poglądów, które mogą usunąć zaistniały konflikt,
zlikwidowanie konfliktu za pomocą zaakceptowania proponowanego poglądu.
W pewnych sytuacjach mamy do czynienia z oddziaływaniem na opinię grupy za pomocą perswazji. Perswazja to taki sposób oddziaływania na jednostkę, która ma za zadanie skłonienie jej do przyjęcia i zaakceptowania pewnej opinii, postawy lub poglądu.
Cechy perswazji to:
wpływ na motywację,
zmiana myśli i postępowania,
kształtowanie poglądów.
Cele perswazji:
zmiana układu odniesienia, który służy jednostce do postrzegania pewnych sytuacji, odnoszenia się do nich, oceny i działania,
wykształcenie w jednostce określonego poglądu, postawy, innego punktu widzenia, zasady działania.
Formy perswazji:
rozmowa lub pogadanka - wymiana opinii pomiędzy wychowawcą a grupą; punktem wyjścia do takiej rozmowy powinna być rzeczywistość społeczna jednostki oraz związek ze zdarzeniami, które zachodziły w życiu jednostki,
dyskusja - nieskrępowana wymiana uwag pomiędzy członkami grupy przy niewielkim udziale wychowawcy,
narada grupy - odbywa się w przypadku potrzeby omówienia tych spraw i sytuacji, które są najbardziej aktualne w życiu grupy.
Warunki skutecznej perswazji:
modyfikacja określonych opinii zespołu jest skuteczna wtedy, gdy stosunek do nowej opinii nie jest jednoznacznie ujemny,
wpływ na opinię jest bardziej skuteczny, gdy wychowawca jest uważany za nieformalnego przywódcę grupy,
modyfikacja opinii jest bardziej skuteczna, gdy dochodzenie do niej przez zespół jest bardziej aktywne.
Wychowawca w procesie ukierunkowywania świadomości grupy może wykorzystywać aktualne wydarzenia. Kształtowanie opinii za pomocą aktualnych wydarzeń składa się z następujących elementów:
aktualne wydarzenia i sytuacje są wykorzystywane do wytwarzania lub podtrzymywania poziomu napięcia w grupie,
bieżące wydarzenia mogą wywołać określony problem w świadomości zespołu,
aktualne wydarzenia mogą być pokazane grupie w innym układzie odniesienia,
aktualne wydarzenia mogą być pomocne w kształtowaniu pewnej świadomości grupy, mogą pomóc w kształtowaniu opinii i przejmowaniu nowych norm postępowania.
Wychowawca może kształtować opinię grupy przy pomocy współpracy z najbardziej aktywnymi członkami grupy. Jednostka sprawująca przywództwo w zespole staje się punktem odniesienia i przedmiotem naśladownictwa innych członków grupy. Wielu z nich identyfikuje się z przywódcą, zwłaszcza ci, co mają najniższą pozycję w strukturze grupy. W tak zwartej grupie kształtowanie opinii jest dużo łatwiejsze. Wychowawca powinien dokładnie obserwować, jak kształtuje się stosunek przywódcy do nowej opinii. Jeżeli odczucia przywódcy są sprzeczne z założeniami wychowawcy, ma on dwie możliwości: może przekonać przywódców do współpracy lub pozbawić ich dotychczasowej pozycji w grupie. Pozyskiwanie przywódców do własnych celów odbywa się za pomocą następujących metod:
przedyskutowanie z przywódcami celów działania,
próba sformułowania wspólnego stanowiska,
zaproponowanie przywódcom realizacje określonych zadań według ustalonego planu działania,
sformułowanie planu działania oraz wymiana zadań podczas jego realizacji.
Perswazja jest bardziej efektywna, gdy zespól jest zwarty, gdy realizowane cele są aprobowane i akceptowane przez całą grupę i gdy autonomiczne cele grupy są adekwatne do celów formalnych stawianych przez wychowawcę. Na kształtowanie opinii grupy duży wpływ ma pobudzanie aktywności wszystkich członków zespołu. Etapy zmiany opinii grupy za pomocą rozwijania aktywności to:
wyodrębnienie takich zjawisk, w stosunku do których grupa pozostaje obojętna,
pobudzenie grupy do aktywności, w wyniku której staje się realizatorem danych zjawisk i wartości,
próba wykształcenia w każdej jednostce świadomości realizowanych wartości,
pobudzanie członków zespołu do realizacji danych wartości i do wyrażania o nich opinii.
Kształtowanie norm i opinii powinno charakteryzować się pewnymi zasadami. Są to:
uwzględnienie obecnych motywów i postaw grupy,
powiązanie wszystkich działań w procesie wychowania z określeniem celów grupy i działaniami zmierzającymi do ujednolicenia struktury zespołu,
pobudzanie do aktywności w procesie kształtowania norm i udzielania opinii,
powiązanie procesu kształtowania norm i wydawania opinii z rzeczywistą sytuacją, w jakiej znajduje się grupa,
podtrzymywanie konstruktywnej roli aktywności grupy.
W procesie wychowania moralnego dużą rolę odgrywa wartościowanie członkostwa w grupie. Zwartość zespołu zależy od wartościowania i znaczenia członkostwa, jakie jest jemu nadawane przez ogół członków grupy. Brak odpowiedniej funkcji w grupie lub niepowodzenia podczas jej pełnienia mogą spowodować obniżenie wartości członkostwa. Dzieje się tak dlatego, gdyż system ról społecznych wpływa na atrakcyjność grupy i podnosi aktywność jednostki. Na proces wychowania w zespole niezwykle duży wpływ wywiera aktywne uczestnictwo członków grupy. Jednak pobudzanie do aktywności danej jednostki w grupie (np. poprzez wyznaczenie jej odpowiedniej funkcji w zespole) ma sens tylko wtedy, gdy pełnienie danej roli nie jest dla jednostki zbyt trudne lub uciążliwe. Najczęściej spotykane formy aktywizacji to:
rozmowa, pogadanka lub dyskusja,
techniki psychodrama tyczne,
ukierunkowanie aktywności jednostek,
wyznaczanie określonych funkcji poszczególnym jednostkom,
tworzenie samorządności w grupie.
,,Wychowanie” ma charakter historyczny. Poczynając od epoki wspólnoty pierwotnej aż do dzisiaj przechodzi ogromne przeobrażania. We wspólnocie pierwotnej obejmowało tylko chłopców, w następnych formacjach ekonomiczno-społecznych stopniowo tworzono instytucje wychowania dla coraz starszych roczników dzieci i młodzieży; obecnie z działalnością wychowawczą, zorganizowaną celowo, spotyka się człowiek przez całe swoje życie, kształcąc się ustawiczne. Wśród wszystkich pojęć pedagogicznych wychowanie jest jednym z trudniejszych do zdefiniowania. Wynika to z faktu, że dotyczy materii, w której toczy się długotrwały spór naukowy, o dużych konsekwencjach praktycznych. Wywiera na jego definiowanie wpływ wiele przeciwstawnych czynników. Z drugiej strony jest to termin ważny i ciągle definiowany od nowa. Pojęcie wychowania było rozmaicie rozumiane w literaturze naukowej. Mówi się o wychowaniu jako ,,ciągu skutków w osobowości wychowanków”. Niektórzy podkreślają działania pedagogów skierowane na rozwój osobowości, ,,wychowanie to ciąg działań prowadzących do określonych zmian w osobowości wychowanka”. Definicje wychowania występujące w literaturze pedagogicznej można różnie klasyfikować. Jedne z nich maja rodowód psychologiczny lub socjologiczny, inne wywodzą się z założeń światopoglądowych i aksjologicznych. Tendencje do nowego określenia pojęcia wychowanie nasilają się zwłaszcza w okresie głębszych zmian ustrojowych w danym kraju i globalnych przeobrażeń ekonomiczno – technicznych, społeczno – politycznych w świecie. Taki właśnie okres miał miejsce na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku. W czasach, w których tendencje rozwojowe jeszcze się w pełni nie wykrystalizowały, zachodzi pilna potrzeba nowego definiowania samej istoty wychowania. Spośród współczesnych definicji wychowania na uwagę zasługuje propozycja niemieckiego badacza K. Schallera, który mówi o wychowaniu jako kategorii humanistycznej - ,,wychowanie jest całokształtem sposobów i procesów pomagających osobie ludzkiej urzeczywistniać i rozwijać, w interakcjach społecznych, swoje człowieczeństwo.” Zauważa się też ogromne ogólnospołeczne, oświatowo – wychowawcze i metodologiczne kłopoty w tej dziedzinie. Próby definiowania obecnie nowego pojęcia wychowania obciążone są z natury rzeczy większym niż w innych okresach ryzykiem błędu i większą dozą subiektywizmu autorów poszczególnych definicji. Dobrze więc, aby takie definicje były prezentowane wieloalternatywnie. Przez wychowanie w wąskim słowa tego znaczeniu rozumie się: świadome, celowe i specyficzne pedagogiczne działanie osób z reguły występujących w ich różnych zbiorach (rodzinnych, szkolnych, innych) dokonywane głównie przez słowo (i inne postacie interakcji, zwłaszcza przez przykład osobisty) zmierzające do osiągnięcia względnie trwałych skutków (zmian) w rozwoju fizycznym, umysłowym, społecznym, kulturowym i duchowym jednostki ludzkiej. Tak skonstruowana definicja jest ramowa i nie zawiera automatycznie stanowiska jej autora w wielkich pedagogicznych sporach o generalny kształt pożądanego współcześnie kształtu wychowania. Aby odnieść się do tego sporu, trzeba odpowiedzieć na pytanie, jakie to mają być działania i jakie mają przynieść skutki w wymienionych sferach osobowości jednostki ludzkiej – nawet wąsko pojętej - działalności wychowawczej. Pojęcie wychowania w szerszym sensie - oddziaływanie całokształtu specyficznych pedagogicznych bodźców i doświadczeń ogólnospołecznych, grupowych, indywidualnych, profesjonalnych i nieprofesjonalnych przynoszących względnie trwałe skutki rozwoju jednostki ludzkiej w jej sferze fizycznej, umysłowej, społecznej, kulturowej i duchowej.
Ideał i cele wychowania.
Na strukturę procesu wychowania składa się wiele elementów. Do podstawowych można zaliczyć: ideał wychowania i wyprowadzone z niego cele, tworzące warstwę aksjologiczną, oraz metody, formy i środki wychowania, tworzące warstwę operacyjną.
Teoria wychowania zawsze analizuje aspekt praktycznej działalności ludzkiej, jakim jest wspomaganie rozwoju psychiki. W tej działalności zawsze realizuje się określone cele, w przypadku wychowania wyprowadzane z ideału wychowania. Ideał wychowania – to pełny opis zintegrowanych cech człowieka, wartościowych z punktu widzenia interesów całego społeczeństwa, jego odłamów lub grup. Ideał jest postulowanym kształtem dojrzałej osobowości. Charakteryzuje się on określonym zestawem cech wartościowych z punktu widzenia tradycji kulturowej, potrzeb społecznych czy wymagań dominującej ideologii. Przyjęcie określonego ideału wyznacza wybór metod i środków działania. Ideał wychowawczy – to przełożenie określonych celów kształcenia i wychowania na całościową wizję pożądanej osobowości, a nawet indywidualności. Zwłaszcza taką wizję absolwenta szkoły danego typu czy uczelni, które wieńczą szkolno -–uczelniany etap kształcenia i wychowania. Ideał wychowania ma określoną strukturę, poszczególnymi jego elementami są zhierarchizowane cele wychowania. Realizacja danego celu zbliża kształt osobowości wychowanka do ideału a proces przybliżania się do ideału jest rozłożony na kilka etapów:
redukcja ideału na cele nadrzędne, których treścią są uniwersalne wartości jak dobro, piękno, prawda. Wartościom tym odpowiadają określone dziedziny wychowania – wychowanie umysłowe (poszukiwanie prawdy), wychowanie moralne (zapoznawanie z dobrem), wychowanie estetyczne (tworzenie piękna).
Redukcja ideału polegająca na wyborze strategii kierunkowej wychowania, czyli kształtowanie postaw wychowanka wobec różnych obiektów rzeczywistości i niego samego lub strategii instrumentalnej skierowanej na rozwijanie różnych zdolności i dyspozycji osobowości, dzięki którym człowiek poznaje i zmienia świat.
Redukcja ideału do celów etapowych – określonego standardu rozwoju osobowości wyróżnionego na podstawie kryterium wieku życia.
Redukcja ideału do celów operacyjnych, realizowanych na konkretnych zajęciach lekcyjnych, zarówno dydaktycznych jak i wychowawczych.
Na każdej lekcji, na której realizowane są konkretne, sformułowane przez nauczyciela cele kształcenia i wychowania są uczniowie, pedagog pogłębiający ich wrażliwość moralną i poznawczą, kształtujący różne umiejętności czyli cele kierunkowe i operacyjne wyprowadzone z ideału, oraz realizujący treści z poszczególnych dziedzin wychowania. W każdym momencie ma on świadomość ideału wychowawczego.
Analiza ideału wychowawczego ma dwa aspekty:
1- formalny – opisuje ideał i jego strukturę, wchodzi w zakres teleologii wychowawczej;
2- treściowy (merytoryczny) – opisuje treść konkretnych ideałów, wchodzi w zakres aksjologii wychowania.
Ideał wychowania zmienia się wraz z przemianami dokonującymi się na gruncie ekonomii, w strukturach politycznych i w społeczeństwie. Ideał wychowania – jest to problem teoretyczny, co oznacza, ze w praktyce wychowawcy nie dysponują jakimś pełnym, ukonkretnionym opisem człowieka przymierzającego się do funkcjonowania w świecie przyszłości. Teleologia wychowania – określa zasady i współzależności ideału i celów wychowania. Jedną z ważniejszych zasad jest zasada spójności treści ideału i celów wychowania, oznaczająca, że poprzez realizację konkretnych celów urzeczywistnia się treści ideału w osobowości wychowanka. Cele na każdym szczeblu wdrażania w praktyce musza wynikać z przyjętego ideału. Aksjologia wychowania – określa wartość dyspozycji rozwijanych w procesie wychowania oraz wskazuje, jaki zestaw wartości powinni zinternalizować wychowankowie, zajmuje się analizą źródeł wartości w wychowaniu i dokonuje ich rangowania. Podejmuje próby uzasadniania wartości poszczególnych dyspozycji jednostki w jej społecznym funkcjonowaniu.
1.2.Aksjologiczne podstawy celów wychowania.
Warunkiem skuteczności wszelkich działań ludzkich jest dokładne określenie celów. Cele (zadania wychowawcze) to normy postulujące określone stany rzeczy, czyli tzw. standardy wychowawcze, wskazujące na pożądane cechy osobowości i zachowania. Celem – nazywa się taki stan rzeczy, którego osiągnięcie jest postulowane czyli celem wychowania jest określony postulat dotyczący oddziaływań międzyludzkich. Cele kształcenia i wychowania, z punktu widzenia świeckiego – stanowią najogólniejszą wizję pożądanych właściwości fizycznych, umysłowych, społecznych, kulturowych i duchowych jednostki ludzkiej, które chce się uzyskać poprzez tworzenie odpowiednich warunków indywidualnego rozwoju i jego stymulowanie, zwłaszcza w systemie oświatowo – wychowawczym zarówno na lekcji szkolnej, jak i poprzez inne formy kształcenia oraz zabiegi mające na celu przyswojenie uczniowi i wychowankowi nie tylko wiedzy i związanych z nią umiejętności, ale też poglądów, przekonań, orientacji i motywacji. Cele kształcenia i wychowania realizowane są nie tylko przez pojedynczego nauczyciela, grupę nauczycieli danej szkoły, nauczycieli jednego typu szkół działających w danym systemie oświatowo – wychowawczym, czy różnych przedmiotów i specjalności, ale poprzez dobór treści kształcenia, strukturę danego systemu oświatowo – wychowawczego w skali makro i mikro, stosowane metody pracy edukacyjnej, a przede wszystkim zasady i praktykę promowania ucznia, system oceniania pracy szkoły, nauczyciela i ucznia. Treści celów wywodzą się najczęściej z przyjętego ideału wychowania. Wyróżnione przez niego cele wychowania wynikają z akceptowanych przez niego założeń aksjologicznych i światopoglądowych. Jako podstawę przyjął marksistowską formułę określającą relację między człowiekiem a światem (człowiek jest tworem materialnym zakotwiczonym w realnym świecie, który dla jednostki staje się jedynym punktem odniesienia dla jej działań). Wyróżnia się dwie grupy zabiegów koncepcyjnych jakie stosuje się w teleologii wychowania:
w praktyce edukacyjnej da się wyróżnić dwa rodzaje celów wychowania: ostateczne i etapowe (wychowawca dostosowuje rzeczywistość empiryczną dla zaprojektowanej),
określane są cele rozwojowe, wskazujące jakie efekty powinny przynieść podejmowane zabiegi wychowawcze na danym etapie rozwoju psychofizycznego dziecka, wskazują standardy rozwojowe, które umożliwiają ocenę skuteczności wychowania, pedagog może podjąć działania usprawniające lub korygujące dotychczasowy stan psychofizyczny dziecka.
1.3. Koncepcje stanowienia celów wychowania.
Cele wychowania zmieniały się w poszczególnych epokach historycznych, ponieważ wynikają one z systemu wartości dominujących w danym społeczeństwie z tradycji narodowych, ideologii. Ich inspiracją mogą być religie, systemy filozoficzne, polityczne. Stanowią one wyraz określonych wartości, które są powszechnie akceptowane. Ich aprobata wynika z uznanych systemów, które je opracowały.
1 - Cele wychowania wywodzono ze świata natury, kiedy rozwój człowieka tłumaczono przez analizę teorii determinizmu. Zadatki wrodzone przesądzały o kształcie fizycznym jednostki i jej stanie umysłowym. Rolą wychowania było usuwanie barier hamujących swobodny rozwój dziecka. Natura stała się egzekutorem poczynań wychowanka.
2 - Cele wychowania wywodzono ze świata wartości uniwersalnych (wartości ponadczasowych) – ich źródłem i środkiem przekazu była kultura, i z niej należało wyprowadzać cele wychowania, które miały charakter ponadczasowy, niezmienny i obiektywistyczny. Wychowanie traktowane było jako proces wzrastania dziecka w świat wartości kultury, wartości uniwersalnych.
3 - Cele wychowania wywodzono z analizy przebiegu życia społecznego. Wychowanie jest przygotowaniem ludzi do życia w ściśle określonych warunkach, które zmieniają się wraz z postępem ekonomicznym i politycznym. Wychowanie jest zakorzenione w środowisku społecznym i trzeba odwoływać się do panujących w nim wartości, norm i oczekiwań ludzi.
4 - Cele wychowania uzasadniane na gruncie wychowania panującej ideologii. Ideologia wskazuje te wartości, jakie powinno osiągać się poprzez specjalne zabiegi wychowawcze, wskazuje obszary możliwych działań wychowanków, treści tych działań
i kreśli wizję szczęśliwej przyszłości mającej być ostatecznym rezultatem wychowania. Pedagogika staje się instrumentem w realizacji założeń ideologicznych. Cele wychowania obmyślają politycy i ideolodzy, wychowawcy realizują je w praktyce.
5 - Cele wychowania wywodzone z wartości religijnych – cele wychowania określone zostały w dekalogu a ich twórcą jest Bóg. W wychowaniu chodzi więc o wyegzekwowanie i uzasadnienie przykazań boskich. Są on wyrażane we wszystkich kulturach i systemach edukacyjnych, odpowiadają istocie stosunków międzyludzkich. Wychowanie jest wrastaniem człowieka w wartości ofiarowane przez Boga.
1.4.Rodzaje celów wychowania.
Cele wychowania analizuje się na trzech poziomach, jako:
cele ogólne (cele ostateczne) – mają charakter uniwersalny, nie podlegają alienacji, noszą znamię człowieczeństwa. Włącza się je w konkretne konteksty społeczne, nie są podawane w gotowej postaci ale wypracowuje się je w konkretnej sytuacji wychowawczej.
Cele swoiste (charakterystyczne są dla kultury i obyczajów grupy społecznej).
Funkcje celów wychowania:
są punktem odniesienia, do którego w systemie dydaktyczno-wychowawczym wszystko się przymierza i ocenia,
regulacyjna – przeciwdziałają nadmiernemu rozbudowywaniu środków,
organizująca – wobec treści, metod, form organizacyjnych, kształcenia nauczycieli, badań oświatowych,
koordynująca – pobudzają i umacniają entuzjazm, jeśli są autentyczne, integrują, mobilizują
prospektywna - ,,twórcze przepowiadanie”, przenoszenie się w przyszłość, by tworzyć ją lepszą,
wzmacnianie poczucia bezpieczeństwa.
System wartości a hierarchie celów wychowawczych.
W teorii wychowania występują dwie orientacje, określające relacje między celami i wartościami w wychowaniu.
Według J. F. Herberta i przedstawicieli Nowego Wychowania – wartości stanowią podstawę do formułowania celów wychowania. Ideał wychowania to zbiór określonych wartości zhierarchizowanych i skoncentrowanych wokół wartości naczelnych – transcendentaliów. Wartości stanowią cel zabiegów wychowawczych a cele wychowawcze można osiągnąć poprzez kształtowanie postaw wobec różnych obiektów rzeczywistości. Wartości stanowią treść postaw wychowanka.
Według autorów podkreślających społeczny kontekst wychowania - jest ono pewną formą społecznej działalności, wytworem organizacji życia społecznego. Cele wychowania są wywodzone z analizy rzeczywistości społecznej, musza wynikać z dążeń i aspiracji konkretnych grup społecznych. Autorzy mówią, że nie występuje tylko jeden uniwersalny ideał lecz jest ich tyle ile kręgów kulturowych i wychowawczych. Społeczeństwo i kultura, którą ono wytworzyło, określają wartości, zaś wychowankowie je internalizują w procesie edukacji.
Inni autorzy twierdzą, że efekty wychowania ocenia się z punktu widzenia przyjętego w społeczeństwie systemu aksjologicznego, dopiero po osiągnięciu założonego celu wychowania przyznaje mu się jakąś wartość. Cele wychowania mają wartość społeczną jeśli zostaną w pełni zrealizowane i służą rozwojowi jednostki i grupy społecznej.
Analizując wzajemne relacje między wartościami a celami wychowania można powiedzieć, że odmienne są źródła wartości. W pierwszym przypadku wynikają z koncepcji człowieka, w drugim – z empirii, gdyż wyrażają konkretne potrzeby społeczne. Treścią celów są więc wartości. Różnica między tymi koncepcjami tkwi w założeniach światopoglądowych i aksjologicznych. Jedne odwołują się do wizji świata, który nadejdzie. Wychowanie jest traktowane jako instrument przekształcania świadomości ludzi i urzeczywistniania tej wizji w życiu praktycznym. Inni stoją na straży istniejącego porządku społecznego i utrwalają go w świadomości pokoleń. Wartości przejawiają się w celach wychowania:
pośrednio ( gdy w celu wychowania jedne wartości współwystępują w powiązaniu z innymi lub wzajemnie się uzupełniają),
bezpośrednio – gdy celem wychowawczym jest urzeczywistnienie pewnej wartości.
Istnieje obecnie potrzeba rozważenia istotnych wartości i znalezienia sposobu przekładania tych wartości na język praktyki edukacyjnej. Postuluje się konieczność „edukacji aksjologicznej”, czyli edukacji prowadzącej do świadomego wybierania wartości i określenia ich hierarchii jako podstaw konstruowania własnej filozofii życiowej. Hierarchia uznawanych wartości stanowi podstawowe uwarunkowanie ludzkich zachowań. Wartości są czynnikiem ukierunkowującym postawy, zachowania, motywy postępowania. Wpływają na ocenę innych ludzi, zdarzeń, zachowań, wyznaczają postawy wobec różnych obiektów. Najważniejsze jest umacnianie wartości podstawowych, zwłaszcza DOBRA, PIĘKNA i PRAWDY. Do uniwersalnych wartości zalicza się: wolność, sprawiedliwość, humanizm, pokój, godność. Nadrzędną wartością w ujęciu współczesnej aksjologii jest człowiek, jego życie i rozwój, samorealizacja, wolność, tożsamość, podmiotowość. Związek wartości i celów edukacji wynika z faktu, że działalność szkoły jest nastawiona na wychowanie.