384

Anna Daria TALAR
Małgorzata ŁUKOWICZ
Iwona DEJEWSKA
Marek JEDWABIŃSKI
Collegium Medicum UMK w Bydgoszczy

ZESPOŁY BÓLOWE KRĘGOSŁUPA W WIEKU SZKOLNYM

ZAGROŻENIEM CYWILIZACYJNYM

Wstęp
Postęp cywilizacji niesie za sobą szereg pozytywnych zmian wywierających

wpływ na sposób i jakość funkcjonowania człowieka. Dzięki postępowi techniki
stopniowo człowiek uniezależnił się od wpływów środowiska naturalnego.

Proces ten poza niezaprzeczalnymi zaletami niesie za sobą również szereg

negatywnych skutków. Dawniej człowiek obciążony był dużą ilością pracy fizycznej,
która gwałtownie wypierana jest nadmiarem pracy umysłowej w obecnych czasach.
Zmiana ta pociąga za sobą znaczne ograniczenie naturalnej i spontanicznej ak-
tywności ruchowej, zaburzenia naturalnych systemów biologicznych szczególnie
dobowych stanowiąc podłoże do rozwoju chorób cywilizacyjnych.

Powszechnie ignorujemy fakt, iż za wygodny i komfortowy tryb życia płacimy

własnym zdrowiem. Ewolucyjnie jesteśmy przystosowani do dużej aktywności ru-
chowej, dowodem na to jest specyficzna budowa naszego ciała: duże mięśnie
zarówno rąk jak i nóg. Osoba intensywnie pracująca fizycznie charakteryzuje się
dużą wydolnością wysiłkową i dobrymi zdolnościami termoregulacyjnymi dzięki
czeku szybko może regenerować organizm.

Era gier komputerowych, telewizji i video determinująca długotrwałe przeby-

wanie w pozycji siedzącej stanowi zagrożenie dla rozwoju prawidłowej, osiowej
stabilizacji kręgosłupa w intensywnie rozwijających się młodych organizmach.

Postawa ciała
Kręgosłup stanowi bardzo złożoną strukturę anatomiczną. Spełnia dwie pod-

stawowe funkcje, w sposób statyczny utrzymuje postawę w pozycji pionowej oraz
dynamiczny zapewnia ruchy w różnych płaszczyznach i amortyzację. By w pełni
spełniać tę funkcję niezbędne są krzywizny kręgosłupa kształtujące się w rozwoju
osobniczym. U dziecka po urodzeniu z ogólnej kifozy przebiegającej przez całą
długość kręgosłupa zaczyna się kształtować ok. 3-4 miesiąca życia lordoza szyjna
a w wyniku przyjmowania pozycji pionowej między 9 a 12 miesiącem życia pojawia
się lordoza w odcinku lędźwiowym. Kręgosłup dziecka 12-14 miesięcznego przyj-
muje prawidłowy kształt.

1

,

2

Prawidłowo wykształcone krzywizny są wstanie 17- krotnie zwiększyć odpor-

ność na obciążenia i wstrząsy jakie są przenoszone na kręgosłup. Kręgosłup nie
mógłby wykonywać swoich zadań bez pracy mięśni, stanowią one czynny element
narządu ruchu. Mięśnie pracujące dla kręgosłupa są nie tylko sprawcami jego ru-
chów, lecz tworzą także aparat wspomagania kręgosłupa. W utrzymaniu równowa-

1

T. Kasperczyk: Wady postawy ciała, diagnostyka i leczenie. Kraków 2002, s. 42-70

2

M. Borkowska, I. Gellesa-Mac: Wady postawy i stóp u dzieci. Warszawa 2004, s. 9-19

385

gi kręgosłupa ważną rolę pełnią nie tylko mięśnie głębokie grzbietu oraz mięśnie
brzucha i mięśnie pośladkowe ale również aparat więzadłowy stawów kręgosłupa.

W obecnych czasach jednym z warunków prawidłowego rozwoju i zdrowia

dziecka jest jego prawidłowa postawa ciała.

Postawa ciała to indywidualne ukształtowanie i ustawienie poszczególnych

części ciała w pozycji stojącej będące nawykiem ruchowym wpływającym na syl-
wetkę. Postawa zależy od czynników genetycznych oraz funkcjonowania narządów
wewnętrznych. Prawidłowa postawa ciała jest zgodna z dynamiką rozwoju osobni-
czego człowieka w określonym etapie ontogenezy i zapewnia harmonijne działanie
organizmu z optimum wydolności dzięki odpowiedniej budowie, ukształtowaniu
krzywizn kręgosłupa, napięciu mięśniowemu oraz pracy mięśni stabilizujących
kręgosłup. Sylwetka jest indywidualna cechą każdego człowieka, zmienną w za-
leżności od wieku, stanu zdrowia i trybu życia (Kasperczyk, Borkowska).

3

Nawyki prawidłowej postawy kształtują się już od wczesnego dzieciństwa,

a szczególnie w wieku przedszkolnym i szkolnym. Postawę ciała kształtuje również
środowisko, w którym dziecko przebywa, a więc przede wszystkim dom i szkoła.
Wbrew często słyszanym opiniom szkoła w dużym stopniu jest odpowiedzialna
za kształtowanie postawy ciała dziecka. Spędza ono w niej przeciętnie 3 do 6 go-
dzin, a niekiedy więcej i przez większość tego czasu pozostaje często w nieko-
rzystnej dla niego pozycji siedzącej.

4

,

5

,

6

Rozwój motoryczny w wieku szkolnym
W wieku szkolnym zachodzi intensywny proces doskonalenia precyzyjnych

ruchów rąk i wykorzystywanie ich podczas m.in. pisania i malowania. Od około 9-
10 roku życia zwiększa się zdolność koncentracji uwagi oraz przebiega dalszy
rozwój ruchów typu lokomocyjnego i sportowego pod postacią zróżnicowania rzu-
tów oraz dobrego opanowania biegu. Postępuje również intelektualizacja czynno-
ści przejawiająca się zwiększonym zainteresowaniem efektami, zadowoleniem
z udanych ćwiczeń fizycznych i umysłowych, oraz wzrostem zainteresowania
współzawodnictwem. Osiągnięcie w/w umiejętności prowadzi do osiągnięcia przez
dziecko drugiego apogeum motorycznego” zwanego również „etapem dziecka
doskonałego”. Etap ten charakteryzuje się wielką łatwością uczenia się nowych
nawet skomplikowanych ruchów i trwa do momentu początku skoku pokwitaniowe-
go (u dziewcząt ok. 10-11r.ż., u chłopców ok. 12-13r.ż.). Wiek szkolny jest również
okresem intensywnego i dynamicznego rozwoju umiejętności motorycznych dlate-
go też określa się ten okres mianem „złotego wieku motoryczności”.

7

Wejście dziecka w okres pokwitania wiąże się z ogromnymi przemianami

związanymi ze zwiększonym wydzielaniem hormonów płciowych oraz wzrostu.
Okres ten zwany „skokiem pokwitaniowym” charakteryzuje się znacznym przyspie-
szeniem wzrostu, szczególnie kości długich powodując poza wyraźnym szybką
zmianą wysokości ciała również zmianę proporcji ciała – wysmuklenie sylwetki,
przesunięcie środka ciężkości ciała w górę. W tym okresie zmiany w rozwoju so-

3

M. Kowalski: Wady postawy. W: J. Kiwerski (red.): Schorzenia i urazy kręgosłupa. Warszawa 2001,

s. 51-60

4

K.

Dutkiewicz K.: Rola nauczyciela w profilaktyce wad postawy ciała. „Życie Szkoły” 1996, nr 10

5

M. Graba, I. Zając: Nauczyciel wychowania fizycznego wobec problemu wad postawy. „Wych. Fiz.

i Zdr.” 2003, nr 11

6

Z.

Skrzypczak: Rola szkoły w przeciwdziałaniu wadom postawy dzieci i młodzieży. „Lider” 2003, nr 5

386

matycznym wpływają na zaburzenie rytmu, dokładności i harmonii ruchów oraz ich
niezręczności. Dziewczęta z uwagi na różnice dymorficzne budowy ciała są szcze-
gólnie predysponowane do niższej sprawności fizycznej w tym okresie. Obniżeniu
ulega również zdolność uczenia się ruchów ale jest to stan przejściowy – naturalna
konsekwencja procesu rozwoju.

Po okresie intensywnego dojrzewania płciowego następuje okres „pełni” pod-

czas którego następuje przyrost parametrów szerokościowych – zwłaszcza masy
tłuszczowej i masy ciała. Zachodzące w tym okresie ogromne zmiany w psychice
spowodowane zachwianiami równowagi w procesach pobudzania i hamowania,
częstymi zmianami zainteresowań oraz prowadzeniem bogatego życia emocjonal-
nego skutkuje zmniejszeniem zdolności motorycznej w wyniku zmniejszenia zainte-
resowania i motywacji do ruchu i jest to najbardziej charakterystyczne dla dziew-
cząt.

W zakresie motoryki po okresie pokwitania następuje powrót do równowagi,

cechuje się ona dużym bogactwem ruchów i wysokim poziomem zdolności moto-
rycznych.

7

Nauka w szkole
Podjęcie nauki w warunkach szkolnych stanowi duże wyzwanie i stres dla

młodego organizmu w fazie najintensywniejszego rozwoju. W mózgu dziecka
w wieku 6-7 lat przeważają procesy pobudzania nad hamowaniem. Przed podję-
ciem nauki w warunkach szkolnych dziecko spędzając czas w domu lub w przed-
szkolu większą część czasu spędza na spontanicznej aktywności o dużej różno-
rodności form ruchowych. Nagła zmiana trybu życia związana z obowiązkiem
szkolnym gwałtownie i radykalnie zmienia tryb życia dziecka. System klasowo –
lekcyjny panujący w szkołach wprowadza duże ograniczenia aktywności ruchowej
dziecka. Konieczność przebywania w klasie w pozycjach siedzących przez długi
okres czasu negatywnie wpływa na kształtujący się narząd ruchu.

8

Praca mięśni w zależności od pozycji ciała i jej skutki dla organizmu
Pracę mięśni możemy podzielić ze względu na sposób reakcji mięśnia na na-

pięcie. Wyróżniamy dwa typy pracy mięśniowej: dynamiczną zwaną izotoniczną
oraz statyczną zwaną izometryczną.

Praca dynamiczna ma miejsce kiedy mięsień rozciąga się i kurczy zatem jego

długość ulega zmianom. Podczas skurczu mięśnia dochodzi do zatrzymania od-
pływu krwi a w trakcie rozkurczu dzięki szybkiemu rozszerzeniu się naczyń krwio-
nośnym żylnych i tętniczych dochodzi do szybkiej poprawy krążenia. Regularnie
przepływająca krew przez mięśnie dostarcza tlen i odprowadza odpady pracy mię-
śni.

Praca statyczna zachodzi podczas stania, siedzenia lub podpierania się gdy

napięte mięśnie nie wykonują ruchu czyli długość mięśnia nie ulega zmianie. Pod-
czas długotrwałej pracy statycznej napięcie mięśni powoduje wzrost ciśnienia oraz
zaciśnięcie naczyń krwionośnych w wyniku skurczu mięśni. Dochodzi również
do znacznego zwiększenia tempa produkcji przewyższającego proces spalania
kwasu mlekowego powstającego w wyniku przemiany materii. W krwioobiegu

7

J. Szopa, E. Mleczko, S. Żak: Podstawy antropomotoryki. Warszawa-Kraków 1996, s. 56-67

8

Ibidem, s. 56-67

387

wzrasta ilość kwasu mlekowego a ilość tlenu maleje prowadząc do niedostatecz-
nego zaopatrzenia mięśni w tlen co skutkuje zmniejszeniem zdolności do pracy.
Skutkiem nagromadzenia kwasu mlekowego w krwiobiegu prowadzącego do długu
tlenowego są bóle, twardnienie i zmęczenie mięśni. Dług tlenowy w mięśniu
to różnica pomiędzy poziomem zużytego tlenu podczas wysiłku fizycznego a po-
ziomem zużytego tlenu podczas spoczynku.

9

,

10

Dynamiczna praca mięśni daje lepsze warunki ukrwienia i dotlenienia aniżeli

praca statyczna dzięki szybszemu dostarczaniu nowych porcji krwi do mięśni.

Przyjmowana i utrzymywana przez dłuższy czas pozycja ciała wywiera wpływ

na szkielet i otaczające go tkanki oraz utrzymujące je napięcie mięśniowe. Wszyst-
kie pozycje ciała oprócz leżenia sterowane przez układ nerwowy wymagają specy-
ficznej pracy mięśni mającej na celu przeciwdziałanie przesunięcia punktu ciężko-
ści poza płaszczyznę podporu.

Układ nerwowy odbiera informacje o położeniu ciała i ustawieniu poszczegól-

nych jego częściach względem siebie dzięki receptorom umiejscowionym w mię-
śniach, ścięgnach, torebkach stawowych błędniku, oczach oraz skórze.

9

Pozycja leżąca wymaga najmniejszego wydatku energetycznego, następnie

coraz to większy wydatek stanowi pozycja klęcząca, przysiad kuczny, a największy
– stojąca.

Pozycja siedząca jest najczęściej wybieraną pozycją sprzyjającą pracy szcze-

gólnie umysłowej a co tym idzie jest pozycją wymuszoną w warunkach szkolnych.
Badania dowodzą, iż większość ludzi przebywa w pozycji siedzącej ok.10 godzin
na dobę. Często przyjmowana pozycja siedząca przez dzieci i młodzież zakłóca
funkcje fizjologiczne a w szczególności dynamikę rozwojową. Częste i długotrwałe
przebywanie w niej wzmaga napięcie statyczne mięśni prowadząc do zmęczenia.
Kolejną konsekwencją długiego przebywania w tej pozycji jest tendencja
do spłaszczania się klatki piersiowej, poszerzenia bioder, wygięcia kręgosłupa
z wypchnięciem jąder miażdżystych chrząstek międzykręgowych w kierunku kana-
łu kręgowego. Często w wyniku niewłaściwego dostosowania wysokości stołu czy
biurka przy którym siedzi dziecko dochodzi do wytworzenia bocznego skrzywienia
kręgosłupa – skoliozy. W tej pozycji dochodzi również do zmniejszenia ruchu prze-
pony i żeber, pogarsza się wentylacja, szybciej ulegają zmęczeniu mięśnie grzbie-
tu i brzucha co skutkuje zmianami morfologicznymi i czynnościowymi wielu narzą-
dów oraz sprzyja powstawaniu dolegliwości i chorób m.in. chorób układu krążenia,
lumbago oraz kamicy nerkowej. Długotrwałe siedzenie we wczesnym etapie rozwo-
ju ma wpływ na osłabienie struktur narządu ruchu z osłabieniem motoryczności,
zwinności, siły i wytrzymałości mięsni. Wpływa to skłonność do zwiększania wyso-
kości i masy ciała.

11

Pozycja stojąca stanowi obciążenie dla układu krążenia z powodu występują-

cego napięcia statycznego mięśni ud, podudzi i stóp. Najmniejszy wydatek energe-
tyczny w pozycji stojącej zachodzi gdy głowę pochyli się do przodu, przy pogłębio-
nej kifozie piersiowej i wyprostowanych nogach w stawach kolanowych. Jest to
typowa pozycja przyjmowana przy zmęczeniu – czyli przesunięcie masy ciała na
aparat więzadłowy i elementy statyczne.

9

A. Bałagowska, A. Malinowski: Ergonomia dla każdego. Poznań 1997, s. 5-13

10

Z. Zagrobelny, M. Woźniewski: Biomechanika kliniczna. Wrocław 1999, s.126-142

11

A. Bałagowska, A. Malinowski, op. cit., s. 32-47

388

Długotrwałe przebywanie w tej pozycji predysponuje do rozwoju chorób nerek,

zapaleń górnych dróg oddechowych, niedomogi krążenia spowodowanej wzrostem
ciśnienia hydrostatycznego naczyń włosowatych, żylaków i płaskostopia. Ma rów-
nież wpływ na zahamowanie funkcji motorycznej. Szczególne warunki tej pozycji
mogą kształtować postawę nawykową często nieprawidłową.

Wpływ aktywności fizycznej na organizm oraz skutki hipokinezji i akine-

zji u młodzieży

Aktywność fizyczna wpływa na stan zdrowia człowieka, jest komponentą

zdrowego trybu życia oraz służy kształtowaniu, utrzymywaniu i odzyskiwaniu zdro-
wia. Z badań naukowych wynika, iż osoby systematycznie wykonujące ćwiczenia
fizyczne lepiej się odżywiają, kontrolują wagę ciała, lepiej sypiają oraz lepiej radzą
sobie ze stresem podczas gdy osoby stroniące od aktywności fizycznej narażone
są na obniżenie wydolności fizycznej, złe samopoczucie, stanu nerwicowe oraz
powstawanie chronicznego zmęczenia.

Ruch jest niezwykle ważny i stymulujący w okresie intensywnego rozwoju

młodego organizmu. Wśród korzyści dla aparatu ruchu wynikających z uprawiania
różnorodnych form aktywności fizycznej warto wymienić m.in. rozwój siły, masy
i wytrzymałości mięśni co jest niezbędne dla pokonywania obciążeń zewnętrznych
oraz wykonywanie różnych czynności przy minimalnym wysiłku. Zwiększona pod-
czas ruchu stabilność stawów umożliwia zabezpieczenia kręgosłupa przed prze-
ciążeniami a aparat torebkowo – więzadłowy przed uszkodzeniem.

Aktywność fizyczna oddziałuje również na aparat kostno – stawowy modelując

powierzchnie stawowe, utrzymując lub zwiększając zakresy ruchomości w stawach
oraz zwiększa wytrzymałość mięśni.

Układ nerwowy pod wpływem ćwiczeń fizycznych otrzymuje bodźce o różnym

charakterze potrzebne dla prawidłowego funkcjonowania wywołując reakcję torują-
cą lub hamującą dla potrzeb poprawy kontroli ustawienia ciała i przebiegu ruchu.
Dzięki sterującej roli tego układu możliwe jest uczenie się różnorodnych, nowych
czynności ruchowych.

Pozytywne zmiany zachodzą również w układzie krążenia – w obrębie mię-

śnia sercowego przejawiające się zwiększeniem siłę skurczu, objętość wyrzutową
serca i pojemność minutową przy mniejszej pracy serca oraz w krążeniu obwodo-
wym zwiększając „pompę mięśniową” podnosząc gotowość organizmu do wysiłku.

Układ oddechowy poprzez aktywność fizyczną usprawnia mechanikę oddy-

chania. Korzystne zmiany zauważa się w budowie klatki piersiowej, tkance płucnej,
czynności mięśni oddechowych oraz w poprawie parametrów wentylacyjnych.
Dzięki temu dochodzi do usprawnienia wymiany gazowej i poprawy wydolności
fizycznej.

Aktywność fizyczna wywiera wpływ na kontrolę przemiany materii. Jest nie-

zbędna dla redukcji tkanki tłuszczowej, nadwagi i otyłości. Stanowi również ochro-
nę dla układu krążenia oraz regulując poziom cholesterolu zwiększając jego stęże-
nie frakcji HDL a obniżając poziom LDL.

389

Wady postawy w wieku szkolnym
Wady postawy to zmiany utrwalone w układzie kostnym lub mięśniowym, któ-

re możemy nazwać błędami "trzymania się". Są to odchylenia od ogólnie przyję-
tych cech postawy prawidłowej, właściwej danej kategorii wieku, płci i typu budowy.

Kasperczyk wyróżnia trzy okresy rozwoju wad postawy. Pierwszy okres obej-

muje tylko zmiany czynnościowe. Jedne grupy mięśni ulegają osłabieniu i rozcią-
gnięciu, w innych występuje wzmożone napięcie i ich skrócenie. Czas trwania tego
okresu może wynosić od kilku tygodni do kilku miesięcy. W drugim okresie docho-
dzi już do powstawania przykurczy (więzadeł, ścięgien, mięśni). Okres ten może
trwać kilka tygodni, miesięcy, a nawet lat. Ostatni – trzeci okres obejmuje już po-
wstanie zmian strukturalnych czyli utrwalonych przykurczy. Wady postawy w tym
okresie określane są jako patologiczne.

12

W osobniczym rozwoju postawy ciała wyróżnia się dwa okresy, w których na-

sila się występowanie wad postawy. Są to okresy krytyczne dla posturogenezy
(procesu kształtowania się postawy): pierwszy okres przypadający na 7 rok życia
nosi nazwę „szkolnego”, drugi okres to etap skoku pokwitaniowego.

Asymetria w płaszczyźnie czołowej w obrębie ustawienia głowy i szyi, barków,

łopatek, ramion, trójkątów talii, linii wyrostków kolczystych kręgosłupa, linii bioder,
okolic krętarzy większych, ustawienia kolan i stóp jest główną cechą wad postawy.
Przyczyną wad postawy może być ponadto zaburzenie długości kończyn górnych
jak i dolnych oraz stan funkcjonalny stawów (ograniczenia ruchomości, przykurcze,
unieruchomienia, deformacje). Wady postawy możemy wyróżnić również w płasz-
czyźnie strzałkowej – odkształcenia krzywizn kręgosłupa, odchylenie od pionu czy
nadmierne pochylenie miednicy oraz w płaszczyźnie horyzontalnej – asymetria
grzbietu.

13

,

14

Do najczęstszych wad postawy u dzieci w wieku szkolnym należą: plecy okrą-

głe, plecy wklęsłe, plecy okrągło-wklęsłe, plecy płaskie oraz boczne skrzywienie
kręgosłupa.

Plecy okrągłe charakteryzują się zwiększonym wygięciem kręgosłupa ku tyło-

wi w odcinku piersiowym. Wada ta charakteryzuje się osłabieniem mięśni grzbietu,
wysunięciem do przodu głowy i barków oraz przykurczem w obrębie mięśni klatki
piersiowej. W przypadku tej wady często dochodzi do upośledzenia funkcji odde-
chowych.

Wada polegająca na pogłębieniu lordozy lędźwiowej to plecy wklęsłe. W syl-

wetce dziecka oprócz zwiększonej lordozy lędźwiowej uwidocznia się wysunięty
do przodu brzuch a klatka piersiowa i odcinek piersiowy kręgosłupa mogą być nie-
co spłaszczone. Miednica ustawiona jest w zwiększonym przodopochyleniu. Osła-
bieniu ulegają mięśnie brzucha, pośladkowe wielkie, oraz zginacze stawu kolano-
wego. Wada ta wpływa na nadmierne napięcie mięśni grzbietu w odcinku lędź-
wiowym oraz zginaczy stawu biodrowego.

Zwiększenie lordozy lędźwiowej i kifozy piersiowej to charakterystyczna cecha

dla pleców okrągło – wklęsłych. Takie ustawienie kręgosłupa sprawi że zazwyczaj
głowa pochylona jest ku przodowi a klatka piersiowa jest spłaszczona. Takie zmie-

12

T. Kasperczyk: Wady postawy ciała, diagnostyka i leczenie. Kraków 2002, s. 42-70

13

I.M. Kowalski, L. Hurmo: Zaburzenia postawy ciała w wieku rozwojowym. Olsztyn 2001, s. 29-36

14

I.M. Kowalski, R. Lewandowski: Rehabilitacja dzieci i młodzieży wybrane zagadnienia. Olsztyn 2001,

s. 36-53

390

nione ukształtowanie kręgosłupa wpływa na patologiczne napięcie lub osłabienie
mięśni i więzadeł.

Spłaszczenie lub brak fizjologicznych krzywizn kręgosłupa sprzyja powstaniu

pleców płaskich. W wyniku braku naturalnych krzywizn dochodzi do wypadnięcia
funkcji amortyzującej kręgosłupa która doprowadza do przeciążeń a z czasem
do zmian zwyrodnieniowych.

Boczne skrzywienie kręgosłupa – skolioza stanowi najpoważniejszą i najczę-

ściej występującą wadę postawy. Obejmuje zespół zniekształceń kręgosłupa i po-
wiązanych z nim: klatki piersiowej, poszczególnych części narządu ruchu oraz
narządów wewnętrznych.

Ze względu na przyczyn powstawania skoliozy dzieli się na (klasyfikacja

Cobba): skoliozy funkcjonalne (czynnościowe) statyczne (nierówna długość koń-
czyn dolnych, skośna miednica) i reflektoryczne (ból) oraz skoliozy strukturalne
(organiczne): kostnopochodne, nerwopochodne, mięśniopochodne, typ mieszany
kostno-nerwowo- mięśniopochodny oraz idiopatyczne. Ze względu na umiejsco-
wienie wyróżnia się: szyjno-piersiowe, piersiowe, piersiowo-lędźwiowe i podwójne.
Z uwagi na wiek pacjenta: wczesno-dziecięce (0-3 r.ż.), dziecięce (3-10 r.ż.)
oraz skoliozy dorastających (10-18 r.ż.).

15

,

16

,

17

U dzieci obarczonych wadami postawy prawie zawsze występuje płaskostopie

i bardzo często zła artykulacja głosek (wady wymowy) i wynika to z nieprawidłowe-
go napięcia mięśni całego ciała.

17

Telewizja i gry komputerowe zagrożeniem dla kręgosłupa
Rozwój technologii i elektroniki spowodował upowszechnienie telewizji, video

i gier komputerowych. Czas który kiedyś dziecko poświęcało na spontaniczną za-
bawę lub wypoczynek na świeżym powietrzu aktualnie spędza przed telewizorem.
Niezmiernie ważnym elementem jest właściwa organizacja czasu dobowej aktyw-
ności dziecka.

Niekorzystny wpływ rozwoju techniki na narząd ruchu spowodowany jest dłu-

gotrwałym przebywaniem w nie fizjologicznej, przeciążającej pozycji dla kręgosłu-
pa oraz znacznym, ograniczeniem aktywności ruchowej a czasami nawet i bezru-
chem.

18

Noszenie tornistra i jego wpływ na przeciążenie kręgosłupa
Podnoszenie, noszenie, pchanie i ciągnięcie są czynnościami, które wpływają

na odkształcenie się kręgosłupa w odcinku piersiowo-lędźwiowym na skutek nad-
miernego. Długotrwały, zły sposób podnoszenia i noszenia plecaka może dopro-
wadzić w konsekwencji do zmian zwyrodnieniowych chrząstek międzykręgowych,
uszkodzeń trzonów kręgów, oraz ich deformacji i niejednokrotnie poważnych od-
kształceń w układzie kostno-mięśniowym prowadzącym do nie korekcyjnych wad
postawy.

19

15

I.M. Kowalski, R. Lewandowski, op. cit., s. 36-53

16

T. Kasperczyk, op. cit., s. 42-70

17

M. Borkowska, I. Gellesa-Mac: Wady postawy i stóp u dzieci. Warszawa 2004, s. 9-19

18

J. Stodolny: Jak chronić swój kręgosłup. Kielce, s. 22-99

19

A. Bałagowska, A. Malinowski, op. cit., s. 5-13

391

Zmiany zwyrodnieniowe i przeciążeniowe kręgosłupa we wczesnym eta-

pie rozwoju

Postępująca zmiana trybu życia związana ze zmniejszeniem aktywności ru-

chowej, fizycznej, monotypowością ruchową oraz automatyzacja ułatwiająca życie
wynikająca z postępu technicznego stanowią zasadnicze przyczyny powstawania
zmian zwyrodnieniowych kręgosłupa. Warunki korzystania ze zdobyczy myśli tech-
nicznej XXI wieku wpływają na przeciążenie stawów i tkanek kręgosłupa nieprzy-
stosowanego ewolucyjnie do siedzącego trybu życia. Początkowo niekorzystne
zmiany obejmują krążek międzykręgowy, który odgrywa znaczącą rolę w biome-
chanice kręgosłupa, następnie dochodzi do przeciążenia przestrzeni międzykrę-
gowych sąsiadujących z segmentem o zmniejszonej ruchomości. W wyniku nad-
miernego obciążenia kręgosłupa nawet w młodym wieku dochodzi do utraty sprę-
żystości, odwodnienia jądra miażdżystego, zmiany zwartości stawów międzykrę-
gowych, obniżenia wysokości krążka oraz zwiotczenia obrąbka włóknistego krąż-
ka.

20

Profilaktyka bólów kręgosłupa
W profilaktyce bólów kręgosłupa niezwykle ważne jest zapobieganie przecią-

żeniom w trakcie siedzenia. Można to częściowo osiągnąć poprzez dobrze dosto-
sowane krzesło na którym dziecko spędza dużo czasu podczas nauki, odrabiania
lekcji czy innych czynności. Krzesło powinno zapobiegać przeciążeniom zarówno
u dzieci i młodzieży nie mającej dolegliwości bólowych (profilaktyka pierwotna) jak
i dla dzieci z już istniejącymi dolegliwościami. Warunkiem prawidłowego dopaso-
wania krzesła dla dziecka istotne jest posiadanie możliwości różnorodnych regula-
cji do indywidualnego dopasowania na każdym etapie rozwoju dziecka wraz z jego
dynamiką.

Zasady jakie obowiązują przy prawidłowej postawie siedzącej są następujące:

wysokość siedzenia ustawiona tak, aby uda podpierane były na całej długości
przez siedzenie, stopy powinny całą powierzchnią spoczywać na podłodze – takie
ustawienie zapewnia kąt zgięcia w stawie biodrowym około 90

0

przy równomier-

nym rozłożeniu ciężaru nóg na uda i stopy. Siedzisko powinny być ustawione sko-
śnie z lekko uniesioną częścią tylną zapewniając prawidłowe ustawienie lordotycz-
ne odcinka lędźwiowego której służy również oparcie sięgające maksymalnie do
łopatek stanowiąc oparcie dla lędźwiowego odcinka kręgosłupa i przeciwdziałając
jego kifotyzacji tego odcinka. Krawędź przednia siedziska powinna być zaokrąglo-
na aby maksymalnie zmniejszać ryzyko ucisku tętnicy udowej. Przestrzeń pomię-
dzy oparciem a siedziskiem powinna stwarzać możliwość wsunięcia pośladków
aby oparcie wypychało kręgosłup. Ważne są również podłokietniki pozwalające
odciążyć kręgosłup szyjny z ciężaru barków i kończyn górnych. Coraz częściej
zwraca się uwagę na „alternatywny typ siedzenia” na klękosiadzie. Ten sposób
siedzenia przy zwiększonym pochyleniu siedziska powoduje rozłożenie obciążenia
na pośladki i kolana przy wymuszonym zachowaniu prawidłowej lordozy lędźwio-
wej. Klękosiad zwany inaczej siedziskiem dla dyskopatyków zalecany jest dla osób
z przewlekłymi bólami lędźwiowego odcinka kręgosłupa, które nie są w stanie wy-
trzymać pozycji siedzącej na zwykłym krześle.

21

,

22

20

J. Kiperski (red.): Schorzenia i urazy kręgosłupa. Warszawa 2001, s.116-149

21

J. Stodolny: Jak chronić swój kręgosłup. Kielce, s. 22-99

22

A. Bałagowska, A. Malinowski, op. cit., s. 32-47

392

W przypadku zwykłych, prostych krzeseł bez regulacji dla utrzymania lordozy

lędźwiowej możliwe jest zastosowanie klinów unoszących tylną część siedziska
oraz wałków podpierających odcinek lędźwiowy utrzymując lordozę lędźwiową.

21

W sytuacji kiedy dziecko ma stwierdzoną anomalię w zakresie postawy doty-

czącą odkształceń kręgosłupa w zależności od potrzeb można zastosować jedną z
trzech rodzajów ustawienia tułowia podczas siedzenia. W przypadku zmniejszenia
lub zniesienia kifozy piersiowej stosuje się pochylenie tułowia do przodu które
powoduje odchylenie miednicy do tyłu, wyprostowanie lędźwiowego odcinka krę-
gosłupa oraz pogłębienie kifozy piersiowej. Odchylenie tułowia do tyłu lub utrzy-
manie go pozycji prostej powoduje pochylenie miednicy do przodu sprzyjające
utrzymaniu lordozy lędźwiowej. Zmiana pozycji tułowia z przedniej na tylną zmniej-
sza nacisk na przednie krawędzie chrząstek międzykręgowych a w zakresie kąta
105-125

0

znosi ten ucisk. Wskazane są okresowe zmiany pozycji i przerwy na re-

generację sił, czy na gimnastykę.

U dzieci cierpiących na „szkolne bóle głowy” ważne jest zastosowanie pulpi-

tów lub skośnego ustawienia blatu stołu / biurka przy którym dziecko uczy się, od-
rabia lekcje i czyta tak aby nie pochylało głowy.

Poza samym ustawieniem i dostosowaniem krzesła ważne jest również jak

najbliższe dosunięcie tułowia do blatu tak aby możliwe było oparcie klatki piersio-
wej o ten blat jak również możliwie częste podparcie łokci o blat stołu / biurka
lub o podłokietniki krzesła lub podparcie głowy na dłoniach.

23

,

24

W przypadku dzieci spędzających dużo czasu przed telewizorem i kompute-

rem profilaktyka bólów kręgosłupa polega na maksymalnym skracaniu czasu oglą-
dania telewizji bądź gry na komputerze, robieniu przerw lub też łączenie oglądania
telewizji z wykonywaniem równocześnie czynności wymagających jakiejkolwiek
aktywności fizycznej np. gry manualne, majsterkowanie itp. Długotrwałe siedzenie
przed telewizorem i szczególnie przed komputerem poza prowokowaniem niepra-
widłowej postawy stanowi zagrożenie dla psychiki dziecka zbyt intensywnie anga-
żując jego uwagę przy bezruchu fizycznym trwającym czasem kilka godzin.
W sytuacji dłuższego oglądania telewizji wskazane jest przyjęcie pozycji odciąża-
jącej – leżącej lub półleżącej a zachowaniem podparcia odcinka szyjnego i lędź-
wiowego kręgosłupa. Nieprawidłowe jest przebywanie w zapadającym się, miękkim
fotelu który sprzyja kifotyzacji kręgosłupa.

24

Aby zapobiegać przeciążeniu kręgosłupa niezwykle ważne jest również na co

dzień używane obuwie. Zasadniczo musi ono amortyzować wstrząsy wynikające z
poruszania się po twardym podłożu. Obuwie stosowane przez młodzież
w domu poza właściwościami amortyzującymi powinno mieć miękką z amortyzują-
cego tworzywa podeszwę, stabilny i szeroki obcas. Zaleca się aby domowe obuwie
było wsuwane – w formie klapek aby nie schylać się podczas zakładania. Obuwie
zewnętrzna musi być szerokie z uginającą się podeszwą. Sportowe buty typu adi-
das jest właściwym obuwiem profilaktycznym a nawet leczniczym dla osób z bóla-
mi kręgosłupa.

23

Ibidem, s. 32-47

24

J. Stodolny, op. cit., s. 22-99

393

Podsumowanie
Okres rozwoju szkolnego dziecka w którym została właściwie ukształtowana

postawa stanowi podstawę dla dalszego prawidłowego rozwoju układu mięśniowo-
szkieletowego. Uzyskane w poprzednich okresach mało korzystne cechy mogą się
w szybkim tempie pogarszać jak również zaprzestanie kontynuacji właściwych
zachowań i organizacji czasu dziecka może w tym okresie doprowadzić do poważ-
nych konsekwencji w życiu dorosłym.

W związku z tym konieczne jest regularne badanie i kontrolowanie przebiegu

rozwoju w celu szybkiego wykrycia wadliwej postawy zanim dojdzie do jej utrwale-
nia i wytworzenia mechanizmów kompensacyjnych.

25

Lekarze, nauczyciele szczególnie wychowania fizycznego, pielęgniarki

w szkołach oraz rodzice są obarczeni wielką odpowiedzialnością za prawidłowy
przebieg rozwoju postawy u dzieci. Większość zniekształceń o charakterze naby-
tym wcześniej wychwycone poprzez właściwe badania scriningowe dają możliwość
prawidłowej reakcji w celu korekcji zniekształceń.

Integralnym elementem opieki nad rozwijającym się młodym organizmem jest

współpraca zespołu terapeutycznego z rodzicami. Właściwe, wspólne postępowa-
nie jest podstawą do minimalizacji skutków cywilizacyjnej szkodliwości.

Powyższe rozważania mają na celu zwrócenie uwagi na potencjalne czynniki

zaburzenia procesu kształtowania się postawy dzieci i jego konsekwencje w posta-
ci m.in. zespołów bólowych w bardzo ważnym okresie rozwoju ontogenetycznego
– wieku szkolnym.

25

M. Kowalski, op. cit., s. 51-60