25.03.2014, Pietrzyk

Opis kodeksu rękopiśmiennego



Fibuła – klamra zamykająca cenne rękopisy.

Nazwa fibuła wywodzi się z łaciny. Nazywano tak zarówno klamry na oprawach ksiąg

jak i te używane do zapinania płaszczy rzymskich żołnierzy czy szkockich kiltów.



Rękopis oprawiony w kurdybanową oprawę (wykonana z tłoczonej i złoconej skóry).

Tę drogą technikę stosowano przy zdobieniu tapicerowanych siedzisk lub zamkowych

komnat. Do naszych czasów na świecie zachowały się jedynie 4 oprawy książkowe

tego typu.



Nerwy oprawy – elementy do których przymocowane były poszczególne arkusze księgi



Karty ochronne – tworzone z papieru marmurkowego który wykonywany był ręcznie i służył
do wyklejania wewnętrznych części oprawy rękopisu. Rodzaj wzór na papierze wyklejki służy
doskonale do datowania czasu wykonania prac introligatorskich. Zaczęto go[papier
marmurkowy] stosować pod koniec XVI w.



Ekslibris – znak właściciela książek często w postaci małej karteczki wklejany na jednej z
pierwszych stron książki. Ex libris – z księgozbioru (łac.)

Jak zdobiono książkę?



FRONTISPACE

– specjalny typ miniatury (ilustracji) występujący na początku rękopisu.



RUBRYKA, RUBRU

, - wyróżniony przez użycie czerwonego atramentu (rubrum) fragment

tekstu. Komentarz wprowadzający czytelnika w tematykę utworu lub jego części i
przedstawiający jego autora. . Słowo rubrum pochozdi od łacińskiego słowa ruber – czerwony



BORDIURA

– (franc. Bordure; bord – brzeg) ozdobne obramowanie tekstu na stronie

Herb kolejnego właściciela księgi, domalowany później. Widać próby jego wytarcia w
późniejszym czasie.



INICJAŁ

- oznacza początkową literę księgi lub akapitu.



REPREZENTANT

– mała literka dla iluminatora do jego wiadomości (żeby wiedział jaki inicjał

ma zrobić)



DROLERIE

– ilustracje ozdabiające kodeks znajdujący się w górnej i dolnej części strony;

słowo drolerie pochodzi od francuskiego słowa drole – śmieszne i oznacza śmiesznostkę, coś
zabawnego



ŻYWA PAGINA

- tytuł rozdziału książki znajdujący się w górnym marginesie; pozwala

zorientować się w którym miejscu dzieła znajduje się czytelnik (nie stosowano wówczas
foliacji ani paginacji)



MINIATURA INICJALNA

– ozdobiona sceną pierwsza litera rozdziału lub tekstu. W

przeciwieństwie do filigranu jest to motyw figuralny.



REKLAMANT

– inskrypcja oznaczająca koniec składki – jednego z zeszytów tworzących

księgę. Współcześnie podobne znaki pojawiają się na końcu poszczególnych arkuszy
drukarskich



EMBLEMAT

– (znak) i

DEWIZA

(hasło) pierwszego właściciela.



Horror vacui

– lęk przed pustką. – sposób tworzenia dekoracji tak aby zapełnić całą stronę.



ATRAMENT

– płyn służący do pisania. W średniowiecznej Europie atrament, nazywany

inkaustem albo czernidłem pisarskim, gotowano z soku kapusty, gałązek tarniny, wina, octu i
gumy arabskiej. Produkcją atramentu zajmowali się początkowo lekarze i mnisi. Czerwony
atrament nazywano RUBRUM.



GLOSA

– komentarz właściciela książki do testu; oznacza przypis odnoszący się do

poszczególnych słów lub fragmentów tekstu, wprowadzany przez kopistę manuskryptu lub
czytelnika na marginesach stron książki.



ZNAK AKAPITU =

współczesny

jego wygląd niewiele się zmienił

.

Podstawowy sposób

dzielenia tekstu na mniejsze fragmenty w celu zwiększenia jego czytelności i zaznaczenia
miejsca pojawienia się nowej myśli w wypowiedzi.



EXPLICIT –

rubrum na zakończenie tekstu książki



NOTA PROWENIENCYJNA –

tekst oznaczający właściciela manuskryptu.

– (ksylo – drzewo; graf – pismo) drzeworyty, były znane już w starożytności. Służył do

Ksylograf

powielania jakiś znaków (jak pieczątka). Najbardziej znanym sposobem odbijania różnych rzeczy
(zazwyczaj ze stempli metalowych) są pieniądze; monety. To były najbardziej cenione odbitki.

Pierwsze drzeworyty to :



karty do gry,



krótkie modlitwy,



zaklęcia,



modlitwy do ważnych świętych (wieszano na ścianach, noszono przy sobie, były to bardzo
utylitarne talizmany)

Najstarsze drzeworyty pochodzą z początku XV wieku –

M

adonna z 4 świętymi i

Ś

w. Krzysztof z 1423

roku (Klasztor w Bukschai) – przetrwały bo były jako zakładki w rękopisie którego nikt nie używał.

Zaczęły powstawać

książki ksylograficzne

– odbijane z bloków drzeworytniczych i są nazywane

książkami blokowymi. Takie książki są na ogół niezbyt obszerne, zwykle kilkanaście do kilkudziesięciu
kart.

W jaki sposób powstawały książki ksylograficzne?

Robiono kilkanaście lub kilkadziesiąt płyt które odbijano na papierze. Na tych książkach dominuje
wizerunek, grafika, a nie tekst.

Z jakiego drewna można robić drzeworyty?

Najlepiej z dębu, ale rzeźbienie jest bardzo ciężkie, poza tym słoje ma bardzo gęsto zbite. Okazuje się
ze najlepszymi materiałami były drzewa owocowe (grusza, jabłoń, orzech). Żeby można było zrobić
drzeworyt to płytę na której robiono wypukłorzeźbę uzyskiwano w pionowe przecięcie pnia. Płyta
była wzdłuż słojów. Kiedy już przecięto drzewo wzdłuż słojów, robiono płytę, potem na płytę
nakładano biała farbę (farbę wodną) i na tą płytę nanoszono rysikiem (ołówkiem) wizerunek lub tekst
który chciano uzyskać. Wówczas nożykiem wycinano rysunek wcześniej naniesiony. Był to bardzo
cienki nożyk; rysunek wycinano z 2 stron i powstawał kontur tego co chcielibyśmy uzyskać. To co nie
było zarysowane wycinano dłutkiem. Powstawała w ten sposób

wypukłorzeźba

. Ta wypukłorzeźba

była tą płyta już do odciskania. Pokrywano ją wówczas czarną lub brązową farbą (uzyskiwana z sadzy)
a następnie dodawano gumę arabską. Następnie zwilżano leciutko papier na którym miał być odbity
ten wizerunek z płyty. Żeby docisnąć deskę do papieru tak aby wszystko zostało dobrze odbite trzeba
było przejechać po desce wałkiem z końskiego włosia (jak przy przyklejaniu tapety). Przyciśnięcie na
siłę powodowałoby pęknięcie płyty. Robiono wałek z włosia końskiego i przejeżdżano nim ten kloc i
w ten sposób wypukłorzeźba się odbijała. Książki ksylograficzne były odbijane jednostronnie. 2 karty
sklejano aby wydawało się że książka jest zapisana z obydwóch stron. Następnie książkę oprawiano.
Jeśli chodzi o dekoracje książek – to co chciano uzyskać w innym kolorze malowano ręcznie.
Najczęściej dawano to malarzowi, który malował no chyba ze były teksty rubrowane a więc robiono
to na ogół z 2 płyt.

Jeśli chodzi o wygląd książek ksylograficznych

…

na pierwszy rzut oka nie różnią się od inkunabuł. Były i rysunki, mapy, i bardzo pracowicie zrobione
książki. Nakłady liczyły max. Po kilkadziesiąt sztuk.

4 rodzaje książek ksylograficznych:

-obraz bez tekstu (Mapy, herby wizerunki świętych, karty do gry)
-obraz i tekst na 1 płycie (w takich sytuacjach tekst grał rolę podrzędną; był objaśnieniem dla
jakiegoś wizerunku, grafiki)
- obraz i tekst na różnych płytach (zwykle odbijane na 2 osobnych stronach)
- sam tekst (odbijane podręczniki które służyły do nauki gramatyki języka łacińskiego, tzw donaty –
książki autora donatusa które były podręcznikami do nauki łaciny)

popularne książki ksylograficzne:
- Apokalipsa odbijana w Holandii 1420-1430
- biblia pauperum (wybrane sceny ze ST i Nowego Testamentu; przeznaczona dla niższego kleru
parafialnego. Dla kaznodziei których zdaniem było wygłaszanie kazań i był to swego rodzaju skrót
biblii troszkę jako komiks (były wizerunki, grafiki)
- Ars moriedni (sztuka umierania) – jak przygotować się do śmierci; są ciekawie ilustrowane, (Michał
archanioł, diabły, umierający, najstarszy znany egzemplarz jest z 1450 rok
- Speculum humane salwacionis – /zwierciadło ludzkiego zbawienia/ mówi o upadku i odkupieniu
rodzaju ludzkiego

I

nne dzieła odbijane to

metaloryty

(ryto w miedzi, mosiądzu, cynie),

tłoki pieczętne

(tłoki i

stemple do monet, sygnety służące do odbijania herbów w pieczęciach lakowych). Odlewano
poszczególne litery i układano z nich napisy, była to swego rodzaju pierwsza ruchoma czcionka

Stempli i pojedynczych czcionek używali introligatorzy (używają ich do dziś na tej zasadzie, że
wybijają na grzbietach, oprawach poszczególne litery)

Inkunabuł – stary druk
Czcionki używane w inkunabułach :



Rotunda

– pismo późnogotyckie powstałe na północy Włoch, później została przekształcona

w tzw. litere wenete (pismo weneckie). Ta rotunda uzyskała znaczenie międzynarodowe jeśli
chodzi o drukarzy



Antykwa

– prosta i czytelna minuskuła która była pismem humanistycznym pojawiłą się w

końcu 15 wieku i zdominowała późniejsze czcionki



Gotyk

– rozpowszechnił się na terenach niemieckojęzycznych, przetrwał do 1934 roku