Tajemnicze choroby

Jak odró˝niç prawdziwe choroby

od wyimaginowanych?

P

racujàc jako lekarz w Tanzanii
w 1988 roku, Robert Aronowitz
usi∏owa∏ ustaliç przyczyn´ dole-

gliwoÊci i bólów przypominajàcych za-
palenie stawów, które zaobserwowa∏
u wielu pacjentów. Miejscowi lekarze
byli tak˝e zdezorientowani, nazwali
to schorzenie hapa-hapa (znaczy to tyle
co „tam i siam”) z powodu trud-
noÊci w uÊciÊleniu objawów.
Aronowitz, obecnie klinicysta
i historyk medycyny zatrudnio-
ny w Robert Wood Johnson Me-
dical School w New Jersey, nie
móg∏ ustaliç, co by∏o przyczynà
dolegliwoÊci jego pacjentów.

Podobne niejasnoÊci wcale

nie sà rzadkie: wi´kszoÊci z nas
zdarza∏o si´ po opuszczeniu ga-
binetu lekarskiego stawiaç so-
bie pytanie, czy aby nie pomi-
n´liÊmy czegoÊ wa˝nego. Wy-
jaÊnienie charakteru choroby jest
wyjàtkowo trudne wówczas,
gdy w samej spo∏ecznoÊci lekar-
skiej nie ma zgody co do tego,
˝e choroba taka w ogóle istnie-
je. I tak na przyk∏ad zmiany opi-
nii Êrodowiska lekarskiego na
temat schorzenia znanego pod
nazwà zespo∏u przewlek∏ego
zm´czenia (CFS – chronic fati-
gue syndrome) , charakteryzujà-
cego si´ uczuciem zm´czenia,
bólami oraz zaburzeniami funk-
cji poznawczych, od pierwszego
jego opisu dokonanego w po∏o-
wie lat osiemdziesiàtych, mo˝na
by porównaç do jazdy kolejkà
górskà w weso∏ym miasteczku.
Ksià˝ka wydana niedawno przez
oficyn´ Osler’s Webb: Inside the
Labyrinth of the Chronic Fatigue Syndro-
me Epidemic (W labiryncie epidemii ze-
spo∏u przewlek∏ego zm´czenia) – jest kro-
nikà tej kontrowersyjnej dolegliwoÊci.

Autorka ksià˝ki, Hillary Johnson,

dziennikarka, a zarazem osoba cierpià-
ca na zespó∏ przewlek∏ego zm´czenia,
przedstawia w niej histori´ tej choroby,
poczynajàc od postulowanych wczeÊniej
zwiàzków z wirusem Epsteina-Barr a˝
po nowo odkryte retrowirusy, które zda-
niem niektórych badaczy mogà byç jej
przyczynà. Przy okazji autorka kryty-
kuje administracj´ s∏u˝by zdrowia za
traktowanie tego schorzenia jako pro-
blemu wy∏àcznie natury psychicznej.

Wykazuje ponadto, ˝e CFS to nie pierw-
sza przeoczona choroba – na poczàtku
obecnego stulecia na przyk∏ad stward-
nienie rozsiane uwa˝ano za „chorob´
oszustów”.

Ludzie cierpiàcy na zespó∏ przewle-

k∏ego zm´czenia oraz podobne budzàce
spory choroby, jak zespó∏ wojny w Za-
toce (Gulf War syndrome), rozsiana
chemiczna nadwra˝liwoÊç i powik∏a-
nia zwiàzane prawdopodobnie z siliko-
nowymi implantami piersi, sàdzà, ˝e
ich problemy ze zdrowiem wynikajà
g∏ównie ze stresu obcià˝ajàcego uk∏ad
odpornoÊciowy. Zdaniem specjalistów
uznajàcych istnienie tych zespo∏ów cho-

robowych g∏ównà ich przyczynà jest
nara˝enie organizmu na zbyt du˝e daw-
ki substancji toksycznych – gazów
wp∏ywajàcych na uk∏ad nerwowy, Êrod-
ków owadobójczych, ˝elu silikonowe-
go – lub wirusów, co nadmiernie obcià-
˝a naturalne si∏y obronne organi-
zmu i prowadzi do rozstroju uk∏adu
odpornoÊciowego.

Charles Rosenberg, historyk i socjolog

nauki pracujàcy w University of Penn-
sylvania, podkreÊla, ˝e zaburzenia uk∏a-
du odpornoÊciowego sà z regu∏y trudne
do okreÊlenia. „Nawet dobrze sklasyfi-
kowane choroby, takie jak toczeƒ uk∏a-
dowy, nie dajà si´ precyzyjnie zdefinio-

16 Â

WIAT

N

AUKI

Listopad 1996

W SKRÓCIE

Podró˝e sondy Galileo

Kontynuujàc swà podró˝ wÊród ksi´˝yców
Jowisza, sonda Galileo przes∏a∏a w lipcu br.
pierwsze wykonane z bliska zdj´cia

Ganimedesa.
Widaç na nich
wyraênie
dziwne oblicze
tego cia∏a,
naznaczone lodowymi
górami i niezwyk∏ymi
kraterami. Instrumenty
na pok∏adzie sondy
wykry∏y równie˝
pole magnetyczne,
z czego wynika,
˝e pod powierzchnià
ksi´˝yca mo˝e
kryç si´ stopione

jàdro lub ocean wody. Zdj´cia Ganimedesa
mo˝na odnaleêç w Internecie: http: //www. jpl.
nasa. gov/galileo/ganymede/g1images. html

Trudy wzrastania

Problemy psychiczne mogà zahamowaç
nie tylko rozwój intelektualny i emocjonalny.
W wyniku badaƒ przeprowadzonych
wÊród 716 dzieci stwierdzono, ˝e dziewcz´ta,
które w okresie dojrzewania cierpia∏y
na stany l´kowe lub depresj´, by∏y Êrednio
o 2.5 do 5 cm ni˝sze od rówieÊniczek.
Prawid∏owoÊç ta nie dotyczy ch∏opców,
byç mo˝e dlatego, ˝e po okresie
dzieciƒstwa rzadko ich dotyka
depresja czy te˝ stany l´kowe.

Za darmo

W swej ostatniej pracy s∏ynny
ekspert z IBM Rolf Landauer dowodzi,
˝e przesy∏anie danych nie musi
powodowaç zu˝ycia energii.
Przyk∏ady, które podaje, nie sà
wprawdzie zaczerpni´te z praktyki,
ale pokazujà, jak w okreÊlonych sytuacjach
odzyskaç energi´ wykorzystanà
do transmisji informacji. JeÊli ma racj´
i komunikacja nie b´dzie wymaga∏a
najmniejszych nawet nak∏adów energii,
to stworzenie szybszych uk∏adów
w przysz∏oÊci staje si´ znacznie
bardziej prawdopodobne.

Pierwszy lek na udar mózgu

Food and Drug Administration
dopuszczajàca na rynek ˝ywnoÊç
i leki zatwierdzi∏a Êrodek pod nazwà
Activase jako lek stosowany
w przypadku ostrego niedokrwiennego udaru
mózgu w ciàgu trzech godzin po wystàpieniu
pierwszych objawów. W tym rodzaju udaru,
który stanowi 80% wszystkich przypadków
„apopleksji”, dop∏yw krwi do mózgu zostaje
odci´ty przez skrzep zatykajàcy naczynia
krwionoÊne. Próby kliniczne wykaza∏y,
˝e pacjenci otrzymujàcy Activase,
który dzia∏a przeciwzakrzepowo, majà
o 33% wi´kszà szans´ na prze˝ycie udaru
bez Êladów uszkodzeƒ mózgu lub
z niewielkimi upoÊledzeniami jego funkcji
ni˝ pacjenci otrzymujàcy placebo.

ZDROWIE

HILLARY JOHNSON cierpiàca

na przewlek∏y zespó∏ zm´czenia jest autorkà ksià˝ki

na temat tej kontrowersyjnej choroby.

ROBERT PROCHNOW

JPL/NASA

Ciàg dalszy na stronie 18

waç i trudne sà do diagnozowania” –
twierdzi Rosenberg. Zazwyczaj osoby
cierpiàce na t´ chorob´ (w której uk∏ad
odpornoÊciowy atakuje zdrowe tkanki
i powoduje uszkodzenia skóry, stawów,
nerek oraz wywo∏uje zmiany we krwi)
pozostajà bez rozpoznania lub sà nie-
prawid∏owo diagnozowane nawet przez
4 lata. Aronowitz uwa˝a, ˝e ze wzgl´-
du na ciàgle niedostateczne zrozumienie
funkcji uk∏adu odpornoÊciowego leka-
rze i chorzy – bez wàtpienia pozostajà-
cy pod wra˝eniem AIDS – cz´sto traktu-
jà zaburzenia odpornoÊci jak choroby
wielce tajemnicze. „Wskazujà na takie
zjawiska, jak szkodliwe czynniki Êrodo-
wiskowe oraz zmagania uk∏adu odpor-
noÊciowego”, aby dzi´ki nim wyjaÊniç,
dlaczego niektórzy ludzie chorujà, a in-
ni nie – mówi Aronowitz.

OczywiÊcie nie ka˝da dolegliwoÊç i

nie ka˝dy ból sà oznakà prawdziwej

choroby. W jaki wi´c sposób lekarze od-
ró˝niajà hipochondri´ od choroby prze-
biegajàcej skrycie? ObecnoÊç czynników
organicznych – bakterii, wirusów czy
zmutowanych genów – z pewnoÊcià do-
wodzi realnoÊci choroby. Ale wiele
schorzeƒ, których przyczyn biochemicz-
nych dobrze nie znamy, na przyk∏ad
stwardnienie rozsiane, traktujemy jako
rzeczywiste.

Co wi´c pozwala uznaç je za praw-

dziwà chorob´? Edward Shorter, histo-
ryk medycyny z University of Toronto,
podkreÊla, ˝e lekarze, choç nie zawsze
znajà przyczyn´ choroby, z ∏atwoÊcià
jednak stwierdzajà zmiany organiczne
przez nià spowodowane – na przyk∏ad
w stwardnieniu rozsianym uszkodze-
nie w∏ókien nerwowych.

„We wszystkich tych tajemniczych

chorobach wyst´puje wiele podobnych
objawów, jak przewlek∏e bóle, uporczy-

we zm´czenie, zaburzenia funkcji po-
znawczych, niekiedy zawroty g∏owy”,
które – zdaniem Shortera – sà równie
pospolite jak chwasty. Twierdzi on, ˝e
niektórzy potrzebujà po prostu, aby ro-
dzinny lekarz poÊwi´ci∏ im nieco wi´-
cej czasu i wys∏ucha∏ ich powtarzajàcych
si´ narzekaƒ.

Niezale˝nie od tego, jak potoczy si´

debata na temat zespo∏u przewlek∏ego
zm´czenia i podobnych chorób, nauko-
we badania nad tymi tajemniczymi scho-
rzeniami powinny byç wspierane przez
administracj´ s∏u˝by zdrowia. Arono-
witz, przyparty do muru i zmuszony do
dok∏adniejszego wyjaÊnienia choroby
„tam i siam”, przybra∏ poz´ filozofa
i oÊwiadczy∏, ˝e cierpienia o nie wyja-
Ênionym pod∏o˝u pojawiajà si´ w wie-
lu ró˝nych schorzeniach. To, trzeba przy-
znaç, doÊç frustrujàca konstatacja.

Sasha Nemecek

Â

WIAT

N

AUKI

Listopad 1996 17

ZA KULISAMI

Dzieƒ w fabryce Êmierci

W

ydawa∏o mi si´, ˝e wcià˝ jeszcze Êni´, kiedy powita∏o
mnie szeÊciu zwalistych stra˝ników w buciskach i z bro-

nià przy udzie. Musia∏em wype∏niç formularze, dowieÊç swej
to˝samoÊci, daç si´ przeszukaç wykrywaczem metali i pozwo-
liç wpiàç sobie w klap´ detektor promieniowania. Rozpoczà∏
si´ kolejny dzieƒ otwarty w zak∏adach przeróbki paliwa jàdrowe-
go Pantex.

Od 42 lat Pantex, podleg∏y Departamentowi Energii Stanów

Zjednoczonych, by∏ omal równie niedost´pny dla dziennikarzy
jak dla sowieckich szpiegów. W okresie zimnej wojny zmonto-
wano tu, na skwarnej teksaskiej równinie, dziesiàtki tysi´cy
bomb jàdrowych. Teraz, w s∏oneczny lipcowy dzieƒ, 14 przed-
stawicieli prasy – niektórzy z nich w szortach i sanda-
∏ach – mieli si´ w∏óczyç po najtajniejszych zakamarkach
owego miejsca, jednego z najpilniej strze˝onych na Zie-
mi; a zarazem jednego z niewielu, gdzie widok ludzi trans-
portujàcych broƒ ofensywnà nie budzi niepokoju.

Pantex zatrudnia oko∏o 3600 osób. Wi´kszoÊç z nich

pracuje w najwi´kszej dzia∏ajàcej tu od 40 lat firmie Ma-
son & Hanger-Silas Mason Company. Przed kilkoma la-
ty rzàd amerykaƒski wstrzyma∏ produkcj´ nowej broni,
a w roku 1996 w przybli˝eniu 85% rocznego bud˝etu
Pantex, wynoszàcego 250 mln dolarów, przeznaczono
na demonta˝ bomb jàdrowych oraz kontrol´ i ocen´ sta-
nu technicznego przechowywanej broni.

Zaczynamy zwiedzanie od Strefy 4, w której zmaga-

zynowano metalowe beczu∏ki z plutonem w 8500 regular-
nie rozmieszczonych betonowych bunkrach. Teren jej otacza-
jà trzy ogrodzenia zwieƒczone drutem kolczastym i taÊmà tnàcà;
dwa z nich oddziela pas ziemi niczyjej pokrytej czujnikami pod-
czerwieni oraz wykrywajàcymi ruch i wstrzàsy. Pluton przecho-
wuje si´ w postaci pustych w Êrodku kul, zbli˝onych rozmiara-
mi do u˝ywanych przy grze w kr´gle. Pozb´dziemy si´ z czasem
wielu z nich, lecz cz´Êç stanowi rezerw´ na wypadek, gdyby
„to, co nie do pomyÊlenia” jednak si´ wydarzy∏o.

W Strefie 12 prowadzà nas przez labirynt tuneli i szereg ma-

sywnych, odpornych na eksplozje wrót do jednej z komór, w któ-
rych wyjmuje si´ owe plutonowe kule z os∏on wykonanych z kon-

wencjonalnych, czu∏ych na zap∏on Êrodków wybuchowych. Ka˝-
dà komor´ pokrywa warstwa odpowiednio wyselekcjonowane-
go ˝u˝la gruboÊci 6 m. Przypadkowa detonacja nie uruchomi-
∏aby wprawdzie reakcji jàdrowej, ale rozsia∏aby zabójczy pluton.
Zapobiec temu ma ˝u˝el, ograniczajàc eksplozj´ do komory –
na nim ma si´ wy∏adowaç energia wybuchu i on ma wch∏onàç
pluton i inne ska˝enia.

Owe komory zbudowane w latach pi´çdziesiàtych to ideal-

nie koliste pomieszczenia o Êrednicy 10.36 m i wysokoÊci 6.5 m,
które wype∏nia syk pot´˝nego mechanizmu wentylacyjnego.
W ka˝dej z nich na Êcianie wisi czerwony telefon umo˝liwiajà-
cy pracujàcym w komorze technikom kontakt z oÊrodkiem dys-
pozycyjnym podczas prowadzonych operacji.

Aktualnie rozmontowujà oni bomby B-61 o sile wybuchu od

100 do 500 kiloton, jeÊli wierzyç urz´dowym danym dotyczàcym
broni jàdrowej (na miejscu powiedziano nam, ˝e „od jednej do

999 kiloton”). Dla porównania: Little Boy, który unicestwi∏ Hiro-
szim´ pod koniec II wojny Êwiatowej, mia∏ 13 kiloton. Ka˝da
z bomb B-61 sk∏ada si´ z oko∏o 6 tys. cz´Êci.

Na zakoƒczenie wizyty odby∏a si´ konferencja prasowa, pod-

czas której, rzecz jasna, pad∏o pytanie: kiedy zostanie zlikwi-
dowana wszelka broƒ jàdrowa na Êwiecie? Jeden z dyrekto-
rów firmy Mason & Hanger radzi∏ sobie jak umia∏ z przed-
stawieniem problemu stanowiàcego jedno z najtrudniejszych
wyzwaƒ naszej epoki. Odpowiedê da si´ streÊciç jednym
s∏owem: niepr´dko...

Glenn Zorpette

GLEN ZORPETTE