System zabezpieczenia społecznego
Jednym z podstawowych celów polityki społecznej jest zapewnienie wysokiego poziomu bezpieczeństwa socjalnego. Realizacją zadań wynikających z tego celu zajmuje się system zabezpieczenia społecznego. Ma on gwarantować bezpieczeństwo socjalne (zwłaszcza ekonomiczne) poprzez działania nakierowane na zmniejszenie i kompensowanie następstw zaistnienia ryzyka socjalnego (zdarzeń, które powodują utratę dochodów lub ich zmniejszenie).
Konwencja nr 102 Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1952 roku o normach minimalnych zabezpieczenia społecznego wyróżnia dziewięć rodzajów socjalnego ryzyka jako przedmiotu ochrony prawnej: (1) dożycie wieku emerytalnego, (2) trwała lub okresowa niezdolność do pracy, (3) śmierć żywiciela, (4) niezdolność lub niemożność świadczenia pracy (prowadzenia działalności), (5) wypadek przy pracy lub choroba zawodowa, (6) niezdrowie, (7) bezrobocie, (8) niedostatek dochodu w rodzinie, (9) trudne sytuacje życiowe.
W skład systemu zabezpieczenia społecznego wchodzą:
ubezpieczenia majątkowe i osobowe,
ubezpieczenia społeczne,
ochrona zdrowia,
rehabilitacja inwalidów,
pomoc społeczna,
uzupełniające świadczenia socjalne (np. pomoc materialna dla uczącej się młodzieży).
Zabezpieczenie społeczne jest to system świadczeń, do którego obywatele mają prawo lub z których mają możliwość korzystania w okolicznościach i na warunkach określonych odpowiednimi przepisami. Są to świadczenia poza dochodami z pracy. Niektóre z nich przysługują, gdy dochody te spadają poniżej określonego poziomu, uznanego jako minimum socjalne.
Podmiotowy zakres świadczeń nie jest jednolity. Niekiedy rozciąga się on na całe społeczeństwo, a czasami obejmuje jedynie niektóre grupy ludności. Występuje również zjawisko kumulacji uprawnień do niektórych świadczeń. Uprawnienia mogą wynikać z przepisów prawnych bądź też umów zawieranych przez mieszkańców z właściwymi dla danego świadczenia instytucjami albo stanowić skutek decyzji zakładów pracy czy też organizacji społecznych. Niektóre usługi i dobra są bezpłatne, niekiedy występują pewne elementy odpłatności (np. za leki, za pobyt w sanatoriach).
W teorii zabezpieczenia społecznego wyróżnia się trzy zasady:
ubezpieczeniową, gdy jest opłacana składka na rzecz instytucji ubezpieczeniowej, stanowiąca podstawę pokrywania świadczenia;
zaopatrzeniową, gdy występują uprawnienia do świadczeń ze strony państwa, ale bez opłacania składek;
opiekuńczą - odnosi się do tych jednostek, które nie mają uprawnień ubezpieczeniowych lub zaopatrzeniowych, ale znajdują się w sytuacji wymagającej udzielenia pomocy; może ona nastąpić ze środków budżetowych państwa czy samorządu terytorialnego, fundacji, organizacji wyznaniowej, społecznej, środków zakładu pracy, lub z ofiarnością społeczeństwa.
Charakterystyka ubezpieczeń społecznych
Jednym z najistotniejszych działów zabezpieczenia społecznego są ubezpieczenia społeczne.
Ubezpieczenie w najogólniejszym znaczeniu tego słowa to: „urządzenie mające na celu ochronę przed czymś, zapobiegające czemuś”.
Ubezpieczenia społeczne są formą finansowego zabezpieczenia się poszczególnych grup ludności przed skutkami pojawienia się konkretnego ryzyka życiowego (np. choroby, śmierci czy kalectwa). Wypracowana przez lata technika ubezpieczeniowa zakłada gromadzenia środków na określonych funduszach przez ludzi narażonych na podobne ryzyko. Środki te są płacone przez pracowników lub/i pracodawców z przeznaczeniem na pokrycie wydatków i strat wynikających ze zdarzeń losowych.
Wysokość składek jest zależna od wysokości zarobków ubezpieczanego oraz od ryzyka wystąpienia zdarzenia losowego dla całej populacji ubezpieczonych w danym okresie. Ubezpieczenia społeczne mają chronić przed znaczną utratą dochodów spowodowaną zdarzeniem losowym oraz wysokimi i niespodziewanymi wydatkami z nimi związanymi. Obejmują one osoby utrzymujące się z pracy oraz ich rodziny.
Ubezpieczenia społeczne:
są one finansowane ze składek, które płacą pracodawcy i pracownicy (w proporcjach ustalonych w przepisach prawa) oraz dofinansowane przez budżet państwa.
składkę za ubezpieczenia od wypadku przy pracy lub choroby zawodowej w całości płaci pracodawca (często proporcjonalnie do liczby wypłaconych odszkodowań z tego tytułu).
są obowiązkowe, przynajmniej w podstawowym zakresie świadczeń.
składki gromadzi się na specjalnych funduszach, z których płacone są świadczenia (środki na nich mogą być kapitalizowane, jeśli zezwalają na to przepisy prawne).
prawo do korzystania ze świadczeń wynika z faktu ubezpieczenia się i opłacenia składek.
świadczenia oraz składki są często zrelatywizowane do wysokości zarobków ubezpieczonego.
Uzupełniając tę charakterystykę, należy dodać, że:
świadczenia wynikające z faktu ubezpieczenia są gwarantowane ustawowo (często jest to konstytucyjne prawo obywatelskie);
są one należne w razie zajścia ustawowo przewidzianych przesłanek, w ustawowo określonym wymiarze (wynika z tego możliwość dochodzenia swych praw na drodze sądowej);
zarządzanie funduszami ubezpieczeniowymi oraz realizacja świadczeń dokonywana jest przez specjalistyczne instytucje (powołane wyłącznie do tego celu).
Istotną cechą ubezpieczeń społecznych jest zasada solidaryzmu.
Solidaryzm w tym kontekście oznacza urzeczywistnienie idei samopomocy społecznej poprzez udzielanie świadczeń finansowych osobom znajdującym się w potrzebie z funduszu wypracowanego wspólnym wysiłkiem ubezpieczonych. Mówiąc bardziej obrazowo: płacą wszyscy, a korzystają tylko ci, którzy zostali dotknięci ryzykiem socjalnym.
Solidaryzm ten przebiega wielokierunkowo:
między pokoleniami pracujących a tymi, którzy ukończyli już pracę (emerytury i renty płacone z bieżących składek),
międzygrupowo: składka ubezpieczeniowa jest liczona na podstawie ryzyka wystąpienia zdarzenia dla grupy osób, a nie ryzyka indywidualnego,
między więcej i mniej zarabiającymi (więcej zarabiający płacą wyższe składki, a świadczenia nie są do nich proporcjonalne),
między posiadającymi rodzinę i samotnymi (składka płacona jest od zarobku ubezpieczonego, a ubezpieczenie obejmuje również niepracujących członków rodziny).
Ubezpieczenia społeczne powstały w celu minimalizacji kosztów określonych zdarzeń losowych lub innych zdarzeń zrównanych z losowymi (których skutki są podobne do skutków zdarzeń losowych). Dotyczy to takich sytuacji, jak:
starość,
śmierć żywiciela rodziny,
choroba,
inwalidztwo,
macierzyństwo,
bezrobocie,
wypadek przy pracy lub choroba zawodowa.
Jest to zakres przedmiotowy ubezpieczeń społecznych, przy czym nie ubezpiecza się samego faktu (np. starzenia się), lecz ryzyko związane z niemożliwością zarobkowania i osiągania dochodów z pracy.
Świadczenia, które otrzymuje się na wyrównanie poniesionych strat, można podzielić:
Ze względu na formę świadczenia:
pieniężne, do których należą:
zasiłek chorobowy,
świadczenia rehabilitacyjne i zasiłek wyrównawczy,
renty rodzinne,
renty inwalidzkie,
emerytury,
świadczenia wypadkowe,
zasiłki dla bezrobotnych,
zasiłek rodzinny,
zasiłek porodowy,
zasiłek macierzyński,
zasiłek wychowawczy,
zasiłek opiekuńczy;
w naturze, które obejmują:
świadczenia lecznicze,
świadczenia położnicze i rehabilitacyjne,
przedmioty ortopedyczne,
protezy i środki opatrunkowe,
świadczenia w postaci pobytu w domu pomocy społecznej.
Ze względu na czas trwania:
okresowe, które dzielą się z kolei na:
długoterminowe (np. emerytury i renty),
krótkoterminowe (np. zasiłki z ubezpieczenia chorobowego i macierzyńskiego oraz rodzinne);
jednorazowe (np. zasiłki pogrzebowe i porodowe);
ciągłe (opieka w domach pomocy społecznej)
W Polsce zakres podmiotowy ubezpieczenia społecznego obejmuje 99% ludności kraju, w tym:
pracujących w przedsiębiorstwach państwowych, prywatnych, na własny rachunek, wolne zawody itp.,
rolników indywidualnych,
służby mundurowe (policja, wojsko),
inwalidów wojennych i wojskowych,
osoby duchowne,
zarejestrowanych bezrobotnych,
rodziny ubezpieczonych.
Zakres ten jest na tyle kompletny, że nie wymaga poszerzenia o nowe grupy ludności. Jeden procent obywateli pozostający poza nim to:
nierejestrowani bezrobotni,
niepracujący studenci studiów wieczorowych i zaocznych,
osoby nie posiadające stałego miejsca zamieszkania.
Świadczenia z ubezpieczenia społecznego są finansowane z dwóch podstawowych źródeł, które stanowią:
składki ubezpieczeniowe,
dotacje państwa do systemu ubezpieczeń.
Dodatkowymi źródłami dochodów funduszy ubezpieczeniowych mogą być:
dobrowolne wpłaty na rzecz instytucji (np. cegiełki w szpitalach),
dochody z lokat kapitałowych,
darowizny.