plik

www.bas.sejm.gov.pl

Studia BAS

Nr 2(42) 2015, s. 47–65

Anna Wilmowska-Pietruszyńska*

Rehabilitacja w systemie zabezpieczenia

społecznego osób niepełnosprawnych

Rehabilitation in social security of persons with disabilities: The article
shows the role of comprehensive rehabilitation in restoring good health, abil‑
ity and in social and professional activation of the growing population of the
disabled. The author discusses changes that have occurred in the approach to
disability over time. The paper stresses the importance of comprehensive reha‑
bilitation including medical, social and professional rehabilitation due to the fact
that rehabilitation results depend on the work of a team of professionals from
different fields working under the direction of a doctor specialised in rehabilita‑
tion medicine. It also presents acts of international and domestic law pursuant
to which Poland should provide the disabled with equal and quick access to
comprehensive rehabilitation, thus enabling them to participate in all aspects
of life as fully as possible.

Słowa kluczowe:

rehabilitacja, niepełnosprawność, zabezpieczenie społeczne, pol-

ska szkoła rehabilitacji, Konwencja ONZ o prawach osób niepeł-

nosprawnych

Keywords:

rehabilitation, disability, social security, the Polish School of Re-

habilitation, UN Convention on the Rights of Persons with Dis-

abilities

* Doktor hab., prof. Uniwersytetu Rzeszowskiego, dyrektor Instytutu

Fizjoterapii Wydziału Medycznego UR; e‑mail: anna.wilmowska@gmail.com.

Wstęp

Dysfunkcje wynikające z chorób przewlekłych czy urazów są powo-

dem niepełnosprawności i niezdolności do pracy. Rehabilitacja komplek-

sowa zapobiega skutkom wynikającym z uszkodzenia struktur organizmu

i zwiększa możliwości funkcjonalne człowieka m.in. przez lepsze wykorzy-

stanie struktur sprawnych.

Studia BAS

Nr 2(42) 2015

Rehabilitacja jest wielokierunkowym procesem, koordynującym dzia-

łania ochrony zdrowia, instytucji rządowych, samorządowych, organizacji

pozarządowych oraz wysiłków indywidualnych, mającym na celu przywró-

cenie osobom niepełnosprawnym w następstwie choroby lub urazu możli-

wego do osiągnięcia samodzielnego życia w rodzinie, społeczeństwie, a tak-

że zdolności do pracy zarobkowej i aktywności społecznej.

Wieloletnie doświadczenia potwierdzają skuteczność tzw. polskiej szko-

ły rehabilitacji, która zakłada, że rehabilitacja powinna być powszechna,

wczesna, kompleksowa i ciągła.

Niepełnosprawność

Nie każdy stan chorobowy czy uraz kończy się wyzdrowieniem. Jego

następstwem może być także niepełnosprawność spowodowana uszkodze-

niem w różnym stopniu poszczególnych narządów czy układów organizmu

prowadzącym do upośledzenia funkcjonowania pacjenta.

Niepełnosprawność według Światowej Organizacji Zdrowia to wynika-

jące z uszkodzenia i upośledzenia funkcji organizmu ograniczenie lub brak

zdolności do wykonywania czynności w sposób lub w zakresie uważanym

za normalny dla człowieka. Za niepełnosprawne uważa się osoby, które nie

mogą, częściowo lub całkowicie, zapewnić sobie możliwości samodzielne-

go normalnego życia indywidualnego i społecznego na skutek wrodzonego

lub nabytego upośledzenia sprawności fizycznych i/lub psychicznych. Oso-

ba niepełnosprawna to osoba, która wskutek utraty sprawności fizycznej

i/lub psychicznej w następstwie uszkodzenia narządów lub układów orga-

nizmu nie może pokonać barier środowiskowych, ekonomicznych i spo-

łecznych w taki sposób jak inni zdrowi ludzie.

Jeszcze w latach 90. ubiegłego wieku niepełnosprawność rozpatrywano

z medycznego punktu widzenia. Postrzegano ją jako problem jednostkowy

człowieka, który wymaga odpowiedniej diagnostyki, leczenia i rehabilitacji

prowadzącej do poprawy stanu zdrowia i funkcjonowania organizmu. Nie

uwzględniano natomiast aspektów psychospołecznych i problemów życio-

wych osób niepełnosprawnych. A więc niepełnosprawność to pojęcie obej-

mujące różne i w różnym stopniu zaburzenia o stałym lub przejściowym

charakterze, dotyczące sfery sensorycznej, fizycznej i psychicznej, ograni-

czające funkcjonowanie osób w społeczeństwie

W. Dykcik, Pedagogika specjalna, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im.

A. Mickiewicza, Poznań 1997.

Nr 2(42) 2015

Studia BAS

W 1994 r. podczas Europejskiego Forum Niepełnosprawności Parla-

mentu Europejskiego zdefiniowano osobę niepełnosprawną jako jednostkę

w pełni swych praw, znajdującą się w sytuacji upośledzającej ją na skutek

barier środowiskowych, ekonomicznych i społecznych, których z powodu

występujących u niej uszkodzeń nie może przezwyciężyć w taki sposób jak

inni ludzie. Przytoczona definicja niepełnosprawności uwzględnia nie tyl-

ko defekt fizyczny osoby, ale także defekt środowiska, w którym ona żyje.

Toteż w procesie rehabilitacji powinno oddziaływać się nie tylko na osobę

rehabilitowaną, ale także na jej środowisko.

Według Aleksandra Hulka: inwalidą jest jednostka, u której istnieje na-

ruszenie sprawności i funkcji w stopniu wyraźnie utrudniającym (w porów-

naniu z osobami zdrowymi w danym kręgu kulturowym) pobieranie nauki

w normalnej szkole, wykonywanie czynności dnia codziennego, pracę zawo-

dową, udział w życiu społecznym oraz zajęciach w czasie wolnym od pracy

Natomiast Marian Weiss, współtwórca polskiej szkoły rehabilitacji, mówił,

że: ustalenie niepełnosprawności powinno opierać się na określeniu zdolności

do wykonywania sześciu podstawowych czynności jakie codziennie wykonuje

każdy człowiek, a więc: dbanie o higienę osobistą i odżywianie się, poruszanie

się, nawiązywanie kontaktów międzyludzkich oraz zdobycie zawodu i uzy-

skania środków na utrzymanie, a także wypoczynek

. Zgodnie z „Międzyna-

rodową klasyfikacją niepełnosprawności, funkcjonowania i zdrowia” nie-

pełnosprawność obejmuje upośledzenie, ograniczenie aktywności, a także

interakcję między jednostką (stan zdrowia), a czynnikami kontekstowymi

(środowiskowymi i osobistymi)

Pojęcie „osoba niepełnosprawna” pojawiło się naszym kraju w roku 1982

w uchwale Sejmu w sprawie inwalidów i osób niepełnosprawnych

. Aktualna

definicja zawarta jest w ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz za-

trudnianiu osób niepełnosprawnych

. Zgodnie z tą ustawą niepełnosprawny-

mi są osoby, których stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy trwale lub okre-

sowo utrudnia, ogranicza bądź uniemożliwia wypełnianie ról społecznych,

a w szczególności ogranicza zdolność do wykonywania pracy zawodowej.

Idem, Człowiek niepełnosprawny w społeczeństwie, Warszawa 1980.

[Za:] B. Tobiasz-Adamczyk, Wybrane elementy socjologii zdrowia i choroby, Wy-

dawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000.

Międzynarodowa klasyfikacja funkcjonowania, niepełnosprawności i zdrowia WHO,

CSIOZ, Warszawa 2012.

Uchwała Sejmu z 16 września 1982 r. w sprawie inwalidów i osób niepełnospraw-

nych, MP 1982 nr 22 poz. 188.

Ustawa z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnie-

niu niepełnosprawnych, Dz.U. nr 123, poz. 776.

Studia BAS

Nr 2(42) 2015

Kondycja zdrowotna polskiego społeczeństwa przejawia się wysokim

poziomem umieralności z powodu chorób układu krążenia, nowotworów,

urazów i zatruć, a także wzrostem zapadalności na niektóre choroby zakaź-

ne oraz schorzenia psychiczne. Postęp w medycynie powoduje wydłuże-

nie trwania życia. Towarzyszy temu zwiększanie się liczby osób niepełno-

sprawnych i osób niezdolnych do samodzielnej egzystencji.

Liczba osób niepełnosprawnych

Liczba osób niepełnosprawnych jest trudna do ustalenia, gdyż w na-

szym kraju istnieje kilka różnych systemów orzecznictwa o niepełnospraw-

ności, niezdolności do pracy i służby, ale według badań stanu zdrowia lud-

ności Polski przeprowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny w roku

2009 osób niepełnosprawnych było 4 155 300. Na przestrzeni ostatnich lat

zaobserwowano spadek liczby osób z prawnie orzeczoną niepełnospraw-

nością (w 2009 r. było ich o blisko 663 tys. mniej niż w roku 2004). W tym

też okresie najbardziej zmniejszyła się liczba osób z orzeczonym lekkim

i umiarkowanym stopniem niepełnosprawności (tabela 1)

Tabela 1. Osoby z prawnie orzeczoną niepełnosprawnością w 2004 i 2009 r.

Stopień niepełnosprawności

2004

2009

różnica

(w tys.)

Ogółem

4 818,3

4 155,3

-662,9

Znaczny

1 275,3

1 265,9

-9,4

Umiarkowany

1 605,2

1 497,8

-107,4

Lekki

1 752,5

1 207,3

-545,1

Bez orzeczenia o stopniu (dzieci do lat 16)

185,3

184,4

-1,0

Źródło: GUS, Stan zdrowia ludności Polski w 2009 roku, Warszawa 2011.

Oceniając zróżnicowanie terytorialne na obszarze Polski, należy

stwierdzić, że największy odsetek osób niepełnosprawnych występował

w województwie lubuskim, lubelskim i kujawsko-pomorskim, natomiast

najmniejszy był w województwach mazowieckim, podlaskim, warmińsko-

-mazurskim i świętokrzyskim. Udział osób niepełnosprawnych w struktu-

rze społecznej poszczególnych województw z podziałem na grupy wiekowe

przedstawiono w tabeli 2.

Stan zdrowia ludności Polski w 2009 roku, GUS, Warszawa 2011.

Nr 2(42) 2015

Studia BAS

Tabela 2. Udział osób niepełnosprawnych w strukturze społecznej w woje-
wództwach

Województwa

Ogółem

0–14 lat 15–29 lat 30–49 lat 50–69 lat

70 lat

i więcej

(w odsetkach danej grupy wieku)

Ogółem

13,9

3,1

3,9

7,1

25,0

45,2

dolnośląskie

14,2

2,7

4,3

7,0

23,8

46,7

kujawsko-pomorskie

16,1

4,2

5,7

9,8

26,9

51,5

lubelskie

16,3

3,0

3,7

9,4

29,8

50,1

lubuskie

16,1

4,0

4,2

7,5

32,5

47,5

łódzkie

15,3

3,5

3,8

7,1

26,1

46,4

małopolskie

15,8

1,9

4,6

6,9

30,8

55,6

mazowieckie

12,4

5,1

3,3

4,5

22,2

38,9

opolskie

14,8

5,1

3,4

8,3

23,8

48,9

podkarpackie

13,2

3,0

4,2

8,4

25,2

39,8

podlaskie

12,4

1,1

4,5

7,0

20,7

41,7

pomorskie

13,1

2,4

3,7

8,0

25,0

42,0

śląskie

13,7

1,5

3,5

7,6

23,1

46,1

świętokrzyskie

12,0

3,6

3,5

6,2

19,6

37,3

warmińsko-mazurskie

12,4

2,3

3,7

7,9

21,8

46,2

wielkopolskie

13,0

2,7

3,0

5,2

27,3

45,9

zachodniopomorskie

13,4

5,0

4,0

9,2

22,4

38,5

Źródło: jak pod tabelą 1.

W roku 2013 rentę z tytułu niezdolności do pracy w ZUS pobierało

1 075 000 osób, na łączną kwotę 17 681 120 000 zł. Renty z tytułu całkowitej

niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym KRUS wypłacał 216 373

osobom na łączną kwotę 2 413 624 400 zł. Natomiast na rentę socjalną dla

265 100 osób wydatkowano 199 640 400 zł. Liczbę osób pobierających ren-

ty z tytułu niezdolności do pracy i wydatki na ten cel w roku 2013 przed-

stawiono w tabeli 3.

Tabela 3. Liczba osób pobierających renty z tytułu niezdolności do pracy
i wydatki na ten cel (2013 rok)

Liczba rent

Wydatki na renty w tys. zł

ZUS

1 075 000

17 681 120,0

KRUS

216 373

2 413 624,4

Renty socjalne

265 100

2 199 640,4

Razem

1 556 473

22 294 384,8

Źródło: na podstawie ZUS, Ważniejsze informacje z zakresu ubezpieczeń społecznych 2013, Warszawa
2014; KRUS, Informacje o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego rolników 2013, War‑
szawa 2014.

Studia BAS

Nr 2(42) 2015

Zabezpieczenie społeczne osób niepełnosprawnych, które w następ-

stwie chorób lub urazów utraciły zdolność do pracy, a tym samym do

utrzymywania się z własnych zarobków, jest jedną z najważniejszych funk-

cji państwa. Bardzo istotne znaczenie dla zmniejszenia liczby osób niepeł-

nosprawnych ma rehabilitacja kompleksowa.

Historia rehabilitacji

Termin rehabilitacja został wprowadzony przez Douglasa McMurtie –

dyrektora Instytutu Czerwonego Krzyża dla Inwalidów w Nowym Jorku,

gdzie byli rehabilitowani inwalidzi po I wojnie światowej. Wskazywał on

lecznicze, społeczne i ekonomiczne efekty rehabilitacji. Jeszcze przed I woj-

ną światową efekty ekonomiczne rehabilitacji dostrzegł Paul Pastur, który

przekonał władze miasta Charlerois w Belgii, że znacznie lepsze efekty dla

osób niepełnosprawnych daje nauczanie zawodu niż pobyt w placówkach

opiekuńczych.

Pierwszy oddział kliniczny rehabilitacji utworzył w roku 1946 w Bel-

levue Hospital Center w Nowym Jorku Howard Rusk. W 1948 r. Wiktor

Dega utworzył w Poznaniu pierwszy w Polsce oddział rehabilitacji. Był on

też pierwszym prezesem Polskiego Towarzystwa Walki z Kalectwem, zrze-

szającego osoby reprezentujące różne zawody, zainteresowane problematy-

ką niepełnosprawności i rehabilitacji. Howard Rusk i Wiktor Dega są uzna-

wani za twórców współczesnej rehabilitacji.

Epidemia choroby poliomyelitis w Polsce w 1951 r. spowodowała ko-

nieczność dalszego rozwoju placówek rehabilitacyjnych – ambulatoryjnych

i stacjonarnych (10 zakładów leczniczo-wychowawczych na terenie Polski).

Podjęto kształcenie specjalistów rehabilitacji (specjalność kliniczna dla

lekarzy). Powołano kliniki i zakłady rehabilitacji w akademiach medycz-

nych. Magistrów rehabilitacji kształcono w akademiach wychowania fi-

zycznego. Uczelnie wyższe kształcą obecnie magistrów fizjoterapii.

Duży wkład w rozwój rehabilitacji w Polsce wniósł również Marian

Weiss – twórca i wieloletni dyrektor Stołecznego Centrum Rehabilitacji

w Konstancinie, gdzie rehabilitacji kompleksowej uczyli się specjaliści nie

tylko z Polski, ale też z wielu krajów świata.

Dobrze rozwijająca się w naszym kraju rehabilitacja, m.in. pod kierun-

kiem Wiktora Degi, stała się wzorem dla innych. Już blisko 50 lat temu tzw.

polska szkoła rehabilitacji została rekomendowana przez WHO jako wzór

postępowania dla innych krajów. Koncepcja ta zakładała, że rehabilitacja

powinna być wczesna, powszechna, kompleksowa i ciągła. Mimo że minę-

ło wiele lat, te założenia są nadal aktualne. Wczesność, zakłada stosowanie

Nr 2(42) 2015

Studia BAS

rehabilitacji już od początku zachorowania, co stwarza większe szanse na

odtworzenie utraconych w wyniku choroby lub urazu funkcji i zmniejsza

liczbę ewentualnych powikłań. Powszechność zgodnie z założeniami prawa

krajowego i międzynarodowego nakłada na państwo obowiązek umożli-

wienia wszystkim potrzebującym korzystania z rehabilitacji. Komplekso-

wość warunkuje zastosowanie wszelkich dostępnych i nowoczesnych form

rehabilitacji przy uwzględnieniu pracy całego zespołu, w którego skład

wchodzą lekarz specjalista rehabilitacji medycznej, fizjoterapeuta, masaży-

sta, pielęgniarka, psycholog, logopeda, pedagog specjalny, ergoterapeuta,

pracownik socjalny, technik ortopeda i inni. Należy pamiętać, że rehabi-

litacja nie może się kończyć w momencie wypisania pacjenta ze szpitala.

Dlatego zachowanie ciągłości rehabilitacji jest konieczne m.in. dla utrzy-

mania uzyskanych efektów leczenia jak i spowolnienia postępu choroby

w przypadku schorzeń o charakterze przewlekłym. Istotne jest także ścisłe

powiązanie rehabilitacji medycznej z rehabilitacją społeczną i zawodową.

Tak rozumiana rehabilitacja jest uznana za integralną część leczenia pa-

cjentów i ma zastosowanie w wielu dziedzinach współczesnej medycyny.

Jest ona złożonym procesem medyczno-społecznym, który leczy człowieka,

a nie skupia się tylko chorobie.

W 1989 r. powołano Polskie Towarzystwo Rehabilitacji, którego preze-

sem został Jan Haftek

Kształcenie specjalistów rehabilitacji

Zgodnie z przywołanymi wcześniej założeniami współczesnej rehabili-

tacji lekarz specjalista w zakresie rehabilitacji medycznej, będący liderem

wielodyscyplinarnego zespołu rehabilitacyjnego, powinien koordynować

pracę tego zespołu i wykorzystać zespołową wiedzę w procesie rehabilitacji.

Jakość i efekty rehabilitacji są zależne od działań zespołu rehabilitacyj-

nego. Tylko taki zespół współpracujących ze sobą i z pacjentem specjalistów

może realizować program rehabilitacji. Pacjent musi także uzyskać odpo-

wiednie informacje dotyczące dalszego postępowania rehabilitacyjnego,

edukacji, nauki zawodu, przekwalifikowania i ewentualnego zatrudnienia.

W zjednoczonej Europie dąży się do harmonizacji rozwoju specjalizacji

medycyny fizykalnej i rehabilitacji (dalej MFiR) – niezależnej specjalności

medycznej, zajmującej się poprawą funkcjonowania w aspekcie somatycz-

nym i poznawczym, aktywności (w tym zachowania) i uczestnictwa (w tym

B. Przeździak, Historia rehabilitacji na świecie i w Polsce [w:] Rehabilitacja me-

dyczna, t. 1, A. Kwolek (red.), Wydawnictwo Elsevier, Urban & Partner, Wrocław 2012.

Studia BAS

Nr 2(42) 2015

jakości życia) oraz modyfikacją czynników osobowych i środowiskowych

warunkujących funkcjonowanie.

Podejmowane działania dotyczą osób we wszystkich grupach wie-

kowych, w stanach oraz chorobach powodujących niepełnosprawność

i obejmują prewencję, diagnostykę i leczenie. Głównym celem MFiR jest

osiągnięcie przez osoby rehabilitowane optymalnego uczestnictwa w życiu

społecznym i poprawy jakości życia. Jest to możliwe przez wsparcie oso-

by niepełnosprawnej w zakresie świadomych decyzji, a także osiągnięcie

poziomu niezależności, w tym uczestnictwa w czynnościach zawodowych,

społecznych i rekreacyjnych zgodnego z życzeniem osoby i poszanowa-

niem praw człowieka.

Kształcenie specjalistów trwa od 3 do 6 lat. Standardy medycyny fizy-

kalnej i rehabilitacji zostały przedstawione w formie Białej księgi medycyny

fizykalnej i rehabilitacji przez Sekcję MFiR Europejskiej Unii Lekarzy Spe-

cjalistów, Europejską Radę MFiR oraz Europejską Akademię Rehabilitacji

Medycznej. Wskazują one na konieczność prowadzenia edukacji przed-

dyplomowej w zakresie rehabilitacji, kształcenia specjalistów i kształcenia

ustawicznego. W kształceniu należy uwzględnić biopsychospołeczny mo-

del niepełnosprawności na podstawie „Międzynarodowej klasyfikacji funk-

cjonowania, niepełnosprawności i zdrowia”, organizację i finansowanie re-

habilitacji w systemie opieki zdrowotnej, zasady i możliwości fizjoterapii,

terapię zajęciową, a także prawodawstwo dotyczące niepełnosprawności

i systemu zabezpieczenia społecznego na poziomie krajowym

Rehabilitacja

Zgodnie z ustawą o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnia-

niu osób niepełnosprawnych (art. 7) rehabilitacja osób niepełnosprawnych

oznacza zespół działań, w szczególności organizacyjnych, leczniczych, psy-

chologicznych, technicznych, szkoleniowych, edukacyjnych i społecznych,

zmierzających do osiągnięcia przy aktywnym uczestnictwie tych osób moż-

liwie najwyższego poziomu ich funkcjonowania, jakości życia i integracji

społecznej.

Rehabilitacja według Światowej Organizacji Zdrowia to kompleksowe

i skoordynowane stosowanie środków medycznych, socjalnych i zawodo-

wych w celu usprawniania osób z naruszoną sprawnością organizmu i uzy-

skania możliwie najlepszego stanu funkcjonalnego.

Biała księga medycyny fizykalnej i rehabilitacji w Europie, tłum. Towarzystwo Re-

habilitacji, 2013, http://www.ptreh.com/upload/file/ksiega.pdf.

Nr 2(42) 2015

Studia BAS

Efektywność procesu rehabilitacji zależy od podjęcia usprawnienia jak

najwcześniej (od początku choroby). Wcześnie rozpoczęta rehabilitacja

skraca okres leczenia oraz zapobiega powstawaniu lub utrwaleniu niepeł-

nosprawności.

W programie rehabilitacji kompleksowej uwzględniamy rehabilitację:

• leczniczą – nowoczesny program leczenia mający na celu przywró-

cenie w jak najkrótszym czasie sprawności pozwalającej na uczest-

nictwo w życiu społecznym, a w przypadku uszkodzeń morfologicz-

nych – wykształcenie i utrwalenie mechanizmów zastępczych,

• społeczną – przygotowującą osobę niepełnosprawną do czynnego

udziału w życiu społecznym (nauka pokonywania barier środowi-

skowych i technicznych oraz uodpornienie psychiczne),

• zawodową – przywrócenie zdolności do pracy, przekwalifikowanie

zawodowe, a także stworzenie warunków do podjęcia pracy po za-

kończeniu rehabilitacji.

Rehabilitacja lecznicza

W naszym kraju rehabilitacja lecznicza jest realizowana przez Naro-

dowy Fundusz Zdrowia (NFZ), Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS)

i Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS). NFZ finansuje

rehabilitację leczniczą zgodnie z ustawą o świadczeniach opieki zdrowot-

nej finansowanych ze środków publicznych

. Obejmuje ona rehabilitację

leczniczą, programy zdrowotne i lecznictwo uzdrowiskowe. Świadczenia

rehabilitacji leczniczej mogą być realizowane w warunkach ambulatoryj-

nych, domowych, ośrodkach lub oddziałach dziennych i stacjonarnych. Na

rehabilitację leczniczą w 2013 r. NFZ wydatkował 2 076 920 470 zł, a umo-

wy na świadczenia rehabilitacyjne podpisał z 4897 ośrodkami rehabilita-

cji (świadczeniodawcami). Na lecznictwo uzdrowiskowe wydatkowano

609 801 000 zł, liczba pacjentów korzystających z tej formy rehabilitacji

wyniosła 394 970

Rehabilitacja lecznicza w ramach prewencji rentowej jest realizowana

przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Obecnie tą formą rehabilitacji

objęte są osoby ze schorzeniami układu krążenia i układu ruchu (stano-

wiącymi około 50% przyczyn niezdolności do pracy), a także układu od-

Ustawa z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych

ze środków publicznych, Dz.U. nr 210, poz. 2135.

Ministerstwo Zdrowia, Informacja dotycząca rehabilitacji medycznej, społecznej

i zawodowej, materiały na przedstawienie Sejmowej Komisji Zdrowia, Warszawa 2014.

Studia BAS

Nr 2(42) 2015

dechowego, schorzeniami onkologicznymi i psychosomatycznymi. Przez

20 lat skorzystało z programu rehabilitacji leczniczej w ramach prewencji

rentowej ponad milion osób ubezpieczonych. Koszty rehabilitacji leczni-

czej w ramach prewencji rentowej ZUS w 2012 r. wynosiły 163 382 100 zł

Wyniki badań wskazują, że rehabilitacja lecznicza w ramach prewen-

cji rentowej ZUS przynosi wymierne korzyści, gdyż dzięki poprawie stanu

zdrowia osoby ubezpieczone odzyskują zdolność do pracy i mają szanse na

pełne uczestnictwo w życiu społecznym i zawodowym. Rehabilitację lecz-

niczą uważa się za skuteczną, jeżeli w okresie 12 miesięcy od daty jej zakoń-

czenia ubezpieczony nie korzystał z żadnych świadczeń z ubezpieczenia

społecznego lub jedynym pobieranym po rehabilitacji świadczeniem był

zasiłek chorobowy nieprzekraczający 20 dni. Po upływie roku od zakończe-

nia rehabilitacji ZUS przeprowadza badania jej skuteczności. Na podstawie

tego typu badań stwierdzono, że w roku 2011 z rehabilitacji w ramach pre-

wencji rentowej skorzystało 73 828 osób, z czego u około połowy rehabilito-

wanych okazała się ona skuteczna. Efektywność rehabilitacji leczniczej ZUS

przedstawiono na wykresie 1.

Wykres 1. Efektywność rehabilitacji leczniczej

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

odsetek ubezpieczonych, którzy przez rok po rehabilitacji nie pobierali świadczeń z FUS

dset

ek osób (w %)

Źródło: M. Nietopiel, Rehabilitacja lecznicza w ramach prewencji rentowej ZUS w 2013 roku, „ZUS. Pre‑
wencja i Rehabilitacja” 2014, nr 1.

M. Nietopiel, Rehabilitacja lecznicza w ramach prewencji rentowej ZUS w 2013

roku, „ZUS. Prewencja i Rehabilitacja” 2014, nr 1, s. 4–17.

Nr 2(42) 2015

Studia BAS

Także KRUS prowadzi rehabilitację leczniczą dla osób zagrożonych nie-

zdolnością do pracy w gospodarstwie rolnym oraz okresowo niezdolnych

do pracy w celu minimalizacji tej niezdolności. Każdego roku z rehabilitacji

leczniczej KRUS korzysta około 14 000 osób. Od 1992 r. z rehabilitacji lecz-

niczej KRUS skorzystało około 270 000 osób ubezpieczonych

. Liczbę osób

rehabilitowanych przedstawiono na wykresie 2.

Wykres 2. Liczba osób rehabilitowanych w KRUS w latach 1992–2010

864

1846

2812

5684

9921

11 390

12 267

12 461

12 706

12 697

12 833

13 009

13 405

13 375

13 310

13 312

13 945

14 130

14 412

158

2102

4284

3839

1657

1351

1308

1397

1369

1478

1563

1530

990

1085

1027

699

399

327

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

16000

półrocze

1992

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Liczba osób skierowanych na rehabilitację do zakładów współpracujących

Liczba osób skierowanych na rehabilitację do centrów i ośrodków KRUS

1372

Źródło: KRUS. Informacje podstawowe, Warszawa 2013.

Poza rehabilitacją leczniczą do najistotniejszych oddziaływań należy re-

habilitacja społeczna i rehabilitacja zawodowa.

Rehabilitacja społeczna i zawodowa

Głównym źródłem finansowania rehabilitacji społecznej i zawodowej

jest Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON),

który w roku 2013 wydatkował 4,9 miliarda zł

, w tym 74% na rehabilitację

zawodową, a 26% na program rehabilitacji społecznej.

KRUS. Informacje podstawowe, Warszawa 2013.

Sprawozdanie z realizacji planu rzeczowo-finansowego z działalności PFRON

w 2013 roku, Warszawa 2014.

Studia BAS

Nr 2(42) 2015

Rehabilitacja społeczna zgodnie z art. 9 ustawy o rehabilitacji zawo-

dowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych ma na celu

umożliwienie osobom niepełnosprawnym uczestnictwa w życiu społecz-

nym i jest realizowana poprzez:

• wyrabianie zaradności osobistej i pobudzanie aktywności społecznej

osoby niepełnosprawnej,

• wyrabianie umiejętności samodzielnego wypełniania ról społecznych,

• likwidację barier, w szczególności architektonicznych, urbanistycz-

nych, transportowych, technicznych, w komunikowaniu się i w do-

stępie do informacji oraz edukacji,

• kształtowanie w społeczeństwie właściwych postaw i zachowań

sprzyjających integracji z osobami niepełnosprawnymi.

Natomiast celem rehabilitacji zawodowej jest ułatwienie osobom niepełno-

sprawnym uzyskania i utrzymania odpowiedniego zatrudnienia i awansu zawo-

dowego przez umożliwienie jej korzystania z poradnictwa zawodowego, szko-

lenia zawodowego i pośrednictwa pracy. Do realizacji tego celu niezbędne jest:

• dokonanie oceny zdolności do pracy,

• prowadzenie poradnictwa zawodowego uwzględniającego ocenę

zdolności do pracy oraz umożliwiającego wybór odpowiedniego za-

wodu i szkolenia,

• przygotowanie zawodowe z uwzględnieniem perspektyw zatrudnienia,

• dobór odpowiedniego miejsca pracy i jego wyposażenie,

• określenie środków technicznych umożliwiających lub ułatwiają-

cych wykonywanie pracy, a w razie potrzeby – przedmiotów ortope-

dycznych, środków pomocniczych, sprzętu rehabilitacyjnego itp.

Instytucje ubezpieczenia społecznego ZUS i KRUS prowadzą także

działania w zakresie rehabilitacji zawodowej.

Zgodnie z ustawą z 1996 r. o zmianie niektórych ustaw o zaopatrzeniu

emerytalnym i ubezpieczeniu społecznym

wprowadzono nowe świadcze-

nie – rentę szkoleniową. Ma ona na celu umożliwienie przekwalifikowania

zawodowego osobom ubezpieczonym, które utraciły zdolność do pracy

zarobkowej w wyuczonym zawodzie. W 2005 r. wprowadzono możliwość

przyznawania renty szkoleniowej rolnikom ubezpieczonym w KRUS

Ustawa z 28 czerwca 1996 r. o zmianach niektórych ustaw o zaopatrzeniu emery-

talnym i ubezpieczeniu społecznym, Dz.U. nr 100, poz. 461.

Ustawa z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, Dz.U.

z 2008 r. nr 50, poz. 291.

Nr 2(42) 2015

Studia BAS

Obok funkcjonującej już od lat 90. poprzedniego stulecia rehabilitacji

leczniczej w ramach prewencji rentowej jest to kolejna forma działań re-

habilitacyjnych stwarzająca osobom ubezpieczonym możliwość powrotu

do aktywności zawodowej. Przekwalifikowanie zawodowe powinno więc

pełnić istotną rolę w systemie zabezpieczania społecznego w naszym kra-

ju. Mimo rangi tego świadczenia jest ono relatywnie rzadko przyznawane.

W praktyce niewiele jest przypadków pomyślnego i długotrwałego prze-

kwalifikowania.

Program rehabilitacji zawodowej funkcjonuje już od lat 90. ubiegłego

wieku. Jednak program ten pozwoliłby na lepsze wykorzystywanie moż-

liwości, jakie daje osobom ubezpieczonym renta szkoleniowa, gdyby było

możliwe stworzenie specjalnych ośrodków rehabilitacji zawodowej. Obec-

nie słabym punktem tego programu są właśnie kłopoty z organizacją od-

powiednich kursów przez urzędy pracy, z uwagi m.in. na niewystarczające

środki finansowe oraz ograniczenia lokalnych rynków pracy.

W Niemczech funkcjonuje prawie 30 ośrodków rehabilitacji zawodo-

wej, a na Litwie – kilkanaście.

Wiktor Dega mówił: Jeżeli rehabilitacja lecznicza nie będzie ściśle powią-

zana z rehabilitacją społeczną i zawodową, wynik rehabilitacji nie będzie peł-

ny. Dla prawidłowego rozwiązywania problemów społecznych w każdym

nowoczesnym kraju konieczny jest więc rozwój rehabilitacji kompleksowej.

Akty prawa międzynarodowego dotyczące rehabilitacji

Również akty prawa międzynarodowego podkreślają konieczność kom-

pleksowej rehabilitacji.

• Już w roku 1967 przyjęto konwencję nr 128 Międzynarodowej Orga-

nizacji Pracy, w myśl której każde państwo członkowskie związane

konwencją powinno świadczyć usługi rehabilitacyjne mające na celu

przygotowanie inwalidów w każdym przypadku, gdzie jest to moż-

liwe, do powrotu do poprzednio wykonywanej pracy lub do innej

pracy, która odpowiada najlepszym ich uzdolnieniom, a także pod-

jąć środki ułatwiające inwalidom podjęcie pracy

• Rozporządzenie Rady (EWG) nr 1408/71 z 14 czerwca 1971 r.

również dotyczy świadczeń z tytułu inwalidztwa łącznie ze świad-

czeniami służącymi zachowaniu albo zwiększeniu zdolności do za-

Konwencja nr 128 Międzynarodowej Organizacji Pracy, http://www.mop.pl/doc/

html/konwencje/k128.html.

Rozporządzenie Rady (EWG) nr 1408/71, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ.

Studia BAS

Nr 2(42) 2015

robkowania. Inwalidztwo cechuje więc utrata zdolności do pracy

najczęściej przed osiągnięciem wieku emerytalnego z powodu na-

ruszenia sprawności organizmu w następstwie choroby lub urazu.

Powoduje to ukończenie lub ograniczenie aktywności zawodowej,

a więc konieczna jest nie tylko rekompensata utraconych dochodów

z pracy, ale także podjęcie działań w zakresie rehabilitacji zawodowej

i społecznej.

• Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych

sporządzo-

na w Nowym Jorku 13 grudnia 2006 r., ratyfikowana przez Polskę

6 września 2012 r. stanowi: Państwa Strony podejmą skuteczne i od-

powiednie środki, uwzględniając wsparcie wzajemnie udzielane so-

bie przez osoby niepełnosprawne oraz wsparcie udzielane przez inne

osoby, w celu umożliwienia osobom niepełnosprawnym uzyskania

i utrzymania możliwie największej niezależności, pełnych zdolności fi-

zycznych, intelektualnych, społecznych i zawodowych oraz pełnej inte-

gracji i udziału we wszystkich aspektach życia społeczeństwa. W tym

celu Państwa Strony zorganizują, wzmocnią i rozwiną usługi i progra-

my w zakresie wszechstronnej rehabilitacji, w szczególności w obszarze

zdrowia, zatrudnienia, edukacji i usług socjalnych, w taki sposób, aby

usługi i programy:

1. były dostępne od możliwie najwcześniejszego etapu i były oparte na

multidyscyplinarnej ocenie indywidualnych potrzeb i potencjału,

2. wspierały udział i integrację w społeczeństwie oraz włączenie we

wszystkie aspekty życia społeczeństwa, były dobrowolne i dostępne dla

osób niepełnosprawnych możliwie blisko społeczności, w których żyją,

w tym na obszarach wiejskich.

• Powszechna deklaracja praw człowieka ONZ

. Zapisano w niej

m.in., że osoba niepełnosprawna nie powinna być przez całe ży-

cie traktowana jako przedmiot opieki. Osoba taka jest obywatelem

o specjalnych potrzebach wynikających z konkretnej niepełno-

sprawności. Potrzeby te powinny być spełniane na gruncie społecz-

nym w kontekście „normalności”. Zasadnicze znaczenie ma uczest-

nictwo, a głównym jego warunkiem jest dostęp do społeczeństwa.

• Standardowe zasady wyrównywania szans osób niepełnosprawnych

ONZ

: Rządy państw powinny opracować własne programy rehabili-

Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, Dz. U. z 2012 r. poz. 1169.

Powszechna deklaracja praw człowieka, http://www.unesco.pl.

Standardowe zasady wyrównywania szans osób niepełnosprawnych, http://www.

tus.org.pl.

Nr 2(42) 2015

Studia BAS

tacji dla wszystkich grup osób niepełnosprawnych. Programy te powin-

ny być oparte na potrzebach osób niepełnosprawnych i na zasadach

pełnego uczestnictwa i równości. Rehabilitacja powinna być dostępna

dla wszystkich osób, które jej potrzebują i opierać się na ciągłości po-

stępowania w kontekście biopsychospołecznym, uwzględniając zarów-

no czynniki osobowe jak i środowiskowe, zgodnie z Międzynarodową

Klasyfikacją Funkcjonowania Niepełnosprawności i Zdrowia (WHO).

Rehabilitacja powinna zapewnić osobiste wsparcie osobom niepełno-

sprawnym i przyczynić się do pełnego ich uczestnictwa we wszystkich

aspektach życia.

Globalny plan działania WHO na rzecz

niepełnosprawności na lata 2014–2021

Został on sporządzony po 67. Światowym Zgromadzeniu Zdrowia

w porozumieniu z państwami członkowskimi, organizacjami systemu Na-

rodów Zjednoczonych, partnerami międzynarodowymi, organizacjami

pozarządowym, w tym organizacjami osób niepełnosprawnych i stowarzy-

szeniami zawodowymi.

Niepełnosprawność jest globalnym problemem zdrowia publicznego,

ponieważ osoby niepełnosprawne przez całe swoje życie zmagają się z po-

konywaniem występujących barier w dostępie do świadczeń zdrowotnych

i powiązaną z nimi rehabilitacją; edukacji; zatrudnienia; mieszkalnictwa

i transportu. Celem planu jest:

• usunięcie barier oraz poprawa dostępu do świadczeń i programów

zdrowotnych,

• wzmacnianie i rozwój rehabilitacji i technologii wspomagających,

pomocy i świadczeń wspierających oraz rehabilitacji środowiskowej,

• wzmocnienie zbierania porównywalnych w skali międzynarodowej

danych na temat niepełnosprawności oraz wspieranie badań nad

niepełnosprawnością i związanych z nią świadczeń.

Międzynarodowa Organizacja Rehabilitacji (Rehabilitation Internatio-

nal, RI) poprzez współpracę z różnymi organizacjami i ekspertami w po-

nad 100 krajach od lat wspiera osoby niepełnosprawne. Zabiega m.in. o ich

lepszy dostęp do edukacji, rehabilitacji, opieki zdrowotnej, zatrudnienia,

Projekt globalnego planu działania WHO na rzecz niepełnosprawności na lata

2014–2021, „Niepełnosprawność – Zagadnienia. Problemy. Rozwiązania” 2014(13),

s. 42–72.

Studia BAS

Nr 2(42) 2015

wymiaru sprawiedliwości. Na Światowym Kongresie w Seulu w 2012 r.

z okazji 90-lecia działalności RI podkreślono rolę rehabilitacji w zapobie-

ganiu niepełnosprawności i zmniejszaniu jej stopnia.

Joachim Breuer, wiceprezydent RI Europe, mówił: Zaproszono mnie,

abym poruszył kwestię rehabilitacji jako inwestycji, ze szczególnym naci-

skiem na zdemaskowanie mitu głoszącego, że rehabilitacja, powrót do pra-

cy, zarządzanie niepełnosprawnością oraz wszelkie inne środki wspierające

uczestnictwo i włączenie społeczne osób z niepełnosprawnością to przede

wszystkim koszt dla społeczeństwa. Od wielu lat jestem gorącym zwolen-

nikiem rehabilitacji. Moje przekonanie, że przynosi ona korzyści społe-

czeństwu i gospodarce, wyrosło z doświadczenia w zajmowaniu się odszko-

dowaniami oraz rehabilitacją osób, które doznały wypadku w pracy lub

które dotknęła choroba zawodowa. Wciąż brakuje świadomości potencja-

łu tkwiącego w rehabilitacji – zwłaszcza w kwestii zmiany percepcji, jaką

może spowodować rehabilitacja (tzn. skupieniu się na sprawności zamiast

na niepełnosprawności)

Podobnie Susan Parker, przedstawicielka Stanów Zjednoczonych, mó-

wiła: Decydenci na szczeblu krajowym mogą obecnie pozytywnie wpłynąć

na gospodarkę swego kraju poprzez zwiększenie działań w zakresie habili-

tacji i rehabilitacji. Celem takich programów jest wspieranie osób z niepeł-

nosprawnościami w procesie uzyskiwania lub rozwijania tych umiejętności,

które potrzebne są na rynku pracy danego państwa. Praktyczne strategie

programowe, stosujące efektywne działania habilitacyjne i rehabilitacyjne,

przyczynią się do urzeczywistnienia prawa do habilitacji i rehabilitacji za-

wartego w art. 26 Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób nie-

pełnosprawnych

Podsumowanie

Duża liczba osób, które z powodu chorób, urazów i ich następstw stają

się niepełnosprawne, tworzy konieczność podjęcia aktywnych działań ma-

jących na celu przywrócenie lub poprawę sprawności tych osób i umożli-

wienie im pełnego uczestnictwa w życiu społecznym. Wiktor Dega, współ-

twórca polskiej szkoły rehabilitacji, mówił: Nieludzkim jest uratowanie

człowiekowi życia, a potem pozostawienie go samemu sobie. Tymczasem

Idem, Demaskowanie mitów związanych z powrotem do pracy i miejsc pracy w in-

tegrujących społecznie, „Niepełnosprawność – Zagadnienia. Problemy. Rozwiązania”

2012, nr 5, s. 42–48.

Eadem, Rehabilitacja jako strategia narodowa – urzeczywistnienie praw, „Niepeł-

nosprawność – Zagadnienia. Problemy. Rozwiązania” 2012, nr 5, s. 56–62.

Nr 2(42) 2015

Studia BAS

właśnie wczesna i dostępna dla wszystkich rehabilitacja zmniejsza cierpienie,

poprawia sprawność i jakość życia człowieka

Uzasadnieniem konieczności szybkiego wprowadzenia systemu kom-

pleksowej rehabilitacji jest sytuacja demograficzna w naszym kraju, a także

rosnące koszty świadczeń dla osób niepełnosprawnych (aktualnie około 14%

naszego społeczeństwa). Znaczna część osób niepełnosprawnych to ludzie

w wieku produkcyjnym, którzy po prawidłowo przeprowadzonej rehabilitacji

będą mogli powrócić do pracy lub będą zdolni do stworzenia sobie miejsc

pracy. Rehabilitacja powinna stać się w naszym kraju, podobnie jak w innych

krajach, ważnym elementem polityki społecznej. Dla realizacji tego celu ko-

nieczne jest wspólne działanie wszystkich instytucji służących osobom nie-

pełnosprawnym oraz koordynacja tych działań w celu stworzenia spójnego

narodowego programu rehabilitacji. Poza poprawą sprawności, aktywności

i jakości życia osób niepełnosprawnych, taki program mógłby spowodować

zmniejszenie liczby osób niepełnosprawnych, a co za tym idzie wydatków

na świadczenia rzeczowe i pieniężne z zabezpieczenia społecznego. Prawid-

łowo prowadzona, wczesna rehabilitacja może przyczynić się do skrócenia

czasu pobytu chorych w oddziałach szpitalnych, które mogłyby wtedy objąć

leczeniem większą liczbę chorych. Kompleksowa rehabilitacja osób niepełno-

sprawnych jest warunkiem integracji społecznej i realizowania praw osób nie-

pełnosprawnych. Dostęp do rehabilitacji należy do podstawowych praw czło-

wieka. Rehabilitacja kompleksowa to społeczna i ekonomiczna konieczność.

Bibliografia

Breuer J., Demaskowanie mitów związanych z powrotem do pracy i miejsc pracy

w integrujących społecznie, „Niepełnosprawność – Zagadnienia. Problemy. Roz-
wiązania” 2012, nr 5.

Dykcik W., Pedagogika specjalna, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. A. Mi-

ckiewicza, Poznań 1997.

Hulek A., Człowiek niepełnosprawny w społeczeństwie, Warszawa 1980.
Kujawa J., Kompleksowa rehabilitacja wymogiem czasu. Europejska Konferencja „Reha-

bilitation – value for Societies in Europe”, Warszawa 2014, http://www.pfron.org.pl.

Lubecki M., Rola ośrodków rehabilitacyjno-ortopedycznych w polskim modelu reha-

bilitacji medycznej w drugiej połowie XX wieku, „Hygeia Public Health” 2011,
nr 2.

[Za:] M. Lubecki, Rola ośrodków rehabilitacyjno-ortopedycznych w polskim mo-

delu rehabilitacji medycznej w drugiej połowie XX wieku, „Hygeia Public Health” 2011,

nr 2, s. 249–255.

Studia BAS

Nr 2(42) 2015

Nietopiel M., Rehabilitacja lecznicza w ramach prewencji rentowej ZUS w 2013 roku,

„ZUS. Prewencja i Rehabilitacja” 2014, nr 1.

Parker S., Rehabilitacja jako strategia narodowa – urzeczywistnienie praw, „Niepeł-

nosprawność – Zagadnienia. Problemy. Rozwiązania” 2012, nr 5.

Przeździak B., Historia rehabilitacji na świecie i w Polsce, [w:] Rehabilitacja medycz-

na, t. 1, A. Kwolek (red.), Wyd. Elsevier, Urban & Partner, Wrocław 2012.

Tobiasz-Adamczyk B., Wybrane elementy socjologii zdrowia i choroby, Wydawni-

ctwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000.

Wilmowska-Pietruszyńska A., Zabezpieczenie społeczne ryzyka choroby i jej na-

stępstw – niezdolności do pracy i niezdolności do samodzielnej egzystencji, „Po-
stępy Nauk Medycznych” 2009, nr 4.

Wilmowska-Pietruszyńska A., Rehabilitacja ze szczególnym uwzględnieniem reha-

bilitacji zawodowej w ubezpieczeniu społecznym realizowana przez ZUS i KRUS,
„Orzecznictwo Lekarskie” 2011, nr 8(2).

Biała księga medycyny fizykalnej i rehabilitacji w Europie, tłum. Polskie Towarzy-

stwo Rehabilitacji, 2013, http://www.ptreh.com/upload/file/ksiega.pdf.

GUS, Stan zdrowia ludności polski w 2009 roku, Warszawa 2011.
Informacja dotycząca rehabilitacji medycznej, społecznej i zawodowej, Ministerstwo

Zdrowia (materiały na przedstawienie Sejmowej Komisji Zdrowia), Warszawa
2014.

KRUS, Informacja o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego rolni-

ków 2013, Warszawa 2014.

KRUS. Informacje podstawowe, Warszawa 2013.
Projekt globalnego planu działania WHO na rzecz niepełnosprawności na lata 2014–

2021: Lepsze zdrowie dla wszystkich osób niepełnosprawnych, „Niepełnospraw-
ność – Zagadnienia. Problemy. Rozwiązania” 2014, nr 13.

Międzynarodowa klasyfikacja funkcjonowania, niepełnosprawności i zdrowia (WHO),

CSIOZ, Warszawa 2012.

Sprawozdanie z realizacji planu rzeczowo-finansowego z działalności PFRON w 2013

roku, Warszawa 2014.

Standardowe zasady wyrównywania szans osób niepełnosprawnych, http://www.tus.

org.pl.

Światowy raport o niepełnosprawności, WHO 2011, „Niepełnosprawność – Zagad-

nienia. Problemy. Rozwiązania” 2014, nr I(10).

Konwencja nr 128 Międzynarodowej Organizacji Pracy, http://www.mop.pl/doc/

html/konwencje/k128.html.

Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, Dz.U. z 2012 r. poz. 1169.
Powszechna deklaracja praw człowieka, http://www.unesco.pl.