Poglądy na istotę i cele wychowania fizycznego.
Edukacja fizyczna jest dziedziną odpowiedzialną za transmisję dorobku kultury fizycznej. Tak jak każda dziedzina tej sfery ma swój wymiar działaniowy (zachowania) i motywacyjny (wartości). Jest procesem oddziaływującym zarówno na sferę intelektualno--sprawnościową jak i emocjonalno-wolincjonalną. Wiąże się to z tym, że człowiek jest niepodzielną jednością umysłu, ciała i psychiki. Wiemy, że oprócz sytuacji wyjątkowych (paraliż, utrata świadomości) nie jest możliwe, aby człowiek podejmował dowolną formę aktywności ruchowej w sposób nieświadomy, lub przeżywając cokolwiek opuścił ciało.
Kulturowe ujęcie teorii wychowania fizycznego według Demela(1) podkreśla, że „człowiek zajmując się swym ciałem wchodzi w inną zgoła relację, niż wtedy, kiedy poddaje obróbce materie wobec siebie zewnętrzną”. Jest on zarówno podmiotem jak i przedmiotem swojego działania. „Jako podmiot, świadomy swojego ciała, sytuuje się w kręgu kultury duchowej, jako przedmiot pozostaje (żywą) materią. Jest, więc jakaś inna, swoista postać kultury, którą trzeba uznać i nazywać. A kultura jest, dlatego i koniecznie, ponieważ jest wytworem człowieka, przekracza granicę tego, co dała natura”(1). Stąd też Demel wnioskuje, że wychowanie fizyczne nie jest jednym z szeregowych sektorów kultury fizycznej, „lecz ich wspólną podstawą, przygotowuje, bowiem i do sportu, i do rekreacji, i -ewentualnie - do rehabilitacji”. Jest przedsionkiem kultury fizycznej, jej kursem propedeutycznym, szkołą wtajemniczenia.(1)
„ Edukacja fizyczna jest to ujęta w pedagogiczny- system forma uczestnictwa w kulturze fizycznej młodych pokoleń, której celem jest wspomaganie rozwoju fizycznego, motorycznego i zdrowia oraz przygotowanie do podtrzymywania i pomnażania tych właściwości w późniejszym życiu.”(7). Jej efekty są zawsze psycho-fizyczne niezależnie od tego, jakie cele są temu procesowi oficjalnie przypisane. Grabowski pisze, że jest to intencjonalny przekaz wzorów wartości i wzorów zachowań dotyczących ciała.
Przekaz wzorów zachowań umożliwia człowiekowi korzystanie ze zdobyczy kultury fizycznej i pomnażanie jej dorobku. Natomiast wzory wartości ułatwiają mu odróżnianie dobra od zła, a tym samym dokonywanie właściwych wyborów. Jest procesem złożonym, obejmującym zarówno fizyczne kształcenie jak i fizyczne wychowanie, realizującym następujące zadania:
kształtowanie sprawności:
funkcjonalnej organizmu
kondycyjno-koordynacyjnej
kształtowanie umiejętności:
działania na rzecz zdrowia
ruchowych utylitarnych
sportowych
wykorzystania opanowanych indywidualnych i zespołowych form ruchu w aktywności rekreacyjno-sportowej
przekazywanie wiadomości związanych z:
funkcjonowaniem organizmu
kształtowaniem sprawności
organizacja zajęć ruchowych w czasie wolnym
działania wychowawcze związane z kształtowaniem:
samodyscypliny
nawyku samokontroli i samooceny
poczucia odpowiedzialności za zdrowie i bezpieczeństwo własne i drugiego człowieka
podstawy współdziałania zespołowego i wzajemnej współodpowiedzialności.
Przedmiotem edukacji fizycznej jest usprawnianie ciała i kształtowanie osobowości troskliwej wobec niego(Rys.1). Efektem pierwszego ogniwa tego procesu- „kształcenia” jest wiedza i umiejętności umożliwiające skuteczne i sprawne postępowanie z własnym ciałem. Założonym skutkiem drugiego- „wychowania” jest rozeznanie w tym, czym należy się kierować, postępując tak a nie inaczej wobec własnego ciała. Wiedza i umiejętności z zakresu edukacji fizycznej będące rezultatem fizycznego kształcenia składają się na kompetencje- technologiczne, umożliwiające człowiekowi uczestnictwo w kulturze fizycznej i wzbogacanie jej zasobów. Natomiast postawy i przekonania będące efektem wychowania fizycznego wchodzą w zakres kompetencji aksjologicznych, decydujących o tym, czy ktoś zechce z tych możliwości skorzystać.
„ Kształcenie fizyczne jest to intencjonalny przekaz wzorów zachowań dotyczących ciała”(7).
Przedmiotem tego procesu mogą być tylko te wiadomości i umiejętności, które wcześniej zostały odkryte i weszły do dorobku kultury fizycznej. Przekazywanie ich i przyswajanie wpływa na rozwój człowieka, dzięki czemu może on uzyskane kompetencje intelektualno-sprawnościowe wykorzystywać, a także rozwijać.
Wychowanie fizyczne to nic innego jak przygotowanie ludzi do dokonywania właściwych wyborów.Polega ono na kształtowaniu emocjonalnego stosunku do tego, co jest przedmiotem uczenia się. Dąży do takiego stanu, aby jego efektem było pozytywne nastawienie do zachowań pożądanych(np. dbałość o ciało) i negatywne do niepożądanych (np. nadużywanie alkoholu), a nie odwrotnie.
Celem fizycznego wychowania jest przygotowanie psychiki człowieka do całościowej dbałości o ciało. Wiemy, że każdy z nas troszczy się o to, co dla niego jest najbardziej cenne i warte starań. Stąd pojawić się mogą różne motywy dbałości o ciało. Przedmiotem międzypokoleniowego przekazu wychowawczego są wartości społecznie preferowane. ”Dzisiaj wychowanie fizyczne należy traktować jako nieprzerwany ciąg nawarstwiających się i wzajemnie dopełniających kręgów działań wychowawczych w szerokim tego słowa znaczeniu, a więc jako proces, któremu początek wyznacza akt narodzin dziecka i który biegnie nieprzerwanie aż do schyłku ludzkiego życia”(20).
W takim rozumieniu proces ten jest atrybutem osobowości każdego człowieka, wyrazem świadomości społecznej oraz aspektem kultury współtworzonej przez pokolenia i z myślą o nich. Jest cechą znamionującą każdego z nas. Każdy cel wytycza to, do czego człowiek dąży, co stanowi przedmiot jego pożądania, wyznacza punkt, do którego się zmierza.
Wersja pedagogiczna wychowania fizycznego według Demela(1) zakłada, iż wychowanie jest warunkiem zdrowia. Wynika z powyższego stwierdzenia, że do zdrowia trzeba wychowywać i to tak, aby każdy umiał i chciał nie tylko chronić zdrowie a także je doskonalić(1). Wychowanie odnosi się, bowiem pośrednio do ciała, zaś adresowane jest do jego warstw wyższych, podmiotowych. „ w tym układzie kierunkowe cechy osobowości wysuną się na czoło podporządkowując sobie cechy instrumentalne”.(1)
„Wychowywać będziemy osobowość, lecz tę nastawimy na sprawy cielesne”(1). „Kształtując osobowość, formułując przekonania, postawy, motywację pracujemy oczywiście na rzecz przyszłości wychowanka, wdrażamy go do autoedukacji, do ustawicznego kształcenia”(1) Jest to strategia odwrotna: nie przez ciało do osobowości, lecz przez osobowość do ciała. „Rzecz jasna z pierwszej nie rezygnujemy, przypisując ją jednak kształceniu, nie zaś wychowaniu ( w ścisłym tego słowa znaczeniu)”(1) „ W każdej dziedzinie wychowania - jeśli ma być ona otwarta na postęp i zdolna do autokorekcji - trzeba stale powracać do punktu wyjścia, do zamiaru pedagogicznego”. W przeciwnym wypadku popadniemy w niewolę środków i procedur, wywierających presję na mentalność i blokujących postęp (1). Śniadecki mówiąc, że „ ... każdy człowiek może być doskonały (...) swoim sposobem (...)Natura albowiem w rozmaitosci się kocha (...) nie jeden więc ale ma wiele doskonałości wzorów...”(1), podkreśla by, wychowanek dążył do cielesnej doskonałości. Wychowanie i kształcenie ma go do tego zainspirować i wdrożyć (1).
Aktualny program wychowania w kulturze fizycznej obowiązujący w szkolnictwie formułuje następujące cele:„ Celem kształcenia i wychowania w zakresie kultury fizycznej jest stworzenie optymalnych warunków zapewniających dzieciom i młodzieży:
Harmonijny rozwój fizyczny (przez odpowiedni dobór bodźców działających na cechy somatyczne, układy: krążenia, oddychania i nerwowy; stosownie w procesie nauczania i uczenia się ruchu zasad higieny pracy i wypoczynku; wytworzenie nawyków umiejętnego korzystania z takich czynników, jak: woda, powietrze, światło, temperatura, teren itp. Przystosowanie organizmu do życia w środowisku zurbanizowanym i przemysłowym).
Kształtowanie psychomotoryki (przez dobór odpowiednich środków rozwijających cechy motoryczne; nauczanie i doskonalenie różnych form aktywności ruchowej; eksponowanie indywidualnych możliwości upodobań, zainteresowań i umiejętności ruchowych uczniów).
Rozwój psychiki ( przez uwzględnienie w procesie kształcenia i wychowania fizycznego indywidualnych cech osobowości: właściwą korelację miedzy rozwojem fizycznym, umysłowym i emocjonalnym).
Wyposażenie uczniów w niezbędny zasób wiedzy o kulturze fizycznej
Kształtowanie charakteru i pożądanych postaw w działaniu zarówno indywidualnym, jak i zespołowym; integrację socjalną; współpracę i współdziałanie z nauczycielami, rodzicami i środowiskiem.
Kształtowanie estetyki ruchu ( przez rytmikę i ekspresję artystyczną, dbałość o elegancje postawy, piękno, harmonię i swobodę ruchu)”(15)
„ Tak sformułowane cele kształcenia i wychowania w zakresie kultury fizycznej jako przedmiotu szkolnego nie w pełni współbrzmią z najnowszymi tezami teorii wychowania fizycznego, między innymi dlatego, że nie zostały wysunięte na czoło nadrzędnego celu wychowania fizycznego, jakim jest kształtowanie postaw wychowanków (nastawień i dyspozycji umysłu, emocji i woli) wobec pracy nad własnym ciałem, zdrowiem, sprawnością i urodą, a dzięki czemu wychowanie fizyczne ( wychowanie w kulturze fizycznej) ma prawo nazywać się wychowaniem”(15). „Rozumienie i przyjęcie tego celu przez ogół nauczycieli ma ogromne znaczenie i jest kluczem do rzeczywistego podniesienia poziomu kultury fizycznej w Polsce” (15).
„ Cele wytyczają kierunek pracy wychowawcy fizycznego, a kryterium jej skuteczności może polegać tylko na konfrontacji tego, co winno stanowić efekt działania, z tym, co rzeczywiście zostało osiągnięte. Bez znajomości celu nie sposób w ogóle planować jakiekolwiek działanie, a już z pewnością trudno byłoby je nazwać racjonalnym czy ekonomicznym. Nadto też jedynie precyzja i jasność celów umożliwiają koordynację zadań i środków oraz dokonywanie korekt w działaniu”.(12).”Aktualnie za wartość naczelną w stanowieniu celów wychowania przyjmuje się szczęście człowieka, jego dobro i wszechstronny rozwój”(16). „
W stanowieniu celów przeciwstawiać się trzeba zapewne tendencjom opurtunistycznym i minimalistycznym, ale przede wszystkim niebezpieczeństwo dzisiaj tkwi w szerzeniu wizji brzmiących nazbyt romantycznie i wysuwaniu mglistych utopii”.(12) Demel i Zuchora proponują ujęcie celów nie w kategoriach domniemanego statycznego ideału, ale w postaci „drogowskazów” wyznaczających nowe, zgodne z duchem postępu kierunki sterowanej autokreacji człowieka.(15)
„ Szkolny program wychowania w kulturze fizycznej nie może ograniczać się tylko do wskazywania głównych celów kierunkowych (drogowskazów), lecz musi również wskazać konkretne cele instrumentalne oraz zapewnić możliwość stanowienia coraz to bardziej szczegółowych celów. W przeciwnym razie cele ujęte bardziej ogólnie i nie przetłumaczone na język praktyki stają się fikcją”(15). Problem ten spróbował rozwiązać Strzyżewski ujmując cele w określonej strukturze hierarchicznej.(15).Wyróżnił następującą hierarchię celów wychowania w kulturze fizycznej:- cel naczelny - realizowany w czasie całego pobytu ucznia w szkole, uwzględniający zarówno doskonalenie ciała jak i funkcji psychomotorycznych wychowanka, jak również ukształtowanie u niego takiego systemu wiedzy, umiejętności i nawyków oraz postaw wobec kultury fizycznej, który w przyszłości przejawiać się będzie w dążeniu i działaniu na rzecz utrzymania -przez całe życie wysokiej sprawności fizycznej i zdrowia(15)
cele kierunkowe- wytyczne dotyczące rodzajów dyspozycji osobowościowych, które należy ukształtować, aby uczeń przyswoił trwałe, pozytywne postawy wobec określonych wartości kultury fizycznej(15). Dotyczą one kształtowania postawy wobec własnego ciała, jego sprawności, budowy, higieny, zdrowia; postawy wobec różnych form aktywności ruchowych, postawy wobec wypoczynku, postawy wobec hartowania się(15)
cele etapowe:
A. cele w okresach rozwoju osobniczego„ Potrzeby rozwojowe człowieka i jego zainteresowania różnymi sferami kultury fizycznej w różnych okresach życia są odmienne”(15)
Stąd też w zależności od stanu rozwoju fizyczno- psychicznego w poszczególnych okresach można określić cele w zakresie kultury fizycznej. W okresie życia płodowego ( od zapłodnienia do urodzenia) dotyczą one norm zachowania i odżywiania się matki. W okresie noworodkowym ( od urodzenia do 3 tygodni) cele dotyczą przede wszystkim pielęgnacji somatyczno-motorycznej noworodka oraz jego reakcji popędowych. Cele w okresie niemowlęcym ( do 1 roku życia) sprzyjają pielęgnacji ciała i motoryki oraz reakcji psychonerwowych, przejawiających się w prostych zachowaniach motywacyjnych. Podobne wytyczne charakteryzują okres poniemowlęcy ( od 1-3 roku życia), lecz są one dostosowane do dużej ruchliwości dziecka. Okres przedszkolny (od 3-7 roku życia) jest bardzo istotny, gdyż właśnie teraz mogą pojawiać się defekty i odchylenia od normy w rozwoju somatycznym i motorycznym.
Wymaga on od rodziców i wychowawców szczególnego zwrócenia uwagi na prawidłowy rozwój fizyczny. „Podstawowym okresem formułowania się kultury fizycznej człowieka jest okres szkolny ( od 7 do 17-18 roku życia)”. Na tym etapie w wyniku celowych działań szkoły, wychowankowie doskonalą ciało i jego funkcje, zdobywają wiadomości, umiejętności i nawyki oraz kształtują swoje postawy wobec różnych sfer kultury fizycznej.
To wszystko będzie miało istotny wpływ na ich jakość życia w okresie produkcyjnym i poprodukcyjnym. W okresie produkcyjnym (od 18 do 60-65 lat) ludzie postępują według podstaw zdobytych w wcześniejszych okresach rozwoju, zwłaszcza podczas pobytu w szkole.
„ Przejawi się to w realizacji własnych programów rekreacyjnosportowych dla podtrzymywania zdrowia i sprawności fizycznej na bazie wyniesionych ze szkoły wiadomości, umiejętności i nawyków oraz postaw osobowościowych”. W okresie poprodukcyjnym (po 60-65 roku życia) cele te wiążą się z podtrzymywaniem sprawności fizycznej i zdrowia w trybie pracy samodzielnej.
B. cele wychowania w kulturze fizycznej ( w okresie szkolnym):
a) cele wychowania w kulturze fizycznej w podokresach szkolnych:
cele w klasach I-III: „ uczeń powinien:
osiągnąć poziom wiedzy umożliwiający zrozumienie podstawowych zasad dotyczących rozwoju człowieka, zachowania i ochrony zdrowia, higieny osobistej, higieny środowiska, pracy i wypoczynku
zdobyć umiejętność organizacji prostych form wypoczynku,
zdobyć umiejętność praktycznego wykorzystania podstawowych informacji z zakresu wiedzy ogólnej ( na poziomie klasy III) i kultury fizycznej,
zdobyć określony programem zasób umiejętności ruchowych indywidualnych i zespołowych- utylitarnych, rekreacyjnych i sportowych”(15)
cele w klasach IV-VIII: „uczeń powinien:
wszechstronnie rozwinąć swój organizm, skorygować nabyte we wcześniejszym okresie wady postawy,
osiągnąć możliwie najwyższy poziom sprawności motorycznej właściwy dla wieku rozwojowego uczniów szkoły podstawowej
opanować podstawowe umiejętności ruchowe z różnych dyscyplin objętych programem, przydatne w formach aktywności rekreacyjnej, sportowej, służącej zdrowiu oraz w zmiennych sytuacjach życia codziennego,
opanować podstawowe wiadomości i umiejętności umożliwiające samokontrolę i samoocenę oraz samodzielne podejmowanie działań w celu kształtowania sprawności motorycznej i rozwoju fizycznego opanować wiadomości i umiejętności umożliwiające bezpieczną organizację zajęć ruchowych w różnych warunkach środowiskowych, indywidualnie i w grupie rówieśniczej
znać i rozumieć podstawowe wartości związane z uczestnictwem człowieka w kulturze fizycznej,
ukształtować postawę permanentnego aktywnego działania w wybranej formie zajęć ruchowych”(15)
cele w klasach licealnych I-IV: uczeń powinien:
osiągnąć możliwie najwyższy poziom wydolności fizycznej układu: ruchowego, krążeniowego, oddechowego i nerwowego organizmu,
osiągnąć możliwie najwyższy poziom sprawności motorycznej i opanować umiejętności jej samodoskonalenia,
opanować wiadomości oraz umiejętności z różnych dyscyplin sportowych objętych programem w stopniu umożliwiającym samodzielne stosowanie ich w formach aktywności rekreacyjnej, sportowej, obronnej, artystycznej oraz służącej zdrowiu,
stosować poprawnie w praktyce zasady higieny pracy i wypoczynku oraz umieć korzystać z takich czynników jak: woda, powietrze, światło, teren itp.
opanować umiejętność współpracy i współdziałania w zespole,
osiągnąć gotowość do permanentnego uczestnictwa w wybranych formach ruchu, zgodnych z indywidualnymi potrzebami, predyspozycjami i zainteresowaniami,
opanować wiadomości i umiejętności zapobiegania i korygowania deformacji funkcjonowania układu ruchowego, oddechowego, krążenia i systemu nerwowego, zależnie od specyfiki wykonywanych zawodów”(15)
b) cele wychowania w kulturze fizycznej w poszczególnych klasach szkolnych według planu opracowanego przez nauczyciela.
cele operacyjne-„cele kształcenia i wychowania dotyczące konkretnych działań praktycznych (zadań) realizowanych za pomocą odpowiednich metod i środków dydaktyczno-wychowawczych”(15). Podejmowane po to, aby mogły być zrealizowane konkretne cele główne zaplanowane w osnowie czy w konspekcie. Są to cele w zakresie:
kształtowania sprawności motorycznej
kształcenia umiejętności w sferze kultury fizycznej
opanowywania przez uczniów wiedzy w zakresie kultury fizycznej
wychowania ogólnego i specyficznego
Powyższe cele są osiągane dzięki zastosowaniu w praktyce dydaktyczno-wychowawczej przemyślanego zestawu zadań ( ćwiczeń) ruchowych oraz zadań pedagogicznych prostych. Każde z tych zadań posiada swój określony cel operacyjny.(15)
„Cele wychowania wynikają z przyjmowanego ideału wychowawczego, który uważa się za godny naśladowania i w pewnym sensie stanowi zarys cech jakby doskonałych”.(12) Śniadecki pisał „ Mistrz, który ma się zająć (...) wychowaniem (...) powinien naprzód poznać ten surowy materiał, tę pierwszą osnowę człowieka, z której ma powstać dzieło jego sztuki, tak jak rolnik powinien znać ziemię, którą ma uprawiać ...”(1). Zapoznawszy się z właściwościami organizmu jednostki może przystąpić do realizacji poniższych założeń.
„ Wychowanie fizyczne ma do spełnienia cztery główne funkcje: stymulatywną (pobudzającą), adaptacyjną(przystosowawczą), kompensacyjną(wyrównawczą) i korektywną (poprawczą)”(6).”
Funkcje te wsparte głównie na przesłankach biologicznych domagają się dzisiaj nowego odczytania i przesunięcia akcentów z płaszczyzny biologicznej (zdrowotnej i sprawnościowej) na pedagogiczną (społeczną i wychowawczą)”(20).
„ Dziś dzięki postępom nauk społecznych wiadomo, że wychowanie fizyczne wywołuje konieczne skutki pozabiologiczne. Każdy rok przynosi nowe, cenne prace humanistyczne a z nimi i konkretne dowody na to, że wychowanie fizyczne wspomaga, a częściowo nawet wyręcza inne działy wychowania”(3).Stanowi ono najrozleglejszą arenę wykorzystania środków kultury fizycznej, jest to wychowanie przez nią i dla niej. Proces ten służy wprowadzeniu wychowanka w bogaty współczesnością i tradycją świat kultury fizycznej. Przenikają go działania intencjonalne nastawione na podopiecznego i ku niemu całkowicie zwrócone. Wychowanek jest podmiotem działania dydaktyczno-wychowawczego i jego celem najwyższym. To jemu służy bogaty arsenał środków i metod wypracowanych dla potrzeb kultury fizycznej przez minione pokolenia i ludzi współczesnych. Nauczyciel-wychowawca fizyczny pełni rolę orędownika, propagatora i krzewiciela.
„Wychowanie fizyczne jest to intencjonalny przekaz wzorów wartości dotyczących ciała”(7). Specyfika tego procesu polega na tym, że jego skutki są dopiero widoczne po ustaniu procesu wychowawczego. Współzawodnictwo odgrywa w obecnej rzeczywistości wychowawczej niezaprzeczalnie ważną funkcję, a w edukacji fizycznej jest wręcz czymś nieodzownym. Umożliwia ono ukierunkowanie wychowanka bądź w stronę sportu, bądź samodoskonalenia. Wprowadzając go na teren sportu przygotowuje go pomału do przyjęcia i podporządkowania się określonym regułom gry. W drugim przypadku wysiłek wychowawczy zmierza jednoznacznie do rozwinięcia i wzbogacenia osobowości człowieka, przygotowania go do świadomego decydowania o własnym losie, wynosi go ponad świat rzeczy i zjawisk, które może on wedle własnej woli i potrzeb organizować i określać wobec nich własny stosunek.
Wychowanie fizyczne jest zamierzoną działalnością wyznaczającą zachowanie człowieka w stosunku do jego fizycznej postaci, pełniącą następujące funkcje:
-stymulatywną-
stanowi siłę napędową procesu wychowania, nawiązuje ona do rozwoju osobniczego jednostki; ma ona ustosunkować się do niego czynnie , wspierać go, zapewniać mu optimum bodźców dla podniesienia ogólnej dynamiki rozwojowej. Wiąże się ona z wynagrodzeniem ograniczeń ruchowych nałożonych przez cywilizację. Funkcja ta jest realizowana przy pomocy odpowiednich czynników zwanych stymulatorami. Wyróżniamy dwa ich rodzaje: biologiczne i społeczne. Źródłem pierwszych są między innymi: słońce, powietrze, ćwiczenia ruchowe. Zaś drugich: standard życia, poziom przygotowania pedagogicznego rodziców i wychowawców, wzory ruchowe oraz tendencje danego środowiska. Przejawem tej funkcji jest trening umożliwiający rozwijanie i doskonalenie tylko tych czynności i odruchów, które są ćwiczone, a ich rozwój jest pobudzany ciągłym strumieniem bodźców.
- adaptacyjną- człowiek przystosowuje się do warunków środowiska biogeograficznego i społecznego. Jego budowa ciała, funkcje organizmu, motoryczność nabierają cech znamiennych dla środowiska, grupy zawodowej czy uprawianej dyscypliny sportu. W procesach wychowawczych należy w dużym stopniu oddziaływać na kierunek procesów przystosowawczych, manipulując ich mechanizmem. System pedagogiczny ułatwia to stwarzając wiele sytuacji uczących jednostkę w bezpośredni lub pośredni sposób reakcji prawidłowych i celowych. Podczas wszelkich zmian środowiska lub człowieka zachowana zostaje wówczas ustalona uprzednio równowaga między nimi. Jednostka musi się przystosować do zmiennych warunków. „
Adaptacyjna funkcja wychowania fizycznego kształtuje się historycznie zależnie od aktualnych potrzeb społecznych. Jej rolę przyrównać można do silnika kierunkowego, przy czym drogowskazem jest ideał wychowawczy, możliwie skonkretyzowany, dostosowany do wymogów środowiska i zawodu”(4). Kierunek przystosowania człowieka przez wychowanie fizyczne musi być zrównoważony z programem ogólnowychowawczym, aby nie doszło do asymetrii rozwojowej.
Działania wychowawcze mające swoją siłę napędową (stymulację) i kierunkową(adaptację) nie biegną po właściwym torze. Potrzebna jest im trzecia siła, która naprowadzi rozwój wychowanka na właściwą drogę. Zgodnie to spełniają: korektywa i kompensacja. Pierwsza z nich działa profilaktycznie, druga terapeutycznie. -kompensacyjną- jej istotą jest jakościowe dozowanie bodźców rozwojowych, stałe regulowanie, wyrównywanie ich bilansu między innymi przez uzupełnianie tych podniet, których skąpi środowisko. Program jej wynika z analizy czynników oddziaływujących na rosnący organizm takich jak, ruchy i pozycje, do, których zmusza dziecko jego tryb życia.„ Zadaniem kompensacji jest przywrócenie względnej harmonii rozwojowej przez stosowanie ruchów i pozycji uzupełniających i przeciwstawnych”(4). Proces ten jest zorganizowanym systemem bodźców i antybodźców mających równoważyć ślepe działanie zbyt daleko posuniętej adaptacji.
„ Jest procesem świadomego sterowania rozwojem, regulacji jego biegu”(4). Profilaktyczne efekty działań wyrównawczych nie są doskonałe i powszechne. Stąd też wśród młodzieży występują liczne zaburzenia i wady rozwojowe, wymagające korekty.
„ Treścią korektywy jest wychowawcza interwencja we wszelkich przypadkach odchyleń rozwojowych, a możliwych do zlikwidowania lub złagodzenia środkami wychowawczymi”(4). Obejmuje ona czynności poprawcze w stosunku do wszystkich układów organizmu. Do tego typu zabiegów zaliczamy korekcję: wad mowy, wad zgryzu, wad widzenia obuocznego. Korektywa realizowana przez ćwiczenia ruchowe oddziaływuje również poprawczo na wiele zaburzeń somatycznych np.: otyłość, nerwice, opóźnienia motoryczne. Funkcja ta jest ważna i odpowiedzialna w procesie wychowawczym. „ Tkwi w niej, bowiem moment oceny”(4). Stąd też trzeba wiedzieć, co jest zgodne z prawidłowym biegiem rozwoju, a co od niego odbiega.
Uwzględniając powyższe treści można stwierdzić, że praca wychowawcza polega na przetwarzaniu tzw. wychowania naturalnego w planowy proces wychowania. To on stara się uporządkować, dostosować do sił i potrzeb ucznia- bodźce rozwojowe. Wychowawca manipuluje nimi posługując się:
stymulacją
- pobudzając, mnożąc pozytywne bodźce kształtujące
adaptacją
- ukierunkowując bieg rozwoju na drogi pożądane
kompensacją
- regulując bilans bodźców
korektywą-
naprawiając zaistniałe już odchylenia rozwojowe
Jeśli literą „a” oznaczy się funkcję pobudzającą, literą „b” funkcję przystosowawczą, zaś literą „c” dwie pozostałe to można otrzymać obraz graficzny ich wzajemnych relacji i roli w rozwoju człowieka(Rys.2) Oprócz wyżej przedstawionych ról można wyróżnić inne takie jak: twórczą(kreację), odtwórczą(rekreację), formatywną(kształtującą), reformatywną (przekształcajacą), edukacyjną(nauczającą) i reedukacyjną (nauczającą ponownie).
Tylko znajomość empirycznie sprawdzalnych funkcji wychowania fizycznego umożliwia kreślenie realnych celów, które są stawiane przed tym działem wychowania.
Ten zorganizowany i ukierunkowany proces zmierza do osiągnięcia określonych założeń.
Stawianie celów w pracy wychowawczej jest konieczne,gdyż sprzyja ono dokonywaniu jakiejkolwiek oceny skuteczności działania w oparciu o konfrontacje powziętych założeń z osiągniętymi efektami. Cele te są uzależnione od poniższych zjawisk cywilizacyjnych. Należą do nich następujące procesy:
narastające tempo postępu technicznego, wywołujące potrzebę samoobrony psychicznej i somatycznej, momentów ucieczki od uciążliwości cywilizacyjnych
intensyfikacja i różnorodność życia ludzkiego, zwiększająca możliwość form aktywności i twórczości
stopniowy wzrost czasu wolnego
progresja ogólnego standardu życia i doskonalenia instytucji, stanowiący naturalną bazę kultury fizycznej m.in. opieki lekarskiej, oświaty sanitarnej, higieny
Przedstawione czynniki bezpośrednio lub pośrednio oddziaływują na biologiczny potencjał ludzkości , zdrowie publiczne i długowieczność. Są one współtwórcami wartości, które są zarówno przyczyną jak i skutkiem upowszechniania kultury fizycznej:
wzrastająca rola autoedukacji w związku z podnoszeniem się poziomu wykształcenia, a więc świadomości i odpowiedzialności ludzi za los własny i społeczny.
Powyższe zjawiska dyktują cele wychowawcze, które za B. Suchodolskim można by ująć w dwie duże grupy. Pierwszą- zapewniającą dorastanie ludzi do właściwego wypełniania swoich zadań. Drugą- umożliwiającą korzystanie ze świadczeń kulturalnych. Formułowanie celów wychowania fizycznego zależy od sposobu pojmowania go.
Zatem możemy wyróżnić cele:
-ujęte negatywnie jako walka z własną cielesnością np. w systemie ascezy średniowiecznej Według tej koncepcji ciało umożliwiało osiąganie celów wyższych, gdyż jest więzieniem duszy.
-ujęte neutralnie- ciało traktowane obojętnie. Funkcjonuje, nie popiera nie wzbudza zainteresowania człowieka, utrzymuje się na poziomie minimum adaptacyjnego. Pielęgnacja i ćwiczenia ciała służą uwolnieniu się od przykrych doznań właściwych chorobom lub zabezpieczeniu się przed nimi.
- ujęte pozytywniejako afirmacja cielesności. Ciało źródłem doznań subiektywnych wyrażających przeświadczenie o obiektywnej wartości zdrowego i sprawnego organizmu.
Redagując cele wychowania fizycznego widzimy je w trzech kręgach: kręgu celów swoistych, współmiernych ze środkami wychowania fizycznego i biologiczna naturą człowieka, przedmiotu oddziaływania oraz w kręgu szerszym- kręgu celów nieswoistych, gdzie wychowanie kooperuje z innymi działami wychowania i kręgu celów półswoistych związanych z metodami i sytuacjami znamiennymi dla wychowania fizycznego. „ Pierwszą kategorię stanowią cele bezpośrednie, bezwzględnie osiągalne w odpowiednich warunkach, empirycznie sprawdzalne i w większości wymierne. Druga kategoria to chwalebne tendencje wychowawcze „(6). Umiejętność rozeznania między powyższymi typami dla wychowawcy jest bardzo ważna. Osoba taka wytaczając sobie kierunek postępowania z podopiecznym realizuje generalny cel wychowania fizycznego, opierając się przy tym na założeniach ogólnowychowawczych poprzez szczegółowe cele.
„Najogólniejszym celem wychowania fizycznego jest aktualizacja wszystkich możliwości somatycznych właściwych danym warunkom z dostosowaniem do norm społecznych”(6).
Elementami składowymi powyższego kierunku wychowania jest: wiedza, umiejętności, nawyki i postawy. W procesie dydaktycznym wychowawca powinien dostosować zestaw ćwiczeń do indywidualnych możliwości ucznia, aby zapewnić mu odniesienie sukcesu. Stąd też cele pozytywne muszą dominować nad profilaktycznymi.
„ W okresie ewolucyjnym cele wychowania fizycznego powinny zapewnić równowagę między aktualizmem a prospekcją”(4). Należy silnie akcentować konieczność przygotowania do autoedukacji, formułowania trwałych nawyków i budzenia zamiłowań ruchowych. Zindywidualizowane cele muszą godzić zarówno zamierzenia wychowawcy oraz życzenia wychowanka.” Powinny być wypadkową w zaspokajaniu potrzeb obiektywnych i subiektywnych”(4).Formułując szczegółowe cele wychowania fizycznego należy uwzględniać indywidualny tor rozwojowy ucznia. Przed przystąpieniem do pracy dydaktycznej dokonywane jest dokładne rozeznanie wszystkich warunków w oparciu o rzetelną diagnozę. Wychowawca znając hierarchię i ciąg chronologiczny celów może wytyczyć konkretne zadania. Kierując procesem wychowania fizycznego musi liczyć się z warunkami wychowania, określającymi dostępność i celowość użycia danych środków i metod.
Do głównych wyznaczników tego postępowania wychowawczego zaliczamy:
,li>wiek- różne formy prowadzenia zajęć w zależności od kategorii wiekowej
płeć - cechy sprzężone z płcią ukazują zróżnicowanie wychowania fizycznego dziewcząt i chłopców oraz ćwiczeń przewidzianych dla kobiet i mężczyzn
stan zdrowia- słaby organizm wymaga ćwiczeń wzmacniających, zdrowy góruje w sportowych procesach selekcyjnych
warunki morfologiczne- wszystkie uwarunkowania obiektywne, niezależne od wychowania i wychowawcy wyznaczają bieg procesu wychowania fizycznego, jego granice, których przestąpić nie można.
konstytucja-„zespół cech fizycznych i psychicznych, wrodzonych i nabytych, charakteryzujący osobowość człowieka i jego zdolności przystosowania się do środowiska zewnętrznego”(5).
Do ogólnych celów ukierunkowujących proces wychowania fizycznego w całokształcie wychowania oraz nauczania dzieci i młodzieży w wieku szkolnym zaliczamy:
wzmacnianie zdrowia przez:
kształtowanie prawidłowej postawy ciała i poprawności ruchów, umożliwiających normalny przebieg czynności fizjologicznych w organizmie
hartowanie, czyli uodparnianie organizmu na ujemny wpływ środowiska zewnętrznego i wzmacnianie układu nerwowego
wyrabianie nawyków higienicznych
wdrażanie do codziennego uprawiania ćwiczeń ruchowych
rozwijanie cech motorycznych i kształtowanie nawyków ruchowych przez uprawianie ćwiczeń ruchowych i dyscyplin sportu dostępnych w warunkach szkoły
rozwój sprawności kondycyjnej i koordynacyjnej oraz dostarczenie uczniom wiadomości i umiejętności umożliwiających samokontrolę, samoocenę i samodzielne podejmowanie działań w tym zakresie
wykształcenie umiejętności ruchowych przydatnych w aktywności zdrowotnej, utylitarnej, rekreacyjnej i sportowej
wyposażenie uczniów w wiedzę i umiejętności umożliwiające bezpieczną organizację zajęć ruchowych w różnych warunkach środowiskowych, indywidualnie, w grupie rówieśniczej oraz w rodzinie.
ukształtowanie postawy świadomego i permanentnego uczestnictwa uczniów w różnych formach aktywności sportowo-rekreacyjnej w czasie nauki w szkole i po jej ukończeniu dla zachowania zdrowia fizycznego i psychicznego.
Sposoby ujmowania celów wychowania fizycznego autorstwa E.Piaseckiego, W. Osmolskiego czy F. Znanieckiego dalekie były od pełni logicznej dyscypliny. „E. Piasecki podkreślił, że jeżeli przymiotnik „fizyczne” nieźle określa większość środków, jakimi posługuje się wychowanie fizyczne to już staje się zgoła zawodny przy określeniu celów”.(13)”Cele są zarówno fizyczne, jak i moralne oraz utylitarne, a także intelektualne i estetyczne. Za cele główne uznał dwa cele fizyczne tj. zdrowie i sprawność oraz dwa cele duchowe tj. dzielność i piękno.” Występował on przeciwko pojawiającym się wówczas przejawom sceptycyzmu, a nawet negacji znaczenia pracy mięśniowej dla zdrowia jednostki. Podkreślał materialną i formalną doniosłość sprawności cielesnej. Uwypuklał znaczenie: siły woli, odwagę, zaradność, przestawanie na małym, karność, umiejętność przewodzenia oraz opanowanie instynktów. Akcentując wszechstronne możliwości oddziaływania, jakie stają przed wychowawcą fizycznym w odniesieniu do piękna wywyższał: budowę ciała, piękno ruchu oraz omawiał stosunek do muzyki.
Osmolski zaś proponował zmianę terminu „wychowanie fizyczne” na „fizykoedukację”, jego zdaniem to pojęcie lepiej oddaje źródła bodźców wychowawczych. Zwracał on uwagę na przystosowanie jednostki do środowiska, hartowanie organizmu wzmacnianie zdrowia, rozwijanie sprawności ruchowych, jak również na wdrażanie do lojalnego współzawodnictwa i wysiłku, dyscypliny i zaradności życiowej.(12).
Znaniecki zaś zakładał, że „... wychowanie fizyczne, w najogólniejszym znaczeniu tego słowa, polega na urabianiu typów fizycznych zgodnie z wymaganiami społecznymi”.(18). „Podkreślił, że w wychowaniu fizycznym chodzi nie tylko o to, aby wychowanek wykonywał pewne czynności bezpośrednio w trakcie procesu wychowawczego, ale ważne jest to by nabrał on chęci i zdobył umiejętności ułatwiające mu działanie po uniezależnieniu się od wychowawcy.” Jego zdaniem wychowanie fizyczne zmierza do ukształtowania pożądanych wzorów i typów:
typu higienicznego/rozwój właściwości zdrowotnych/
typu geneonomicznego/rola genetyczna i troska o jakość o ilość przyszłych pokoleń/
typu obyczajowo-estetycznego/ ubiór i ozdoby, wygląd zewnętrzny, przyzwyczajenia ruchowe/
typu hedonistycznego/stosunek do doświadczeń przyjemnych i przykrych/
typu fizyczno-utylitarnego/zręczność, uzdolnienia, przyzwyczajenia jako podstawa wszelkiego działania/
typu sportowego/sprawdzian doskonałości fizycznej/(19)
To Gilewicz jako pierwszy spróbował zhierarchizować cele wychowania fizycznego, następnie powtórzył to Strzyżewski(15). „ Celem wychowania fizycznego jest także zainicjowanie procesu rozwoju i jego ukierunkowanie przy współudziale wychowanka”(5)
Nauczyciel dążąc do realizacji powyższych celów wykorzystuje bogatą gamę środków, takich jak: przybory, sprzęt, urządzenia sportowe, naturalne formy ruchu(chód, bieg, skok), różne formy ćwiczeń ruchowych(zabawy, gry, ćwiczenia gimnastyczne), metody kontroli rozwoju cech motorycznych (testy, mierniki), wszelkie pomoce ilustrujące zakres i poziom rozwoju w postaci wykresów, zdjęć, metody postępowania wychowawczego zmierzające do rozwijania zainteresowań do wysiłku, kształtowania cech osobowości oraz całe systemy wychowania fizycznego.
Z. Gilewicz precyzuje, iż są to” wszystkie inne przedmioty i zjawiska, które ułatwiają lub nieraz wprost umożliwiają nam odpowiedni dobór i właściwe stosowanie czynników kształtowania człowieka”. Posługiwanie się powyższymi środkami musi być przemyślane i celowe. Dostępność i celowość ich użycia zależy od różnych warunków, między innymi: klimatycznych, terenowych, lokalowych, wyposażenia, stanu wypoczęcia, odżywienia organizmu, wieku, płci, konstytucjonalnych cech ustroju oraz fizycznego i psychicznego przygotowania ćwiczących. Te czynniki musi uwzględnić wychowawca fizyczny przy planowaniu i organizowaniu zajęć.
Wychowanie fizyczne jest działaniem złożonym i skomplikowanym, wymagającym instruowania.„ Oświeceniowe konsorcjum jednoznaczne wykazuje, że wychowanie fizyczne, jak wszelkie wychowanie, cechuje się ciągłością. Dało to asumpt do rozwinięcia współczesnej nauki o procesie wychowania fizycznego, opartym na schemacie prakseologicznym: Diagnoza- prognoza- programowanie- realizacja- ocena efektów”(1)
Formę drogowskazu pełni powyższy model procesu wychowania fizycznego. „Proces ten obejmuje nie tylko momenty aktywności ruchowej, lecz również to, co dzieje się między nimi”(9).Wynika z tego, że uzasadnione zwolnienie z lekcji wychowania fizycznego nie przerywa tego procesu, lecz jest jego prawidłowym fragmentem.(1)
To model procesu wychowania fizycznego informuje, co i jak robić, aby działalność nauczyciela była skuteczna. Jeśli pragniemy, aby działanie było sprawne i celowe, musimy opierać się na poznaniu wyjściowego stanu rzeczy.
Czynnikami umożliwiającymi stawianie diagnozy są z jednej strony zebrane fakty przy pomocy odpowiednich technik oraz narzędzi badawczych, a z drugiej usystematyzowana, szczegółowa wiedza nauczyciela pozwalająca mu owe fakty uporządkować i porównać ze znanymi prawidłowościami i normami. M. Demel (2) twierdzi, że” diagnoza w obszarze wychowania fizycznego dotyczy zarówno samego przedmiotu wychowania, jak i środowiskowego tła, na którym rozgrywa się całość procesu”. To rozpoznanie powinno dotyczyć zarówno morfotycznych jak i funkcjonalnych cech wychowanka. Według Demela (3) „diagnozę należy przeprowadzać w trzech zasadniczych zakresach: osobniczym, grupowym i środowiskowym.
” Diagnoza obejmuje pięć etapów
zebranie i klasyfikację faktów
wyjaśnianie genezy badanych rzeczy i zdarzeń
wyjaśnienie znaczenia stwierdzonego faktu z punktu widzenia realizowanych celów
ustalenie fazy rozwoju, w której znajduje się przedmiot badania
prognozę rozwoju
Powyższe elementy łącznie dają możliwość zidentyfikowania, wyjaśnienia, rozumienia i przewidywania zjawiska, a zatem zaprojektowania potrzebnych zmian, modyfikacji i reorganizacji istniejących sytuacji. W konsekwencji działania diagnostyczne stanowią punkt wyjścia i podstawę programowania oraz przygotowania działania wychowawczego zorganizowanego. Program stanowi opis możliwego w przyszłości toku działań dydaktycznych powiązanych ze sobą wspólnym celem. Formułowany jest również plan związany z obmyślaniem doboru i kolejności przewidywanych działań z jednoczesnym postanowieniem podjęcia działań według opracowanego toku. Jeśli jest już on gotowy i zaakceptowany zostaje on wprowadzony w życie. Sprawność działania podmiotu zależy od dwóch czynników: motywacyjnego i instrumentalnego, które to mogą być podmiotowe lub zewnętrzne. Na aktualną gotowość podmiotu wpływają również czynniki incydentalne. Stąd też możemy zauważyć, że wynik działania zależy nie tylko od nauczyciela, lecz także od czynników zewnętrznych, takich jak motywująca rola środowiska czy rady pedagogicznej. Niemniej jednak największą rolę odgrywa motywacja i przygotowanie zawodowe wychowawcy fizycznego, od jego strategii działania, stosowanych treści i metod ich realizacji, stylu kierowania. Osiągnięcie wyniku oznacza zakończenie procesu działania, dążącego do realizacji celu.
Uzyskane rezultaty rzadko są w pełni osiągnięte i pokrywają się z założeniami. Stąd też zachodzi potrzeba dokonania ewaluacji wyników działania. Jest to ostatnie ogniwo prakseologicznego modelu wychowania fizycznego, dotyczące oceny działania podmiotów procesu dydaktycznego (nauczyciela i ucznia) oraz wykorzystania warunków, w których działanie przebiegało, czyli bazy materialnej, programu ( rocznych planów pracy i osnów).
Ocena w wychowaniu fizycznym spełniać może trzy zasadnicze funkcje:
- dydaktyczną- dotyczy stałego informowania nauczyciela i ucznia o stopniu realizacji celów wytyczonych przez program nauczania. Ocena ta ułatwia dobór środków postępowania dydaktyczno-wychowawczego, oraz umożliwia porównywanie wyników pracy poszczególnych uczniów, klas i szkół.
- wychowawczą- stanowi ona dla uczniów formę motywacji do uczenia się oraz samodoskonalenia.
- społeczną- wpływa na kształtowanie się wzajemnych relacji między jednostką a zespole klasowym, ułatwia dokonywanie właściwego wyboru kierunku studiów lub pracy zawodowej.
„Każde z powyższych ogniw działania wymaga znajomości praw rządzących biologicznym i społecznym rozwojem człowieka, standardów rozwojowych, a także granic między fizjologią i patologią”(4)
Proces wychowania fizycznego polega na kierowaniu somatycznymi przemianami młodzieży i musi obejmować wszystkie te etapy. Dokładna diagnoza i prognoza zmierzają do określenia stanu i tendencji fizycznego rozwoju wychowanka, jego potrzeb, sporządzenia bilansu ruchowego. Osobnika rozpatrujemy zarówno na tle grupy i środowiska pod względem fizjogeograficznym ( góry, pojezierze) jak i społecznym( sportowe tradycje regionalne, standard życia). Dopiero na tej podstawie formułowane są same ćwiczenia, dobierane metody i formy zajęć.
„Omówione zasady postępowania pedagogicznego są kanonami kształcenia i wychowania, ale właściwej barwy nabierają dopiero w połączeniu z właściwym stylem pracy nauczyciela”(15).W procesie wychowania fizycznego pedagog posługuje się następującymi zasadami doboru treści i organizacji kształcenia i wychowania. Są to normy stanowiące uszczegółowienie zadań szkoły w zakresie realizacji programu, ukierunkowujące dobór treści nauczania oraz organizację procesu wychowania i kształcenia. Powyższe zasady stanowią podstawowe reguły programowo-metodyczne, wytyczające organizację procesu dydaktyczno- -wychowawczego. Inną grupę reguł uwzględniających określoną formę ćwiczenia lub strukturę zadania ruchowego stanowią metody nauczania
Podstawową formą pracy w zakresie wychowania fizycznego jest jednostka lekcyjna. Jest ona obowiązkową i podstawową formą realizacji celów i zadań wychowania fizycznego dla ogółu uczniów.Stanowi ona proces pedagogiczny w ramach, którego nauczyciel przy aktywnym udziale ćwiczących, realizuje w wyznaczonym miejscu, określonym czasie i z odpowiednią grupą wychowanków zadania wytyczone przez program nauczania. Zajęcia wychowania fizycznego powinny być tak prowadzone, aby zapewnić wszystkim ćwiczącym:
całkowite bezpieczeństwo
odpowiednie warunki higieniczne
atrakcyjność i efektywność ćwiczeń
dużo ruchu
atmosferę radości i kierowanej swobody oraz ekspresji twórczej
Lekcja wychowania fizycznego posiada swoistą budowę, uwzględniającą właściwości fizjologiczne i psychiczne wychowanków.
Działania nauczyciela i uczniów stanowią dwa różne procesy skierowane na realizację tego samego celu. W jednostce lekcyjnej można wyróżnić następujące czynności nauczyciela: przygotowawcze, motywujące, informacyjne, kontrolne, naprowadzające, korygujące i zabezpieczające.
Przebieg interakcji uzależniony jest od trzech warunków:
od fachowości i cech osobowości nauczyciela
od poziomu rozwoju fizycznego i psychicznego uczniów
od warunków materialnych, w jakich przebiega proces nauczania- uczenia się
Współdziałanie nauczyciela i ucznia powinno być zgodne z zasadami dydaktycznymi oraz zasadami doboru treści kształcenia i wychowania obowiązującymi w naszym szkolnictwie, zawartych w dydaktyce ogólnej oraz w programach szkolnych. ”Lekcję winno cechować żywe tempo, należy unikać przestojów i nudy”(14).
Inną formą wspomagającą proces wychowania fizycznego są zajęcia pozalekcyjne i pozaszkolne. Zorganizowana, lecz dobrowolnie podejmowana przez młodzież aktywność ruchowa uzupełnia program obowiązkowych lekcji WF. Placówki wychowania pozalekcyjnego umożliwiają im rozrywkę i aktywny wypoczynek po nauce szkolnej oraz zaspokojenie potrzeb ruchowych. Zaspokajanie tych potrzeb przejawia się w następujących formach aktywności ruchowej:
sporcie,
rekreacji fizycznej
gimnastyce korekcyjnej
Przyjmując powyższe formy za kryterium podziału możemy wyróżnić następujące typy pracy pozalekcyjnej i pozaszkolnej:
SKS, MKS, szkółki sportowe
przysposobienie sportowe, szkolne koła turystyczno- krajoznawcze, świetlice szkolne sekcje sportowe domów kultury, place gier i zabaw, boiska otwarte
zespoły gimnastyki korekcyjnej Wymienione instytucje są wspierane w swej działalności przez dziecięce i młodzieżowe organizacje ideowo-wychowawcze oraz organizacje społeczne. Dzięki formie wychowania pozalekcyjnego i pozaszkolnego doskonalone są określone sprawności, nawyki ruchowe, zainteresowania determinujące stosunek wychowanków do kultury fizycznej w życiu. U młodej generacji kształtują się bogate wzory, które w życiu późniejszym będą owocować pod postacią głębokiego przekonania o potrzebie systematycznego uprawiania ćwiczeń fizycznych i aktywnego wypoczynku.
W toku wychowania fizycznego dokonuje się szereg zmian korzystnych dla rozwoju naszego wychowanka. W efekcie działania bodźców zjawia się progres nie tylko w zakresie cech motorycznych i somatycznych, ale także w psychice wychowanka. Proces ten nazywamy rozwojem”(5).Jest to nie tylko rozwój fizyczny, ale również umysłowy, moralny, estetyczny i politechniczny .
Z analizy procesu edukacji fizycznej wynika, iż ma on na celu wspomaganie fizycznego i psychicznego rozwoju oraz zdrowia młodego człowieka oraz przygotowanie go do podtrzymywania i pomnażania tych właściwości w życiu późniejszym. Zatem ocena jednostki musi obejmować dwie tak różne strony osobowości człowieka. Stąd też program wychowania fizycznego musi uwzględniać doraźne usprawnianie ciała, ponieważ skutków deficytu bodźców ruchowych w młodości, później wyrównać się nie da.
Edukacja fizyczna powinna obejmować zarówno kształtowanie ciała jak i kształtowanie osobowości troskliwej wobec niego, gdyż to oddziaływuje na uczestnictwo w kulturze fizycznej w przyszłości. Wynika z tego, iż zasadniczym celem podejmowanym w ramach tego procesu jest kształtowanie motoryczności, a tym samym i sprawności motorycznej jednostki. Edukacja fizyczna w procesie wychowania wszechstronnie rozwiniętego człowieka odgrywa doniosłą rolę nie tylko z racji oddziaływania na biologiczną sferę osobowości, ale stwarza ona szereg sytuacji wychowawczych kształtujących charakter. „Im korzystniej dla rozwoju i systematyczniej przebiega proces ćwiczenia i wychowania, tym osiąga większy użytkowy efekt społeczny, tym większa jest jego wartość w całościowym rozwoju człowieka”(5).
W procesie wychowania fizycznego główne role odgrywają następujące instytucje:
rodzina-pełniąca funkcje opiekuńczo-wychowawcze i wywiera ogromny wpływ na dalszy bieg życia człowieka
przedszkole- posiada i realizuje określony program w zakresie wychowania zdrowotnego, również systematycznie rozwija motorykę dziecka
szkoła- instytucja, którą przechodzi każdy bez wyjątku, operująca systemem bodźców pozytywnych, zapewniająca swoim wychowankom harmonijny rozwój biospołeczny na wszystkich etapach kształcenia, a jednocześnie zachęcająca ich do zdrowego, sportowego stylu życia, a w ten sposób zachowania zdrowia, wigoru i optymizmu aż do późnej starości.
organizacje dziecięce i młodzieżowe zawierające wiele elementów fizycznego kształcenia
wojsko- jest to ostatnia faza rozwoju fizycznego młodego człowieka, która daje możliwość wyrównania ewentualnych poprzednich zaniedbań.
Powyższe instytucje realizują program wychowania fizycznego, stanowią „pedagogiczną ingerencje w naturalny bieg rozwoju fizycznego, tak jak wychowanie społeczno- moralne jest ingerencją w bieg spontanicznego dojrzewania społecznego.”(16).
Widzimy w powyższych stwierdzeniach różne podejście do pojmowania celów wychowania fizycznego. Demel i Zuchora wychodząc z aksjologicznych ujęć kultury fizycznej, opiera te cele „na osobotwórczej mocy odpowiadającym im sfer kultury”. Gilewicz zaś „widział swoiste cele par excellence na płaszczyźnie biologicznej, o tyle tu te wyłącznie cielesne kategorie przeniesiono w świat wartości społecznych i kulturowych, a wyrażono je w języku pedagogiki. „Nacisk- jak powiadają M.Demel. i K.Zuchora- polożono przede wszystkim na dynamikę, a nie na statykę. Istotą staja się dążenia do samorealizacji człowieka, chęć zerwania ze sztampą i poszukiwanie satysfakcjonujących rozwiązań w różnorodności wychowawczej”(12) Bardzo nowoczesną propozycję stanowienia celów wychowania fizycznego zaproponował St.Strzyżewski. „Podjął się on transformacji celów ogólnych na język programowo-metodyczny wychowania fizycznego.”(12) „ Konsekwencją zasadniczego przewartościowania celów wychowania fizycznego winno się stać zerwanie z uniformizmem i przełamanie tradycyjnych ograniczeń wynikających z wąsko pojętego praktycyzmu. Efektów finalnych trzeba poszukiwać nie tyle na płaszczyźnie doraźnych, chwilowych zysków, ale w zmienionym światopoglądzie i trwałym obyczaju człowieka”.(12)
Podsumowaniem przedstawionych rozważań mogą być słowa Jędrzeja Śniadeckiego: „ wychowanie fizyczne ułożone jest dla szczęścia człowieka, powinno być, takie, aby każdy mógł z niego korzystać”.