WYŻSZA SZKOŁA EKONOMII I ADMINSTRACJI Z SIEDZIBĄ W BYTOMU
PRACA PISEMNA BEZ BEZPOŚREDNIEGO UCZESTNICTWA NAUCZYCELA AKADEMICKIEGO
Nazwisko i imię studenta: Orzechowski Justyn
Kierunek: Ekonomia
Specjalność: Ekonomia transportu i logistyka
Nr albumu: 18587
Semestr: V
Przedmiot: Logistyka Transportu
Opiekun przedmiotu: dr hab. Łukoszowa Xenia
Temat referatu: „TRANSPORT KOLEJOWY”
Bytom, 2010
Polska, jak wiele innych państw Europy Środkowo - Wschodniej, musiała na rozwój transportu kolejowego jakiś czas poczekać. W 1842 roku otwarto pierwsze odcinki Kolei Górnośląskiej. Były nimi Wrocław - Oława oraz Oława - Brzeg. Były to pierwsze odcinki kolei przekazane do użytku na terytorium Polski, w obecnie obowiązujących granicach. W kolejnych latach powstawały następne, które przyczyniły się do tego, iż nasz kraj został poprzecinany licznymi trasami kolejowymi. Warto wymienić również rok 1857, kiedy to Wrocław otrzymał nowy Dworzec Główny, który oprócz niewielu drobnych poprawek pozostał bez zmian architektonicznych do dnia dzisiejszego. Ważnym momentem dla polskiego przemysłu był również rok 1920, gdy powstała pierwsza w Polsce fabryka lokomotyw „FABLOK” w Chrzanowie. Rok później został zaprojektowany pierwszy polski parowóz Tr21, przeznaczony do ruchu towarowego. W sześć lat później, czyli w roku 1927 uruchomiono pierwszą w Polsce kolej elektryczną. Rok 1938 był dla Warszawy bardzo ważnym rokiem, oddany został bowiem do użytku Dworzec Główny, który niestety 6 lat później został zburzony przez Niemców. Rok 1977 okazał się bardzo udany dla PKP, gdyż przewiozły one w tym czasie największą w swojej historii liczbę pasażerów - 1151, 7 mln. Ważnym momentem dla polskiego kolejnictwa okazał się również rok 1992, gdy pojawił się pierwszy pociąg EUROCITY na trasie Warszawa - Berlin. Druga połowa lat dziewięćdziesiątych to niestety okres zamykania dużej ilości linii kolejowych oraz ograniczanie ilości miejscowości, do których można dojechać pociągiem.
Rodzaje kolei
Jak wszystko na świecie, tak i transport kolejowy dzieli się na różne rodzaje. Rozróżniamy wiele kryteriów podziałów, między innymi według rodzaju toru, ogólnej charakterystyki trasy, funkcji, napędu, własności i wiele innych. Terminologia określająca rodzaje kolei jest dość "nieostra", a w różnych krajach przyjęły się specyficzne terminy i formy ich interpretacji, funkcjonujące siłą tradycji językowej i form organizacyjnych. Poniższa lista jest próbą ujednolicenia podjętą z perspektywy uniwersalnej.
Wg rodzaju toru:
Kolej konwencjonalna, poruszająca się na torach naziemnych złożonych z pary szyn stalowych (dawniej żeliwnych lub żelaznych), po których toczą się koła wyposażone w obręcze zabezpieczające przed wykolejeniem. Ze względu na to, że koła toczą się po szynach przy minimalnym tarciu, metoda ta odznacza się stosunkowo małą energochłonnością, tzn. że do przemieszczenia danego ładunku potrzeba jest mniej energii, niż w przypadku transportu drogowego. Podstawowy typ kolei konwencjonalnej, której pojazdy poruszają się z wykorzystaniem tarcia między kołem i szyną (bez udziału szyny zębatej lub liny), określa się terminem kolej adhezyjna. Głównymi rodzajami kolei konwencjonalnej są:
- zależnie od szerokości toru:
- kolej wąskotorowa (rozstaw szyn mniejszy od 1435 mm); ze względu na to, że szersze rozstawy tej grupy spełniają rolę podstawową w niektórych krajach, stosuje się czasem kategorię rozstawu średniego na oznaczenie torów z przedziału 1000 mm - <1435 mm;
- kolej normalnotorowa (rozstaw 1435 mm),
- kolej szerokotorowa (rozstaw szyn większy od 1435 mm).
- kolej zębata, forma kolei mająca zdolność pokonywania znacznych spadków terenu dzięki szynie zębatej umieszczonej między szynami jezdnymi;
- kolej linowo-terenowa, forma kolei o napędzie linowym, poruszającej się na torze zbudowanym na stałym podłożu; jeśli tor ten jest dwuszynowy - to kolej można uznać za "konwencjonalną".
Kolej niekonwencjonalna, poruszająca się po torze naziemnym innego rodzaju:
- kolej z taborem ogumionym, poruszająca się torem wyposażonym w prowadnice. Niektóre koleje tego typu mają koła ogumione i tradycyjne koła kolejowe. Technologię konwencjonalną wykorzystują na rozjazdach i przypadku awarii (np. wiele sieci metra "ciężkiego" we Francji);
- kolej magnetyczna (Maglev), poruszająca się przy pomocy silnika liniowego z udziałem lewitacji;
- kolej jednoszynowa dwóch rodzajów: podwieszona i siodłowa;
Kolej linowa (napowietrzna), z liną lub linami stanowiącymi tor ruchu pojazdów: wagonikowa, gondolowa, krzesełkowa, wyciąg narciarski.
Ostatnio, w słownictwie stosowanym na forum europejskim, pojawia się inne znaczenie "kolei konwencjonalnej", jako przeciwstawienia "kolei wysokich prędkości". W tym znaczeniu "kolej konwencjonalna" obejmuje system i linie, w którym prędkość pociągów nie przekracza 200 km/h.
Wg ogólnej charakterystyki trasy i taboru:
Kolej "ciężka" - kolej dysponująca trasami prowadzonymi we własnych korytarzach (niezależnych od sieci ulicznej), niekiedy bezkolizyjnymi, podlegającymi ściślejszym normatywom dotyczącym łuków, spadków, eksploatowana z użyciem systemów zabezpieczenia ruchu, z taborem spełniającym ostrzejsze normy, np. w zakresie sztywności. Pojęcie obejmuje większość kolei sieci krajowej i metra. W USA termin "heavy rail" obejmuje wyłącznie metro.
Kolej "lekka" - kolej konwencjonalna innego typu, obejmująca np. linie prowadzone poboczem dróg albo jezdnią, posługująca się stosunkowo krótkimi pociągami. Pojęcie obejmuje koleje typu tramwajowego.
Wymyka się tej klasyfikacji kategoria "Małych Kolei Automatycznych", które mają małe pociągi, ale rozbudowaną infrastrukturę toru, prowadzonego bezkolizyjnie. Tym niemniej w Azji określa się je powszechnie terminem "LRT" zastrzeżonym w Europie dla tramwaju szybkiego - niewątpliwej formy kolei "lekkiej".
Wg funkcji:
Kolej sieci krajowej, dawniej także kolej główna - kolej mająca zapewnić transport szynowy w skali państwa, obejmuje podstawowy układ linii pokrywających terytorium kraju, powiązany ze sobą technicznie i eksploatacyjnie, chociaż niekoniecznie znajdujący się w rękach jednego właściciela - najczęściej państwa; kolej sieci krajowej może składać się z linii należących do właścicieli prywatnych (jak to było przed upaństwowieniem kolei dokonywanym pod koniec XIX i w XX w.). Kolej ta może też mieć formę własności mieszanej: państwowej, gminnej, regionalnej, czy prywatnej, jednakże władze państwowe sprawują nad nią pewną formę kontroli - bezpośredniej jako współwłaściciel lub pośredniej, zwykle poprzez system prawny lub odpowiednią politykę inwestycji i subwencji. Kolej sieci krajowej zazwyczaj obsługuje zarówno ruch lokalny, jak i ruch dalekobieżny; towarowy, jak i pasażerski.
Kolej międzyregionalna, inaczej kolej dalekobieżna - kolej mająca jako główne albo jedyne zadanie obsługę dłuższych relacji międzyregionalnych (międzymiastowych), zwykle z wykorzystaniem linii magistralnych, rozwijająca możliwie najwyższe prędkości dzięki parametrom technicznym tras i taboru oraz pominięciu obsługi większości pośrednich struktur osadniczych o mniejszym znaczeniu.
Kolej regionalna - kolej obsługująca wszystkie lub wybrane struktury osadnicze mniejszego znaczenia położone na trasie. Przeznaczona jest do podróży na niewielkie dystanse albo dla podróży dojazdowych do sieci kolei wyższego rzędu. Nie determinuje to jednak długości relacji pociągów, którą ustala się zależnie od lokalnych warunków sieci i wymogów jej integracji. Termin odnosi się raczej do podsystemu kolejowego (grupy pociągów), niż konkretnej linii kolejowej.
Kolej lokalna - funkcja podobna jak wyżej, ale termin odnosi się raczej do linii kolejowej niż podsystemu kolejowego. Kolej ta może, ale nie musi być częścią sieci krajowej. W wielu krajach pojęcie prawne, dopuszczające stosowanie łagodniejszych norm budowy i eksploatacji, kwalifikujących ją do grupy kolei "lekkich".
Kolej podmiejska albo kolej aglomeracyjna (nowszy, bardziej "modny" termin) - kolej obsługująca ruch w obrębie aglomeracji. Szczególną postacią tej kolei jest Szybka Kolej Regionalna (SKR), która tworzy ujednolicony, zintegrowany system, odznacza się wysoką częstotliwością obsługi linii, obsługuje centrum aglomeracji, dysponuje ułatwiającym wymianę pasażerów taborem (podobnym do metra). Typowym przykładem SKR jest większość kolei S-Bahn, paryski RER, albo główne linie średnicowe kolei JR Higashi Nihon w Tokio. Niektóre linie wchodzące w skład systemu mogą mieć w całości charakter wybitnie miejski.
Kolej dojazdowa - termin w planowaniu transportu nieco przestarzały, ale nadal funkcjonujący potocznie lub w tradycyjnych nazwach własnych poszczególnych kolei. W zasadzie obejmował koleje "lekkie" typu tramwajowego działające w strefie podmiejskiej oraz koleje służące zasadniczo do dowożenia pasażerów i towarów w kierunku stacji kolei głównej.
Szybka Kolej Miejska (SKM) - kolej dysponująca bezkolizyjnym torowiskiem albo torowiskiem prowadzonym we własnym korytarzu (z pełnym uprzywilejowaniem na skrzyżowaniach), wyspecjalizowana do obsługi ruchu miejskiego dzięki odpowiedniej lokalizacji stacji, specyficznemu taborowi, wysokiej częstotliwości obsługi. Termin obejmować może systemy metra, tramwaju szybkiego albo odcinki kolei aglomeracyjnej, w tym sieci krajowej.W Polsce, wskutek oddziaływania przykładu SKM w Trójmieście, w środowiskach nieprofesjonalnych przyjmuje się powszechnie węższa interpretacja terminu - ze szkodą dla myślenia o miejskim systemie transportowym jako zintegrowanej całości.
Metro - SKM o wysokiej zdolności przewozowej, dysponująca bezkolizyjnymi trasami (pod-, na- lub nadziemnymi), służąca wyłącznie lub głównie do obsługi ruchu miejskiego. W środowiskach nieprofesjonalnych, zwłaszcza w krajach o słabo rozwiniętej sieci kolejowej, termin "metro" ewokuje skojarzenie z miejską koleją podziemną - co jest zawężeniem interpretacyjnym.
Tramwaj - rodzaj "lekkiej" kolei prowadzonej przynajmniej częściowo w korytarzach ulicznych (pasach dróg miejskich), służący przeważnie do obsługi ruchu miejskiego lub podmiejskiego. Jeśli sieć tramwajowa ma znaczny udział korytarzy własnych, niezależnych od sieci drogowej lub w stosunku do niej bezkolizyjnych albo jeśli pojazdy tramwajowe są uprzywilejowane w ruchu na trasach ulicznych, to jest to tramwaj szybki (dawniej także: tramwaj pośpieszny). Tramwaj szybki może być również formą SKM.
Kolej towarowa - kolej służąca przewozowi towarów liniami wydzielonymi lub liniami o ruchu mieszanym, ale z dominacją ruchu towarowego.
Kolej przemysłowa - kolej niedostępna publicznie, służąca przewozom wynikającym z technologii produkcji przemysłowej danego przedsiębiorstwa lub zespołu przedsiębiorstw.
Wg napędu (trakcji):
Kolej konna;
Kolej grawitacyjna - zakładana na spadkach terenu; pociągi staczały się siłą grawitacji, wtaczano je najczęściej końmi;
Kolej atmosferyczna - poruszana ciśnieniem powietrza w tubie przebiegającej między szynami; nad- lub podciśnienie w rurze wytwarzano z użyciem stacjonarnych maszyn parowych;
Kolej parowa;
Kolej niezelektryfikowana - obecnie głównie trakcji spalinowej; określenie "kolej spalinowa" używane jest rzadko;
Kolej elektryczna - klasyczna (z silnikami obrotowymi), z silnikiem liniowym, maglev;
Kolej linowa - zarówno napowietrzna (kolej linowa), jak i naziemna (kolej linowo-terenowa).
Wg własności:
Kolej państwowa: do niedawna własność państwowa obejmowała infrastrukturę i tabor. W przyszłości własność państwowa może ograniczyć się tylko do infrastruktury.
Kolej gminna, kolej powiatowa: różne formy własności kolei regionalnych.
Kolej prywatna - kolej we władaniu prywatnym, zwykle użytku publicznego. W Japonii zwyczajowo kolej prywatna nie wchodząca w skład grupy JR, zwykle regionalna lub aglomeracyjna.
Kolej "trzeciego sektora" - kolej we władaniu gmin, prowincji, organizacji, instytucji deweloperskich, z udziałem kapitału prywatnego. Popularna forma władania w przypadku wielu nowych linii SKM i SKR w Japonii.
Inne:
Kolej użytku publicznego - kolej pasażerska lub towarowa dostępna publicznie, niezależnie od formy własności.
Mała kolej automatyczna (MAK) - kolej najczęściej niekonwencjonalna, o stosunkowo krótkich, w pełni bezkolizyjnych trasach, eksploatująca stosunkowo krótkie pociągi (czasem kabiny), poruszające się z dużą częstotliwością automatycznie (bez maszynistów na pokładzie).
Kolej wysokich prędkości - wg Union Internationale des Chemins de fer kolej osiągająca prędkość powyżej 250 km/h na wydzielonych liniach specjalnie zbudowanych oraz powyżej 200 km/h na liniach zmodernizowanych.
Kolej zabytkowa - kolej z taborem historycznym, zazwyczaj obsługiwana przez grupę entuzjastów-wolontariuszy, funkcjonująca jako atrakcja turystyczna mająca ewokować klimat przeszłości. Najwięcej kolei tego typu znajduje się w Wielkiej Brytanii.
Kolej miniaturowa - kolej o zmniejszonej skali, zwykle z taborem wzorowanym na kolei normalnej wielkości, mogąca przewozić ludzi. Jest to często spotykany element parków rozrywki, ale może też istnieć od nich niezależnie. Rozstaw szyn najczęściej mieści się w granicach 254 do 458 mm. Najbardziej znana z takich kolei to Romney, Hythe & Dymchurch Railway w Anglii, zbudowana przez hr. Ludwika Zborowskiego.
Kolej drezynowa
Kolejka górska
Kolej zabytkowa, miniaturowa, drezynowa, kolejka górska są formami kolei rozrywkowych, czyli funkcjonujących w ramach "przemysłu zagospodarowania czasu wolnego" ("leisure industry").
Kolej spągowa - kolej kopalniana, poruszająca się po torach zabudowanych w wyrobiskach górniczych na spągu; odmiana kolei przemysłowej.
Transport kolejowy we współczesnym świecie
Dzisiejszy świat pełen jest podróżowania, przemieszczania się i wędrówek. Często jednak zapominamy o walorach, jakie posiada transport kolejowy. Dziurawe drogi w naszym kraju zdecydowanie nie są wynikiem nadużywania i przeciążania transportu kolejowego. Jak wszyscy dobrze wiemy są one spowodowane głównie zbyt obciążonymi samochodami ciężarowymi, które wprost „demolują” nasze drogi. Powinniśmy się zastanowić, czy nie lepiej wrócić do kiedyś bardzo popularnego transportu kolejowego. Jego zwolennicy podkreślają przede wszystkim jego ekologiczność, która zwłaszcza w dzisiejszych czasach, czasach Unii Europejskiej, jest bardzo aktualnym tematem i problemem. Kolejnym poważnym plusem tego typu transportu jest oszczędność czasu. Pociągi bardzo rzadko stoją w kilometrowych korkach! Ostatnio, niestety jeszcze nie w Polsce, stało się bardzo popularne przewożenie pociągami samochodów ciężarowych wraz z towarem. Oferuje ono wszystkie powyżej wymienione zalety. Jak na razie nie można mu jednak przypisać innego bardzo istotnego waloru - oszczędności pieniędzy. Kilometr przebytej trasy pociągiem w ten sposób jest droższy, choć niewiele, od tradycyjnego kilometra przebytego drogą. Przykładowo w Austrii, gdzie tego rodzaju transport jest bardzo popularny koszt przewozu 1 km wynosi 0,8 do 1,33 Euro, w zależności od długości pokonywanej trasy. Możliwe są jednak różnego rodzaju rabaty. W niektórych krajach transport kolejowy cały czas ma bardzo ugruntowaną pozycję. Najczęściej chodzi o państwa słabo rozwinięte, gdzie pociąg jest często jedynym środkiem transportu z wielu przyczyn: ludzi po prostu nie stać na zakup własnego samochodu, brak rozbudowanej sieci komunikacyjnej itd. Takie państwa jak Indie, Chiny czy kraje Ameryki Południowej należą do typowych państw „kolejowych”. W nich właśnie występuje największa na świecie wielkość kolejowego ruchu pasażerskiego. Jednak nie tylko kraje słabo rozwinięte doceniają tego typu transport. Również między innymi Japonia, Austria czy Hiszpania należą do państw, gdzie tego rodzaju transport jest bardzo popularny. Polska należy do krajów, które mają stosunkowo gęstą sieć kolejową, jednak transport kolejowy nie przeżywa w naszym kraju takiego Renesansu jak na przykład we wspominanej Japonii, gdzie w ostatnich latach zauważamy jego prawdziwy „boom”. Również Stany Zjednoczone Ameryki należą do państw, gdzie można znaleźć gęstą siatkę kolejową. Podkreślmy, że Amerykanie, w przeciwieństwie do Japończyków, wykorzystują ją raczej do przewożenia towarów, aniżeli pasażerów. W Europie oprócz Szwajcarów również obywatele Francji stosunkowo często podróżują pociągami. Nie trudno się dziwić, skoro mają znakomite TGV.