Anna Giza - Poleszczuk
BRZYDKIE KACZĄTKO EUROPY, CZYLI POLSKA PO 14 LATACH TRANSFORMACJI
POCZĄTEK DROGI
Transformacja przyjęta z entuzjazmem. Teraz to co przyniosły zmiany staje się normalnością. Przeszłość podlega sentymentalizacji. Oczekiwania wobec transformacji wpłynęły na sposób postrzegania jej. A one z kolei były zakorzenione w poprzedniej epoce i są odpowiedzialne za te postawy.
Polska jako kraj „pośrodku” tzw. developing markets. W okresie PRL należeliśmy do „krajów drugiego świata” (inny system polityczny, dystans wobec globalnej gospodarki - własny system gospodarczy i społeczny tworzony już od XVIII w.). Kraj peryferyjny.
Przejście fazy wymuszonego i przyśpieszonego wzrostu przemysłowego i cywilizacyjnego (masowy dostęp do stosunkowo nowoczesnego standardu życia). Z punktu widzenia jednostki najważniejsze były dobra codziennego i trwałego użytku, wpływające bezpośrednio na życie.
Mamy się lepiej w sferze standardów życie, niż wynika to ze wskażników gospodarczych. Jest to główny wskażnik wpływający na odbieranie transformacji. W PRL nierynkowe ceny wpływały na popyt. To co go utrudniało to braki dóbr na rynku. Spowodowało to sytuację przegrzania aspiracji konsumenckich tzn. Polska była postrzegana jako kraj sukcesu o dużym potencjale, a braki na rynku wiązano z czynnikami politycznymi a nie ekonomicznymi. Nowy system rynkowy miał umożliwić wszystkim dostęp do wszelkich dóbr.
Potoczne złudzenia zostały wzmocnione politycznie „Polska drugą Japonią” Wałęsa. Niezwykły boom konsumencki i przegrzanie gospodarki.
BRZYDKIE KACZĄTKO
„Syndrom brzydkiego kaczątka” - ramy interpretacyjne osadzone na romantyźmie. Prowadzi on do kompleksu Europy. Zach. stanowił dla nas zawsze punkt odniesienia. Mesjanizm. Przeświadczenie, że Europa jest nam coś winna. Martyrologia polskiego narodu pokutująca w świadomości zbiorowej. Czekamy na swój wielki dzień. Postawa roszczeniowa.
Przeświadczenie do należności Polski do tego samego kręgu kulturowego, a więc na mocy tożsamości należy nam się podobny standard życia. Nakaz „zastaw się, a postaw się”.
Alienacja elit. Ocenianie społeczeństwa z perspektywy elit prowadzi do moralistycznej agresji, elity wstydzą się takiego społeczeństwa (krytykowanie za wszystko). Rozczarowanie własnym narodem jako nasza cecha.
Powierzchowna modernizacja - Polska krajem rolniczym z patriarchalnym charakterem rodziny. Walka o prawa kobiet zeszła na dalszy plan wobec problemu niepodległościowego. Równouprawnienie jako decyzja polityczna, gdzie społeczeństwo nie miało gotowych i wypracowanych nowych postaw i wartości. Związki partnerskie z patriarchalnym charakterem. Nie zmienił się podział ról w rodzinie. Owa pozorna modernizacja dała się odczuć w innych dziedzinach życia. Wtórny tradycjonalizm.
Brak realizmu w samoocenie - w PRL stary system został zanegowany (dążenie do prestiżu, wykształcenia, wyższej społecznej wartości), ale nie zaczęły także funkcjonować zobiektywizowane kryteria oceny jednostek (np. system testowy w szkole). Jednostki nie dysponowały jasnym zestawem kryteriów oceny siebie jako: uczniów, obywateli, sytuacji finansowej itp. Zachowaliśmy wysoką samoocenę, bo za wszelkie niepowodzenia obwiniamy czynniki zewnętrzne.
Niedostatek instytucji - sfera publiczna postrzegana jest negatywnie, należy do „onych”. Dystansowaliśmy się wobec wszelkich instytucji publicznych poza Kościołem. Dlatego łamanie przepisów, czy obracanie ich na naszą korzyść nie stanowi dla nas moralnego problemu. „Żywiołowy indywidualizm”.
LEKCJA REALIZMU POLSKA LAT 1989-2003
Niepewność - odnośnie pracy, przyszłości - abstynencja wyborcza spowodowana przeświadczeniem, że nas głos coraz mniej się liczy. Wzrost poczucia zagrożenia przestępczością (niepewność co do funkcjonowania policji i wymiaru sprawiedliwości). Wycofanie się obywateli w życie prywatne.
Usprawiedliwiony pesymizm - ponad połowa obywateli żyje poniżej minimum socjalnego. Brak umiejętności radzenia sobie w nowej sytuacji. Bieda na masową skalę (jako czynnik wstydliwy).
Przeświadczenie, że nie można wyrzucać kogoś na bruk, dawniej ludzie nie płacili za swoje błędy. Teraz następiło zderzenie. Każdy odpowiada za siebie. Gospodarka nie jest taka nowoczesna za jaką ją uważano. Funkcjonalny analfabetyzm wobec wskażników wykształcenia. Niska produktywność pracowników w porównaniu z Zachodem. Wszyscy uważali, że mogą brać udział w grze, ale tylko niektórym się udało, bo posiadali atuty.
Niepewność w sferze tożsamości społecznej - zastąpienie pojęć klasa robotnicza itd. stratyfikacyjnymi tj. klasa średnia (ale nie wiadomo czym ma sie charakteryzować, a miała być motorem napędowym gospodarki).
ODCZAROWANIE ŚWIATA
Zachowanie demograficzne - Polacy zaczęli się liczyć z rzeczywistością. Podniesienie kosztów małźeństwa i wychowania dzieci, a więc spadek dzietności i zawierania małźeństw. Liczy się zabezpieczenie swojej pozycji zawodowej.
Edukacja - imponujący pęd do zwiększenia swoich kompetencji. Dodatkowe kursy, wzrost do ponad 40% wyżej wykształconych.
Praca - ponosimy coraz większe koszty, aby utrzymać pracę lub aby awansować. Zjawisko wypalenia i syndrom pracoholizmu.
Odczarowanie następuje powoli w standardzie życia - nadal żyjemy ponad stan. Obrona tego standardu. Najpierw staramy się ograniczyć wydatki stałe, a nie rezygnujemy z luksusów. Restrukturyzacja społeczeństwa - ograniczamy dobra używane za kulisami a nie dobra pokazowe (za Bourdieu).
Zmienił się profil migracji - teraz wyjeżdzają osoby mniej wykształcone szukające lepszych zarobków, a nie jak kiedyś głównie ludzie z wyższym statusem. Sporo osób wraca z migracji do kraju.
Zachodnie produkty straciły na znaczeniu (głównie ze względu na niską jakość). Zaczynamy doceniać własne marki.
Zmienił się kontekst postrzegania krajów Europy Zachodniej - możemy zapoznać się z różnymi opiniami. Przestaliśmy postrzegać ich przez pryzmat wyłącznie dobrobytu i demokracji.
SPOŁECZEŃSTWO DWÓCH WEKTORÓW
Polska nowoczesna, kosmopolityczna, dobrze zarabiająca, podróżująca po świecie.
Polska w tyle, tradycyjna, wiejska, zmarginalizowana.
WSKAŻNIKI ŚWIADCZĄCE O DWUWEKTOROWOŚCI
Poziom urbanizacji - 63% Polaków mieszka w miastach. Na wsi większy wskażnik bezrobocia, niższe dochody, wyższy prestiż ludzi żyjących poniżej minimum socjalnego. Zapaść systemu komunikacyjnego, likwidacja połączeń, co wpływa na przemieszczanie się ludzi.
Wiek - młodzi ludzie muszą konkurować ze starszymi o pracę. Nie startują z lepszej pozycji, ale są oni bardziej mobilni i mają większe szanse na poprawienie kwalifikacji.