1. Teologia polityczna Nowego Testamentu (listy św. Pawła, św.Piotra)
Nauczanie Jezusa Chrystusa zapisane w Ewangeliach w głównej mierze dotyczy kwestii moralnych i etycznych. W Ewangeliach Łukasza i Jana wielokrotnie jest podkreślony fakt, iż Chrystus przyszedł dać ludziom coś cenniejszego od dóbr ziemskich.
Kwestia władzy Chrystusa przejawia się w scenie kuszenia na pustyni. Jezus nie przyszedł do ludzi powodowany pragnieniem władania królestwami ziemskimi. Jego misja miała charakter mesjański. Jednak sam Jezus nie nawoływał do gwałtownych przemian w hierarchii społecznej, ani nie buntował się przeciwko ówczesnemu okupantowi Judei, którym było Cesarstwo Rzymskie. W Ewangelii wg Św. Mateusza Jezus odpowiada faryzeuszom, którzy chcą go wystawić na próbę;…oddajcie cesarzowi co należy do cesarza, a Bogu to co należy do Boga;(Mt 22, 21) >>faryzeusze chcieli mieć argument przeciwko Jezusowi, że podburza lud do buntu wobec władzy, dlatego zadali mu pytanie>>czy należy płacić podatki; odpowiedź Jezusa świadczy o obowiązku przestrzegania praw i nakazów władzy<<
W Ewangelii wg Jana istotna jest postawa Jezusa wobec prawa. Zwłaszcza w momencie pojmania i sądzenia Chrystusa. Nie sprzeciwia się on wyrokowi ale mu ulega. Ważna jest także rozmowa Jezusa z Piłatem. Szczególnie słowa: ;Królestwo moje nie jest z tego świata; (J18, 36) i dalej: Nie miałbym żadnej władzy nade mną, gdyby ci jej nie dano z góry; (J19, 11) Stąd wniosek, że władza Boga nie może być identyfikowana z żadnym organizmem politycznym, bo ma ona wymiar wyłącznie duchowy. Pierwszym właściwym komentatorem społeczno- politycznej nauki chrześcijaństwa był św. Paweł z Tarsu. On też miał swój
ogromny wkład w organizację gmin chrześcijańskich na Bliskim Wschodzie, w Grecji i Rzymie. W Liście do Rzymian (Rz 13, 1-7) zaleca on posłuszeństwo wobec władzy świeckiej. Dalej argumentuje, że kto przeciwstawia się władzy- przeciwstawia się porządkowi Bożemu. Państwo może spełniać szereg zadań korzystnych dla człowieka: tępi przestępczość,
zapewnia porządek W tym sensie może stać się narzędziem Bożym. Jednak wcale
nie nawoływał on do współpracy z państwem. Pierwszy List świętego Piotra Apostoła zawiera wezwanie do posłuszeństwo wobec ziemskiego władcy jest to posłuszeństwem wobec Bożych praw. Nowy Testament nie zawiera pełnych i jasnych wytycznych co do stosunków państwo- Kościół, ponieważ Kościół nie posiadał jeszcze wtedy wyraziście rozbudowanej, całościowej struktury.
2.Chrześcijaństwo a państwo w imperium rzymskim etapy kształtowania się relacji
Edykt Mediolański został ogłoszony wspólnie przez cesarza zachodniej części Imperium Rzymskiego Konstantyna Wielkiego oraz cesarza wschodniej części Licyniusza w 313 r. w Mediolanie. Ogłaszał on wolność wyznania w Cesarstwie Rzymskim. Od tej pory chrześcijanie bez przeszkód mogli wyznawać swoją religię. Na mocy edyktu nastąpił zwrot budynków i gruntów kościelnych gminom chrześcijańskim. Chrześcijaństwo, które narodziło się w I w. w Palestynie, bardzo szybko zyskiwało popularność. Już na początku II w. jego zwolennicy żyli w całym cesarstwie. Zarzucano im ateizm, gdyż nie wierzyli w pogańskich bogów, władze cesarstwa jednak ich nie prześladowały. Wszystko zmieniło się w III w. W niepewnych czasach nowa religia zyskiwała na popularności. Rosnące szeregi chrześcijan zaniepokoiły władze i zaczęły się oficjalne prześladowania. Ich apogeum przypadło na pierwsze lata IV w. Bezlitosne, krwawe prześladowania nie złamały jednak Kościoła, wręcz przeciwnie. Zrozumiał to Konstantyn i w 313 roku wydał edykt mediolański. Dwadzieścia cztery lata później, będąc już na łożu śmierci, Konstantyn przyjął chrześcijaństwo. Wszyscy kolejni cesarze byli już chrześcijanami. W 392 roku cesarz Teodezjusz Wielki wprowadził chrześcijaństwo jako religię państwową. Wszelkie inne były nielegalne.
Pierwotnie symbolem Chrześcijaństwa była ryba, zaś w III w. stał się nim krzyż.
W kolejnych latach przybywało chrześcijan na terenie całego Cesarstwa Rzymskiego, zwłaszcza wśród najniższych warstw społecznych. Kościół wciąż był podzielony na wiele gmin. Do największych z nich w I-II w. należały: gmina w Jerozolimie, Damaszku. Dominującą rolę wśród nich odgrywała gmina chrześcijańska w Rzymie, określana mianem pierwszej pośród równych, ta miała być według tradycji założona przez apostołów Piotra i Pawła. 20 maja 325 Konstantyn zwołał pierwszy sobór powszechny biskupów chrześcijańskich, znany w tradycji jako Sobór nicejski I. Głównym tematem obrad 220 biskupów była kwestia czy Bóg Ojciec i Syn Boży są jednej istoty, jak chcieli zwolennicy ruchu ortodoksyjnego, czy też Syn jest stworzony przez Ojca i jemu poddany, jak twierdzili zwolennicy Ariusza - arianie. Kres tym sporom położył dopiero w 381, sobór w Konstantynopolu, na którym uchwalono wyznania wiary (credo), zawierające całe Credo nicejskie, uzupełnione o fragment dotyczący Ducha Świętego, oraz główne dogmaty wiary, do dziś uznawane przez Kościół katolicki, prawosławny i protestancki.
W 330 stolica Cesarstwa została przeniesiona do Bizancjum i znaczenie tamtejszej gminy, nazywanej nowym Rzymem zaczęło szybko rosnąć, w związku ze wzrostem liczby mieszkańców i przede wszystkim dużymi wpływami jakie w ówczesnym kościele posiadali kolejni cesarze. Na soborze w Konstantynopolu w 381 r. Konstantynopol został uznany za drugą po Rzymie gminę w Kościele.Wkrótce, w 380, po wstąpieniu na tron cesarski Teodozjusza I, chrześcijaństwo stało się oficjalną religią Imperium. Kościół stał się wtedy organizacja polityczną, popierającą agresywne działania cesarzy. Teodozjusz I ogłosił tzw. edykt o prawowierności, w którym nakazał, by narody znajdujące się pod panowaniem rzymskim przyjęły wiarę chrześcijańską. Wszyscy inni byli uważani za heretyków. Kościół wyszedł zwycięsko z chaosu, który nastał po upadku Cesarstwa Rzymskiego. Goci pod wodzą Alaryka, którzy w 406 roku złupili Rzym szybko przystosowali się do rzymskiego stylu życia. Pomimo wojny domowej i zniszczeń chrześcijaństwo wydawało się stabilne i wciąż się rozprzestrzeniało, zwłaszcza na północ. Pod koniec IV wieku gmina chrześcijańska w Rzymie znów zaczęła zyskiwać na znaczeniu. Podczas synodu w Rzymie w 382 roku papież Damazy I ogłosił, że biskup Rzymu ma władzę jurysdykcji nad całym Kościołem. Tak więc jak Piotr był pierwszy wśród apostołów, tak papież jest pierwszy pośród biskupów. Z prymatem Rzymu nie zgadzało się wielu biskupów Wschodu, a także cesarz wschodniorzymski, którzy na soborze trullańskim II w 692 uznali papieża za przeklętego heretyka. Na tym tle zarysował się konflikt pomiędzy Kościołem wschodnim i zachodnim, który z biegiem czasu doprowadził do schizmy.Schizmami nazywane są rozłamy w łonie Kościołów chrześcijańskich przypisujących sobie tytuł powszechnego (katolickiego).
3.Realcje kościół- państwo ;cezaropapizm bizantyjski
Cesarstwo Rzymskie rozdzielone przez cesarza Teodiusza pomiędzy dwóch synów na cesarstwo zachodnie z stolicą w Rzymie i cesarstwo wschodnie z stolicą w Konstantynopolu, który miał być stolicą nowego imperium. Cesarstwo zachodnie upadło 476r, ponieważ wschód był obojętny na jego pogarszającą się sytuacje. Na ich gruzach rosły państwa barbarzyńskie, a z nich wyłoniły się państwa Frankowskie, wschód dalej się rozwijał, aż w 527 cesarzem Bizancjum został Justynian Wielki, który wprowadził cezaropapizm bizantyjski, chrześcijaństwo stało się religią panującą. Cesarz naśladował Chrystusa w uroczystościach i w świętach chrześcijańskich. Współrządził z Bogiem, zasiadali oni razem na tronie, cesarz po lewej stronie, Bóg po prawej. Cesarz w „wystąpieniach” był oddzielony od ludzi zasłonięty i podwyższony, poddani zaś mogli się do niego zbliżyć tylko w „świętym milczeniu” i z zasłoniętymi dłońmi(element hellenistyczny). Uważali że jest on wszechobecny, jego portrety wieszano nawet w kościołach, w Wigilie Bożego Narodzenia, z odsłoniętych oknach ukazywano jego wizerunek i całej jego rodziny.(element pogański). Cesarza już za czasów Konstantyna Wielkiego uznawano za „równego apostołom”, bunt przeciw niemu był świętokradztwem. Bóg inspirował lud, senat i wojsko do elekcji cesarza, który był Mojżeszem, Dawidem i władca rzymian, Bizancjum było uważane jako naród wybrany, zaś stolica jako „Nowy Rzym”. W kościele władzę sprawowało 5 patriarchów: Rzymu, Konstantynopola, Aleksandrii, Antiochii i Jerozolimy, jednak nad pentarchia papieża wyżej stał cesarz, on zwoływał Konsylium i przewodniczył mu. Od V w. cesarza koronował patriarcha Konstantynopola jednak nie czynił tego dosłownie sam, ponieważ zlecił mu to Bóg, początkowo akt koronacji odbywał się w hipodromie, później w kościele Matki Bożej. W VI w. prawną treść władzy cesarz określały „Kodeksy” i „Nowele” Justyniana, mówił on że cesarz jest zwierzchnikiem i szefem wspólnoty chrześcijańskiej, wystąpił on także przeciw innowierca, którzy musieli poddać się katechizacji, sprzeciwienie się temu powodowało karę śmierci. Pisał także traktaty teologiczne i hymny religijne, rozstrzygał spory na temat dogmatów i liturgii. Zaangażowanie świeckich w spory o obrazy, dyskusje o Unii kościelnej z zachodem, miedzy cesarzem i kościołem, pozwalało dążyć kościołowi do większej sfery wolności. Rozpoczęły się one już za czasów Justyniana w VI w. w XIw. Przybrał formę walki o inwestyturę (nadanie majątku w zamian za ślubowanie), w wyniku której doszło w XII/XIII do papocezaryzmu.
4.Państwo i władza u św. Augustyna
Myśliciel chrześcijański, żył w czasach rozpadu cesarstwa zachodniorzymskiego. Podstawą jego teologii politycznej był głęboki pesymizm- twierdził on, że człowiek, którego stworzył Bóg zbuntował się przeciwko niemu i skaził grzechem pierworodnym naturę ludzka i nawet Chrystus nie może zbawić wszystkich, tylko nie liczni są zbawieni, są to ludzie dobrzy, na których Bóg zesłał swą łaskę w postaci oświecenia i tworzą oni państwo Boże- civitas dei- kierowane przez Chrystusa, jest to niewidzialny kościół, z ojczyzna w niebie. Ci skażeni grzechem pierworodnym, którzy nie otrzymali łaski od Boga są źli, upadli aniołowie, Kain i inni źli ludzie, żyją w państwie ziemskim- civitas terrana- kieruje nimi szatan.
Te dwa państwa prowadzą ze sobą wojnę, tworząc przez to bieg historii, gdyby ludzie nie zgrzeszyli, Bóg nie stworzyłby państwa realnego, w którym wszystko ma miejsce np. cesarstwie. Żyją tam ludzie dobrzy i źli i tylko Bóg wie, kto jaki jest, nawet w kościele doczesnym nie ma pełnego Civitas dei. Realne państwo ma jedynie stać na straży pokoju i bezpieczeństwa ludzi, wszelka władza w tym państwie pochodzi od Boga, wybiera on na przywódców dobrych ludzi i złych gdyż chce ich sprawdzić. Państwo jest podatne na wszelkie pokusy, przemija i dlatego jest niepewne, ludzie zaś mogą w nim stawiać opór przeciw naruszaniu praw Bożych przez państwo. Opór ten może być jedynie spokojny i bierny. Święty Augustyn, twierdził, iż kościół i państwo są rozdzielone, jednak powinny ze sobą współpracować. Ponieważ państwo interesuje się człowiekiem, jego przejawami postępowania, kościół zaś jego sumieniem. Państwo skupia się na porządku i spokoju, reprezentuje siłę fizyczną i militarną, podczas gdy kościół prowadzi nas do Boga uznając wartości niematerialne. Kościół obejmuje zarówno poddanych jak i rządzących, układa wartości etyczne, przez co władza świecka i duchowa powinny „żyć w harmonii”. Absorbuje wojnę, gdyż nie raz jest ona konieczna, jak w przypadku zwalczania herezji, w czym państwo powinno pomagać kościołowi.
5. Kościół i państwo w Królestwach germańskich w dobie karolińskiej.
Sojusz papiestwa z Frankami stał się jedyną szansą obrony niezależności Rzymu i pozycji papieża, zagrożonych przez ekspansję Królestwa Longobardów w Italii. Rezultatem porozumienia między papieżem a Pepinem były dwie wyprawy króla Franków, zakończone odebraniem Longobardom terenów w środkowej Italii z Rawenną. Pepin w 755 r. oddał je we władanie papieżowi jako tzw. ojcowiznę św. Piotra, stwarzając tym samym terytorialne podstawy państwa Kościelnego. Rządy dynastii karolińskiej starały się zjednoczyć politycznie wszystkie ziemie wchodzące w skład monarchii i znacznego rozszerzenia jej terytorium. Prowadzone poza granicami wojny miały przysporzyć im łupów. Największe sukcesy odnosił Karol Wielki. W latach 772-804 władca ten prowadził na północnym wschodzie krwawe walki z Sasami. Pokonując ich włączył ich ziemie do swoich i wsparł rozpoczętą tu w VIII w chrystianizację, a wschodnią granicą państwa była Łaba. Pokonując Longobardów objął tron w tym królestwie. W 800 r papież Leon III koronował Karola Wielkiego na cesarza rzymskiego. W ten sposób doszło do odnowienia cesarstwa na zachodzie. Stał się on obrońcą kościoła przed atakami pogan i niewiernych, inicjatorem i protektorem nawracania ludów barbarzyńskich. W czasach karolińskich została rozbudowana i umocniona organizacja kościelna. Powstały arcybiskupstwa, silne diecezje, bogate opactwa benedyktyńskie. Dzięki reformie kościoła możliwe było ożywienie kulturalne. Wymagano od kleru lepszego przygotowania do prowadzenia duszpasterstwa i rozległych misji, ujednolicono też liturgię. Rozbudowano sieć szkół i skryptoriów. Duże znaczenie miała szkoła pałacowa powstała na dworze Karola Wielkiego. Zaczęła rozkwitać poezja, myśl polityczna a nade wszystko historiografia. Jej zawdzięczamy Żywot Karola Wielkiego napisany przez Einharda. W tym okresie powstały liczne mozaiki, freski, rozwijać się będzie malarstwo książkowe. Zaczęła kształtować się jedność kulturalna chrześcijańsko łacińskiej Europy. Po śmierci Karola dały o sobie znać w jego państwie z dużą siłą czynniki odśrodkowe, a jego następca Ludwik Pobożny nie był w stanie kontynuować jego dzieła.
6. Średniowieczna walka o dominium mundi pomiędzy władzą świecką a władzą duchowną.
Walka o „dominium Mundi” - odnowienie Cesarstwa przez Ottona I stworzyło drugą siłę obok Bizancjum; treść nowego cesarstwa była podobna do cesarstwa Karola: cesarz był władcą wielu ludów i książąt, bicz boży przeciw poganom, zderzał się też z uniwersalizmem papiestwa. Wymagały uzasadnienia teoretycznego - doktryna władzy cesarstwa ukształtowała się w pełni XII i XIII wieku, w ostrym sporze z papiestwem. Uniwersalizm cesarski to nie tylko wymierzenie przeciw papalizmowi, ale to również tytuł prawny, wyraz ideologiczny niemieckiej ekspansji, uniwersalizm służył walce przeciw państwom narodowym, uzasadniał niezależność od Bizancjum. Obóz cesarski korzystał z argumentów religijnych, historycznych i prawnych, zasada chrześcijanizmu cesarstwa, papieskiemu prawu kontrolowania i detronizacji władców przeciwstawiano tezę o królu - namiestniku Boga w całym chrześcijańskim świecie, podkreślano, że władza cesarza pochodzi wprost od Boga i tylko on może cesarza sądzić. Anonim z Jorku - cesarz, to obraz Boga Ojca, podczas, gdy kapłan to obraz tylko Chrystusa, król z natury reprezentuje Chrystusa - to, co jest i w Bogu Ojcu boską naturę, gdy kapłan tylko ludzką. Papiestwo coraz bardziej odchodzi od boskości władcy, gdy legaliści to eksponują. Od czasów Fryderyka Barbarossy cesarstwo było świętym imperium, jego misja była zatem historyczna i cywilizacyjna; znaczne oparcie cesarstwo znajdowało w prawie rzymskim, z kodyfikacji justyńskiej, że monarchia jest jedynym źródłem sprawiedliwości, nikt na ziemi nie ma prawa go kontrolować. Monarcha jest stróżem religii. XIII/XIV wiek - legaliści obozu cesarskiego głosili, że cesarz ma władzę nad każdym władcą świeckim, prawo nadawania korony, legitymowania nieślubnych dzieci, zakładania uniwersytetów, jest najwyższą instancją odwoławczą. Jednak spory nie sprzyjały jedności cesarstwa, zaczęło się rozproszenie władzy. „Dominium mundi” - kanclerz na dworze Barbarossy - von Dazel - Rzym Ottonów wychodzi poza Niemcy, efekt polityczny - krach idei uniwersalizmu cesarstwa, wzajemne wyniszczenie, rozwój doktryny narodowej.
7. Średniowieczny papocezaryzm (postawy teologiczne i teoretyczne).
CZAS ROZWOJU: XI-XII wiek. Kiedy ma miejsce kryzys kościoła w Europie Zachodniej-następuje uzależnienie go od władzy świeckiej inaczej inwestytura. Cesarstwo i papiestwo były od tego czasu ze sobą w konflikcie. Powszechne było kupowanie godności kościelnych inaczej symonia. Zerwano z zasadą celibatu czyli występował nikolaizm. Urzędy kościelne stały się narzędziem walki, stanowiska zostawały obsadzane przypadkowo, po prostu kościół tracił swą pozycję. Robiono wszystko aby uzależnić kościół od władzy świeckiej. Jednak wraz z przełomem wieku rodzą się nastroje milenijne, wzrasta pobożność ludzi. 1059 rok- Mikołaj II wydaje nowy regulamin wybierania papieża. Papieża odtąd nie wybierają ludzie ale jest wybierany spośród zamkniętego grona kandydatów-Konklawe. Z nasileniem się akcji reformacyjnej papież Grzegorz VII wydaje nakazy tępienia symonii, zabrania przyjmowania inwestytury z rąk świeckich pod groźbą klątwy i nakazuje przestrzegania celibatu
1075- Grzegorz VII wydaje dokument "Dictatus papae"(Dyktat papieski), który zawiera 27 punktów. Zawarł tutaj swój plan działania, podstawowe myśli, które miał zamiar wprowadzić. Ten dokument uznawany jest jako tekst, który stanowi otwarcie dla epoki papaizmu --> dążeń papieży do podporządkowania sobie władzy świeckiej
Dokument ten zawiera następujące stwierdzenia: Kościół rzymski został stworzony przez samego Boga, Biskupem może zostać tylko duchowny rzymski, W modlitwach ma być wspominane tylko imię papieskie, Papież nie może być przez nikogo osądzany.
W Niemczech powołano na tron Konrada II, który doprowadza do wzmocnienia władzy cesarskiej . Po nim rządy przejmuje Henryk IV, który kontynuuje politykę poprzednika. Rośnie jego przewaga nad duchowieństwem. 1076- Henryk IV na synodzie w Wormacji kwestionuje reformy Grzegorza VII i jego dokument. Grzegorz rzuca klątwę na Henryka.
1077- Henryk udaje się do Rzymu by papież ściągnął z niego klątwę- nie udaje się to. Potem ponownie rzuca na niego klątwę, Henryk wkracza do Rzymu ze swymi wojskami, przestraszony Grzegorz ucieka a Henryk IV ustanawia nowego papieża.
1122-konkordat wormacki podpisany przez papieża Kaliksta II i cesarza Niemiec Henryka V - opatów będzie wybierała kapituła katedralna a papież będzie zatwierdzał te wybory, cesarz zrzekł się prawa inwestytury. Innocenty III-złoty okres papocezaryzmu--> ingerowanie papieży w sferę świecką . Gdy papieżem zostaje Klemens V Stolica Apostolska zostaje przeniesiona do Avinionu-tam władza papieska upada.
Teoretycy Papaizmu: 1.Roger Bacon- "Opusteritium"
Rozwija obraz państwa chrześcijańskiego, republiki wierzącej , która wywodzi się spoza doczesnego świata i istnieje na ziemi. Jego zdaniem istnieje jedno państwo Boże na czele z papieżem, któremu powinien podlegać cały świat. Poganie i ludzie innej wiary powinni przejść na chrześcijaństwo. Władza świecka nie może być autonomiczna bo jest narzędziem władzy kościelnej. Wszystkie prawa powinny być podporządkowane prawu katolickiemu, kanonicznemu. 2.Idzi Rzymianin-"De ecclesiastica potestate"-doradca papieża Bonifacego VIII i architekt bulli Unam Sanctam. Przedstawił całą społeczność ludzką na wzór układu hierarchicznego sfer niebieskich. Sferą od której zależne były inne warstwy to NIEBO EMPIREJSKIE. Stosuje tutaj porównanie Nieba empirejskiego z Papieżem-pełni on w ówczesnym świecie rolę zwierzchnią. Posiada on prerogatywy władzy, można przyrównać jego potęgę do Boga. Papież jest wyposażony w możliwość zmiany praw, ma przywilej moralnej doskonałości. 3.Augustyn z Ankony-poszedł najdalej w swych przekonaniach. Nie tylko uznawał władców świeckich za stypendystów papieża ale uważał że władza papieża rozpościera się na czyściec a nawet na aniołów, którzy z jego woli mogliby zostać przeniesieni do nieba a niektórzy ekskomunikowani. Papież nie robi tego bo nie chce ale zawsze może to uczynić.
8. Antypapalistyczne koncepcje w średniowieczu (Dante Alighieri, Marsyliusz z Padwy, Wilhelm Ockham)
Światopogląd przeżywał kryzys. Załamywała się idea uniwersalizmu papieskiego, osłabienie cesarstwa oraz rosło znaczenie młodych monarchii stanowych. Powstał wielki ferment intelektualny i ideowy. Liczne ruchy i idee kacerskie. Kacerzy manifestowali nie tylko przeciwko dogmatom, protestowali przeciwko fundamentalnym koncepcją epoki. Ważnym składnikiem fermentu był koncyliaryzm. Był on przeciwko pełnej władzy papieża w kościele, krytykowano prymat papieża i chciano przekazać władzę kościelna w ręce kolegium biskupów - soboru. Kościół miał być korporacja której miał przewodniczyć papież. Zbijali również tezę nieomylności papieża oraz uważali, że może być on usunięty ze swojego urzędu przez kolegium jeśli popadnie w herezję. Koncyliaryzm był zwierciadłem trudności jakie powstawały w okresie tzw. wielkiej schizmy. Sprzyjała ona dążeniom do ustanawiania kościołów narodowych. Dały pożywkę dla teorii reprezentacji (współudział parlamentów w rządzeniu w monarchiach). Najwięcej nowego wnieśli jednak William Ockham, Dante Alighieri i Marsyliusz z Padwy. William Ockham (ok. 1280-1350): filozof i teolog franciszkański, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli późnej scholastyki, główny reprezentant nominalizmu, tworzył na dworze Ludwika Bawarskiego, gdzie uciekł przed prześladowaniami ze strony papieża Jana XXII największe znaczenie ma jego dzieło „Traktat o władzy cesarzy i papieży” oraz „Dialog”. Nazywa papiestwo rządem tyranistycznym, herezją a samego papieża nazwał heretykiem. To nie papież stanowi państwo, ale Bóg je ustanawia. Bóg daje ludziom możność wybierania władców wedle ich woli. Ludzie są wolni i równi dlatego posiadają prawo do uczestnictwa w wyborze władcy. Gdy go już wybiorą nie mogą władcy odwołać. Cel państwa to doczesne dobro ludzi. Na szczycie porządku prawnego postawił prawo boże którego wyrazem jest włącznie pismo święte. Na niższym stoi prawo naturalne, ponieważ jest dostępne bez objawienia, źródłem jego jest rozum. Ockham w prawie bożym doszukiwał się woli Boga, ale sam Bóg nie podlegał regułom moralnym. Mógłby stworzyć świat taki jaki on sam by chciał. Uważał tradycje kościelne za nieprawdziwe, a jedyne prawo naturalne to według niego dekalog.Dante Alighieri (1265-1321): wielki poeta włoski i krytyk średniowiecznego uniwersalizmu, posiadał talent pisarski oraz pasję politycznego działania. Czynnie działał w rodzimej Florencji, sprawował urząd priora, potem znalazł się na emigracji w której pozostał aż do śmierci. Napisał dzieło „Monarchia” oraz „Boską Komedię” . Był pod silnym wpływem awerroistów i Arystotelesa. Przejął od nich realizm w ocenie sytuacji politycznej i filozofię podwójnej prawdy. Uważał, że światem rządzą głupi gnuśni i występni, a papiestwo to „wielka nierządnica”. Monarchia Dantego to świat pokoju. Pokój może zapewnić tylko cesarz. Celem państwa jest pełne zaspokojenie materialnych i duchowych potrzeb człowieka - doczesna szczęśliwość rodzaju ludzkiego. Kościół nie może się mieszać do polityki ani do filozofii. Tylko światowy władca, który wszystko posiada jest w stanie utrzymać ład między podległymi ludami. Władza cesarska powinna być silna. Państwo i kościół są niezależne i obie instytucje pochodzą od Boga. Dante rozumiał, że jeśli się nie uda rozdzielić filozofii od teologii to nie uda się cel jaki sobie zakładał. Człowiek jest złożony z dwóch natur cielesna + duchowa. Dante zbija argumenty papalistów. Zostaje wygnany z Florencji przez papiestwo (Bonifacy VIII). Obie władze powinny współdziałać, ale ograniczać się do swoich kompetencji. Próbował wprowadzić kompromis między państwem a kościołem. Marsyliusz z Padwy (ok. 1275 - ok.1343) należy do najbardziej oryginalnych umysłów przełomu średniowiecza i czasów nowożytnych. Był lekarzeam, ale jego zamiłowaniem była filozofia i polityka. W latach 1312 - 1313 profesor i rektor uniwersytetu w Paryżu. Po ogłoszeniu dzieła „Defensor Pacis” został uznany przez Kościół za heretyka i schronił się na dworze Ludwika Bawarskiego do końca swego życia.
Jest o wiele bardziej radykalny od Dantego. Żyje w podobnych czasach co Dante. Prawda wiary i prawda filozofii. Twierdzili, że te nauki istnieją koło siebie. Prawda wiary jest dla ludzi niższych intelektem. Do celów doczesnych prowadzi władza polityczna. Kościół nie może mieć wpływu na świat realny ponieważ nie jest on sprawdzony empirycznie. Rozdzielenie rozumu i wiary oznacza filozoficzny rozkład rozumu politycznego. Papież nie może dzierżyć dwóch mieczy. Legitymizacja władzy papieskiej jest niedostateczna. Nie mamy pewności, że Bóg istnieje. Jak istnieje to jego władza jest tylko w niebie. Marsyliusz szuka nowego źródła władzy. Znajduje go w ludzie. Suwerenność ludu. Hierarchia jest zbudowana od dołu (suwerenność ludu). Lud nie jest w stanie sam rządzić muszą ustanowić rząd który skupić miał w swoim ręku wszelką władzę, ale nie mógł on wprowadzić rządów tyranistycznych. Potrzebuje osoby która ma nieść porozumienie w społeczeństwie. Domena wiary musi być podporządkowana władzy politycznej. Monarcha ma całkowity monopol w sprawach religii. Skoro Bóg jest bytem niepewnym to nie posiada żadnej władzy. Istnienie kościoła jest darem władzy doczesnej. Marsyliusz odrzuca hierarchię kościelną. O kościele nie może decydować papież ale władcy. To oni maja decydować o pozycji prawnej i majątkowej kościoła. To cesarz powinien mianować papieża, a król może mianować biskupów w swoim królestwie. To państwo decyduje co jest a co nie jest herezją. Zwoływanie soborów leży w kwestii cesarza. Papież nie jest strażnikiem czystości wiary. Padewczyk popadł w konflikt z papieżem Janem XXII
9. Państwo i władza u św. Tomasza z Akwenu.
Św. Tomasz był uczniem Alberta Wielkiego. Jest autorem: „suma teologiczna” „traktat o wiedzy”. Filozofia chrześcijańska średniowiecza nie była jednak skuteczna przeciwwaga nowych prądów. Kościół został wiec zmuszony do rewizji tradycyjnej doktryny, która pozostawała w sprzeczności z postępem wiedzy teoretycznej i empirycznej. Potrzebna była nowa synteza. Syntezę te stworzył św. Tomasz, dominikanin z pochodzenia arystokrata.. św. Tomasz podczas pobytu w Paryżu obserwował sukcesy awerroistów. Rozumiał ze konieczne jest złagodzenie katolickiej tezy o nadrzędności papiestwa nad włada świecka. Jego doktryn charakteryzowała się dużym realizmem wyciąganiu wniosków. Podkreślał on, ze jak ostatecznie cele człowieka SA celami niebiańskimi, wykraczającymi poza świat doczesny to jednak waga cech cielesnych jest duża. Bóg, bowiem partycypuje w porządku naturalnym, którego wyrazem jest społeczeństwo, z tąd też nie ma zasadniczego przeciwieństwa łaski i natury. Tomasz nie podzielał pesymistycznych ocen Augustyna na temat upadłej i dogłębnie zepsutej natury człowieka. Przyjmując naukę Arystotelesa o człowieku jako zjawisku społecznym i politycznym dokonał zracjonalizowania tradycyjnej w kościele teorii o boskim pochodzeniu władzy państwowej. Jak źródłem powstania społeczności jest ludzka natura, tak i władza państwowa pochodzi tylko pośrednio od Boga. Boska jest tylko sama zasada władzy (pryncypium praelationis) natomiast każdy konkretny ustrój tworzą ludzie. Nierówność jest koniecznym składnikiem każdej doskonałej całości. Hierarchia musi istnieć zawsze i wszędzie, wszędzie niebie, w kościele i w państwie. Społeczeństwo jest z natury hierarchiczne i jedni ludzie musza być sługami drugich. Ci, którzy przodują rozumem z natury panują. Zasadniczy podział społeczeństw wg. Tomasza był inny podział ten widział w modlących się (duchowieństwo), broniących ( feudałowie świeccy), żywiących (chłopi).Dawał sobie sprawę, że linia podziału biegnie nie tylko między korporacjami stanowymi, ale także miedzy klasami. Dlatego tomistyczny obraz społeczeństwa to optimates ( połączeni w jedna grupę feudałowie, duchowni i świeccy), populus honorabilis (ci, którzy nie SA magnatami, ale posiadają majątek pozwalający żyć z cudzej pracy), vilis populus (ci, którzy majatku nie posiadają. Człowiek ma w sobie dwa cele. Jako istota ziemska, jest częścią społeczeństwa zorganizowanego w państwie podległym władzy świeckiej. Lojalność i posłuszeństwo tej władzy są zasadą. Ale człowiek to także istota obdarzona nieśmiertelną dusza, podlega więc Bogu, a bezpośredni władzy duchowej. Oczywiście cele duchowe są wyższe od doczesnych, są one ostateczne. Tomasz opowiadał się za rządem monarchicznym. Jednak i ona ma inklinacje do psucia się, do degenerowania. Królestwo dla Tomasza jest najlepszym sposobem rządów jednak do czasu, kiedy się nie zepsuje. Stąd i pilna potrzeba wiążących dyrektyw na przypadek rządów tyrana. Tyranem jest nie tylko ten władca, który w sposób nielegalny zdobył władze, ale także i ten, który władzy źle używa. Nadużycie władzy państwowej rozumiał dwojako: albo narusza on zasady prawa bożego i naturalnego, przestrzegając ich narusza jednak konstytucję państwa. W zależności od rodzaju postępowania różne mogą być formy reakcji poddanych. W pierwszym przypadku są oni zwolnieni od lojalności, mają wręcz wypowiedzieć posłuszeństwo tyranowi. W drugim przypadku niekiedy lepiej znieść tyrana, gdyż skutki powstania przeciw niemu mogą okazać się gorsze od samej tyrani. Władza duchowa może wystąpić z wnioskiem obalenie tyrana. Wg Tomasza papież mógł kontrolować władzę świecką interweniować w sferę polityki. Papież, bowiem połączył na szczycie hierarchii najwyższą władzę doczesną z najwyższą władza duchowną. Papież jednak zatrzymuje wstrzemięźliwość i nie zawsze wtrąca się do spraw państwowych. Najwyższym prawem jest prawo wieczne ( lex aeterna). Wyrażają ją reguły, według których Bóg rządzi światem. Prawo wieczne jest wszechobecne. Jego odbiciem w człowieku jest prawo natury. Rozumny człowiek jest w stanie pojąć, co jest dobre a co złe. W tomistycznej teorii prawa natury tkwiło założenie, że człowiekowi naturalne jest dążenie do dobra. Prawo natury daje jednak człowiekowi bardzo ogólne reguły postępowania, a pyzatym naturalne skłonności do dobrego nie wystarczają by doprowadzić go do doskonałości. Potrzebna jest dyscyplina powstrzymująca ludzi od złego. Dlatego uprawnieni ustawodawcy szczegółowo ustalają jak należy nakazy i zakazy prawa naturalnego praktykować tak powstaje prawo ludzkie. Prawo stanowione jest wiec konkretyzacja prawa naturalnego i nie można go naruszać. Ale i to prawo nie wystarcza. Człowiek jest istotą ułomna, stoi przed celami, których osiągniecie nieraz go przerasta. Dlatego postępowanie człowieka reguluje także boskie prawo pozytywne. Treści tego prawa zawarte są piśmie świętym oraz nauce kościoła.
Tomizm był synteza średniowiecznej doktryny kościoła i jej największym osiągnięciem .
10. Koncyliaryzm
W kościele katolickim doktryna o wyższości soboru nad papieżem. Bardzo popularna wśród części teologów, prawników, uczonych i wyższego duchowieństwa w XV wieku w czasie trwania rozłamu w kościele czyli schizmy zachodniej. Doszło do niej w XI wieku, gdy dokonywał się podział na dwa kościoły - wschodni zwany greckim, którego zwierzchnikiem był patriarcha Konstantynopola, zachodni, którego głową był biskup Rzymu.
Schizma podzieliła Europę na dwie strefy kulturowe, -jedna obejmowała kraje, które przyjęły chrześcijaństwo od Rzymu, tj. kraje: zachodnie, skandynawskie oraz Czechy, Węgry i Polskę, do drugiej należały kraje południowosłowiańskie i cała Ruś, które przyjęły chrześcijaństwo od Bizancjum. Już w Średniowieczu, wielu teologów i uczonych zdawało sobie sprawę, że w Kościele należy przeprowadzić gruntowne reformy. Pierwszą próbę reform podjęto u schyłku XI i XII wieku, wtedy to rozbity Kościół chciał się wyzwolić spod władzy świeckiej i zbudować własną scentralizowaną władzę. Druga fala reformatorska ogarnęła Kościół u schyłku XIV i XV wieku i reformatorzy domagali się - demokratyzacji instytucji Kościoła (Kościół Soborowy), zniesienie głębokich podziałów między klerem a świeckimi, przybliżenie człowieka do - Boga, przez odformalizowanie liturgii i wprowadzenie nowych
jej form, zlikwidowanie schizmy. Kryzys w Kościele doprowadził do załamania uniwersalizmu papieskiego. Nastąpiło to w czasie, król Francji Filip Piękny, po wygranym sporze z papiestwem, uwięził papieża Bonifacego w jego własnym kraju i przeniósł siedzibę papieska do Awinionu. Polityka Kościoła, w tym okresie budziła powszechną krytykę. Szczególnie centralna administracja kurii papieskiej w Awinionie, której dwór był najwspanialszą rezydencją Europy. A jej urzędnicy prowadzili bezwzględną politykę : w urzędach kościelnych panował nepotyzm, przekupstwo, kumulowano i sprzedawano godności kościelne wśród krewnych i znajomych urzędników, handlowano odpustami i relikwiami kościelnymi. Coraz częściej pojawiały się głosy, że jedynym ratunkiem może być powrót papieża do Rzymu. Panowało wielkie zamieszanie, które rozdzieliło Europę, bo było dwóch papieży, którzy nie myśleli o sprawach Kościoła, ale przez wyzysk biednych i nadużycia, zapełniali swoje skarbce. Uczeni, reformatorzy, kardynałowie łudzili się, że śmierć jednego ze zwalczających się papieży, może zakończyć schizmę, ale tak się nie stało bo wybrano kolejnego papieża w trosce o dobro i autorytet Kościoła, grupa teologów skupiona wokół uniwersytetu papieskiego i oksfordzkiego, zgodnie doszli do wniosku, że w kościele należy przeprowadzić gruntowne reformy, które pozwolą zlikwidować schizmę i odbudować jedność Kościoła. Pojawiła się myśl o konieczności zwołanie soboru powszechnego, który zakończyłby podział. Myśl ta związana była z poglądami głoszonymi przez Jana Gersona i Piotra d'Ailly - iż sobór jako przedstawicielstwo wszystkich chrześcijan, stoi ponad papieżem tzw. Koncyliaryzm, który został uznany za doktrynę Kościoła
Główne sformułowania koncyliaryzmu to : do Soboru należy najwyższa władza w Kościele Sobór ma kontrolować poczynania papieży i całej hierarchii Kościół to wspólnota wiernych, do której przynależność jest dobrowolna Kościół nie ma prawa mieszać się do rządów świeckich, gdyż władza królów pochodzi wprost od Boga, a nie przez Kościół.
Gdy zawiodły wszelkie próby obalenia Schizmy w Kościele, hierarchia kościelna wybrała doktryny koncyliaryzmu, jako drogę do reformy Kościoła. Aby zakończył dwuwładzę papieską i skłonić do abdykacji obu papieży, w 1409 roku zwołno tak zwany sobór reformatorski w Pizie. Uczestnicy odwołując sie do teorii koncyliaryzmu, uznali, że Sobór jest ważny, a wybór papieży awiniońskiego Grzegorza XII i rzymskiego Benedykta XIII nieważny, wybrano też nowego papieża Aleksandra V.
Zarówno Grzegorz XII i Benedykt XIII, nie uznali decyzji Soboru i Kościół Zachodni miał trzech papieży. Kolejny Sobór, z udziałem ojców duchownych Soboru Koncyliarystów Jana Gersona, Piotra d'Ailly,F. Doprowadził do ustąpienia papieży zarówno Grzegorza XII, jak i Benedykta XIII oraz następcy Aleksandra V, Jana XXIII. Wybrano nowego papieża Marcina V, który przywrócił jedność Kościołowi.W Polsce Koncyliaryzm był bardzo popularny, sądzono też że jest polską drogą reformy, ale nie była to jedyna droga, rysowała się jeszcze możliwość wyboru reform w duchu koncepcji husycyzmu. Wypracowana przez Koncyliarystów koncepcja demokratycznego Kościoła nie została zrealizowana, nie dokonano też wewnętrznej reformy Kościoła. Zwyciężył monarchistyczny Kościół papieski, a długotrwały spór między papieżami wykorzystali władcy wielu państw europejskich, a przy wsparciu dawnych koncyliarystów królowie umocnili przewagę państwa nad Kościołem.
Nie zapomniano jednak o zasadach Koncyliaryzmu, w XVIII wieku, weszły one w skład artykułów gallikańskich, przygotowanych przez B.Bossueta, określające zasady
doktrynalno - prawne Kościoła we Francji.
11. Herezje w średniowieczu i późnośredniowieczu.
Specyficznym zjawiskiem w okresie średniowiecza były herezje. Epoka ta charakteryzuje się bardzo dużym uciskiem biedniejszych warstw społecznych, co doprowadzało do licznych zamieszek. Tłumy często oprócz zmian w państwie domagały się naprawy Kościoła. Wielu osobom nie podobały się ogromne majątki duchowieństwa, powiększane w głównej mierze przez ściąganie przymusowych opłat od ubogich. Coraz więcej osób domagało się, by kler prowadził się tak jak sam tego naucza. Faktem jest, iż część heretyków głosiła poglądy radykalne, praktycznie nie do przyjęcia, była jednak grupa, do której można zaliczyć Jana Husa i Jana Wiklefa, której poglądy wydawały się bardzo sensowne. Ruchy heretyckie, chociaż istniały już od początku powstania chrześcijaństwa, prawdziwy rozkwit przechodziły w XI i XII w., a koniec im przyniosła inkwizycja w XV - XVI w. W 1150 r. herezja stała się już zjawiskiem powszechnym. Z punktu widzenia wiary ludzi świeckich było to jedno z najbardziej znaczących novum tego okresu. U schyłku XII w. herezja do tego stopnia się wzmogła, że zaczęła wywierać głęboki wpływ na poglądy ortodoksyjne, w końcu zaś uruchomiła w celu przeciwdziałania jej straszną machinę inkwizycji. Szybkiemu szerzeniu się w XII w. antyklerykalnych kazań towarzyszyło zaostrzenie definicji wiary ortodoksyjnej i przyjęcie bardziej nieustępliwej postawy wobec nie-ortodoksów. Wiele ruchów heretyckich ukształtowało się pod wpływem poglądów Jana Wiklefa (między innymi begardzi, lollardzi i husyci). Wiklef był angielskim filozofem, teologiem i reformatorem religijnym. W serii traktatów zawarł poglądy na temat władzy i własności dóbr doczesnych. Wiklef, pozostając pod protekcją króla Anglii Edwarda III mógł bez obaw głosić swe nieortodoksyjne poglądy, a podczas sporu swego protektora z papieżem Urbanem V stanął po stronie monarchy.
Do najważniejszych poglądów głoszonych przez reformatora należały: potrzeba swobodnej interpretacji Pisma Świętego, głosił, że Biblia jest jedynym źródłem Objawienia, liturgia powinna odbywać się w języku narodowym (zainicjował przetłumaczenie Biblii na język angielski), domagał się od stanu duchownego (również od papieża) życia w ubóstwie.
Powszechnie znanym reformatorem religijnym jest Jan Hus. Urodził się on w Husincu w Czechach, studiował na uniwersytecie w Pradze, a w 1409 r. został mianowany rektorem tego uniwersytetu. Hus był teologiem teoretykiem, był zdecydowanym przeciwnikiem wpływów niemieckich w Czechach. Nacjonalistyczne działania były na rękę władzom, doprowadziły do opuszczenia przez Niemców pierwszego europejskiego uniwersytetu już w roku, w którym Hus został rektorem. O herezję zaczęto go podejrzewać, gdy zaprotestował przeciw paleniu książek Wiklefa przez arcybiskupa Pragi Aleksandra V, po tym wydarzeniu ekskomunikowano go. Fakt ten nie zniechęcił go i nadal wygłaszał kazania. W 1412 r. zmuszony został do opuszczenia Pragi, wtedy napisał Tractatus de Ecclesia - swoje największe dzieło. Hus zajmował się moralną reformą Kościoła i powrotem do czystości obyczajów, nie pragnął jednak zerwania z Rzymem. Odrzucając autorytety kościelne, Hus za wyłączne kryterium wiary uznał Pismo Święte, Kościół zaś uważał za ciało mistyczne, którego głową jest Chrystus, a jego członkami wybrani przez Boga sprawiedliwi (predestynacja). Krytykował sprzedaż odpustów papieskich, odrzucał zasadność ekskomuniki, negował znaczenie absolucji kapłańskiej, kwestionował papieskie żądania zwierzchnictwa nad Kościołem i wystąpił z żądaniem komunii pod dwiema postaciami dla wszystkich wiernych. Skazany na spalenie na stosie w Konstancji (6 VII 1415 r.Następstwem śmierci Jan Husa było sformułowanie czterech artykułów praskich w 1417 r., spisanych przez husytów. Domagali się w nich wolnego głoszenia słowa Bożego, komunii pod dwiema postaciami, likwidacji świeckiej władzy i majątków duchowieństwa, karania śmiercią grzeszników popełniających ciężkie występki. Ruch religijny katarów szerzył się od XI do XIII w. Działali oni głównie w południowej Francji (Langwedocja oraz Prowansja) i w północnych Włoszech. Zyskali oni zwolenników wśród wszystkich warstw społecznych, w tym i duchowieństwa. Katarzy oskarżali Kościół o zepsucie, potępiali jego bogactwo i potęgę, rzucili poważne wyzwanie głównym dogmatom ortodoksyjnego chrześcijaństwa. Twierdzili, iż Kościół jest dziełem szatana i utrudnia osiągnięcie zbawienia, w związku z czym odrzucali sakramenty, dogmaty i obrzędy kościelne, a zbawienie próbowali osiągnąć własnymi siłami. Odrzucali również bóstwo Jezusa Chrystusa. Najbardziej zaangażowani spośród nich wyrzekali się małżeństw, zwłaszcza aktywności seksualnej, tym bardziej gdy pojawiała się kwestia przyjścia na świat dzieci.
12. Reformacja- państwo i polityka u Lutra- luteranizm, państwo i polityka u Kalwina.
Marcin Luter ur. 10 listopada 1483 w Eisleben, zm. 18 lutego 1546 w Eisleben
niemiecki reformator religijny, teoretyk i twórca reformacji, mnich augustiański, doktor teologii. Autor 95 tez potępiających praktykę sprzedaży odpustów, w których odrzucał możliwość kupienia łaski bożej. Pomimo, że nie brał czynnego udziału w wystąpieniach religijnych i społeczno-politycznych, a jedynie pisał polemiki i katechezy, skupił wokół swojej idei całą opozycję Kościoła katolickiego. Przełożył Biblię na język niemiecki
Podstawę jego nauki stanowią cztery hasła: jedynie pismo, jedynie Chrystus, jedynie łaska i jedynie słowo. Luteranizm doktryna teologiczna i chrześcijański ruch reformacyjny, zapoczątkowany przez Marcina Lutra w XVI wieku (za datę jego rozpoczęcia uważa się rok 1517). Stanowi jeden z nurtów protestantyzmu i ewangelicyzmu.
Główne zasady Luteranizmu:Odrzucenie dogmatów ustanowionych przez sobory i papieży z wyjątkiem wniosków czterech pierwszych soborów powszechnych; tylko Pismo Święte jest źródłem objawienia (zasada sola scriptura). Głową Kościoła nie jest papież, ale Jezus Chrystus, będący jedynym pośrednikiem w zbawieniu (sola Christus). Dla zbawienia najważniejszy jest wewnętrzny akt wiary (sola fide). Wiara jest ufnością wobec Boga i posłuszeństwem jego woli, a dopiero owocem wiary są dobre uczynki. Ewangelicy wierzą w zbawienie z łaski usprawiedliwiającej (sola gratia). Sakramenty są "znakami i świadectwami woli Bożej". Uznawane są jedynie dwa: Chrzest i Komunia św., podawana pod dwiema postaciami. Obecność Chrystusa w eucharystii jest rozumiana jako konsubstancjacja (współistnienie). Matkę Jezusa jako "błogosławioną między niewiastami" otaczają szacunkiem, lecz od tego szacunku daleko jest do czci, jaka należy się jedynie Bogu. Luteranie odrzucają kult świętych - modlić wolno się tylko do trójjedynego Boga. Pobożność ewangelicka opiera się głównie na posłuszeństwie wobec Słowa Bożego, na szczerej modlitwie, przykładnym życiu rodzinnym i sumiennym wykonywaniu wszelkich obowiązków. Luteranie praktykują spowiedź ogólną, ale uznają również spowiedź indywidualną. Duchowni - księża przewodniczą obrzędom i organizują je. Nie obowiązuje ich celibat. Ksiądz nie jest kapłanem, gdyż luteranie uznają kapłaństwo powszechne ochrzczonych.Jan Kalwin ur. 10 lipca 1509 w Noyon, zm. 27 maja 1564 w Genewie) - jeden z najważniejszych reformatorów chrześcijaństwa, nazywany czasem "drugim patriarchą reformacji", obok Marcina Lutra. Młodszy od Lutra o 25 lat, był znacznie bardziej radykalny w swoich poglądach. Twórca doktryny religijnej kalwinizmu, przyjętej przez kościoły ewangelicko-reformowane, opierającej się na predestynacji, symbolicznej obecności Jezusa Chrystusa w Eucharystii i surowych regułach życia. Kalwin był również uzdolnionym organizatorem - twórcą "prezbiterialnego" systemu rządów, który wywarł duży wpływ na teorię państwa demokratycznego. Dzieło Kalwina Institutio Religionis Christianae zaliczane jest do najważniejszych w historii. Kalwinizm to jedna z ważniejszych doktryn i wyznań protestanckich. Kalwinizm zaliczany jest do ewangelicyzmu historycznego tj. wyznań wywodzących się wprost z reformacji. Kalwinizm wywodzi się z reformacji szwajcarskiej, którego działaczem był m.in. Huldrych Zwingli. Ostateczną postać nadał jej Jan Kalwin. Kalwinizm odegrał znaczną rolę w formowaniu się wielu ruchów protestanckich: purytanów, hugenotów, anabaptystów, szkockich prezbiterian. Obecnie stanowi dominujące wyznanie w Holandii, Szkocji, oraz wielu kantonach Szwajcarii. Ponadto najwięcej osób wyznaje kalwinizm w Republice Południowej Afryki, Niemczech i w USA. W Polsce liczy około 3000 wyznawców. Główne zasady kalwinizmu : surowe wskazania etyczne ,symboliczne sakramenty chrztu i komuni św.,luźno powiązane wspólnoty wiernych ,zakaz umieszczania w kościele obrazów i rzeźb, powszechne kapłaństwo wszystkich wiernych, zbawienie jest ograniczone, tzn. Jezus umarł nie dla zbawienia wszystkich ludzi, lecz tylko tych wybranych przez Boga , bezwarunkowa predestynacja, niezależność od państwa · odrzucenie wolnej woli człowieka, akcentowanie wszechmocy Boga i nicości człowieka, "skażonego" przez grzech pierworodny, podkreślanie roli wiary ("religia wiary") w opozycji do innych tzw. "religii uczynków" (np. katolicyzmu)
13. Cerkiew i państwo w Rosji (koncepcja III Rzymu)
Idea Moskwy jako Trzeciego Rzymu wiązana jest zazwyczaj z imieniem mnicha Filoteusza, który w XVI w. pisał do wielkiego księcia moskiewskiego Wasyla III: "Dwa Rzymy upadły, Trzeci stoi, Czwartego nie będzie, gdyż twoje królestwo chrześcijańskie przez żadne inne nie zostanie zastąpione". Pierwszy Rzym upadł przez swoją herezję, Drugi Rzym - Konstantynopol upadł na skutek przyłączenia się do herezji (w 1439 r. cesarz oraz patriarcha bizantyjski podpisali na Soborze we Florencji unię z Kościołem katolickim, a już czternaście lat później Konstantynopol upadł pod naporem Turków Osmańskich), Trzecim Rzymem stała się Moskwa - jedyne na świecie państwo pielęgnujące prawdziwą, nieskażoną herezjami wiarę. Pogląd ten stał się z czasem reprezentatywny dla rosyjskiego prawosławia. Kiedy w 988 r. Ruś Kijowska przyjęła chrzest z Bizancjum, postanowiono zbudować Kijów na obraz i podobieństwo Konstantynopola. Dnia 11 maja 330 r. cesarz Konstantyn zawierzył Matce Bożej Konstantynopol; 11 maja 989 r. książę Włodzimierz zawierzył Jej opiece Kijów. Centralną świątynią Konstantynopola była Hagia Sophia; w XI w. Jarosław Mądry rozpoczął w centrum Kijowa budowę wzorowanego na niej Sofijskiego Soboru, zaś nieopodal wzniósł Złote Wrota, niemal identyczne jak wrota w stolicy Bizancjum. Państwo moskiewskie nie było w prostej linii kontynuatorem tradycji Rusi Kijowskiej. Model sprawowania władzy przez cara moskiewskiego przypominał raczej obraz rządów tatarskiego chana niż bizantyjskiego basileusa. Miano Trzeciego Rzymu stało się udziałem Moskwy, ponieważ to ona dokonała podboju pozostałych ziem ruskich. W XV w. Iwan III Srogi zdobył Nowogród. Idea Moskwy jako Trzeciego Rzymu zawierała w sobie ideę Konstantynopola jako centrum prawosławia oraz ideę Rzymu jako politycznej i kulturalnej stolicy świata. Moskwa stała się obrazem zarówno Miasta Boga, jak i miasta "księcia tego świata". Pojawiło się napięcie między religijnym a politycznym rozumieniem dziejowej roli Rosji, między "Świętą Rusią" a "Trzecim Rzymem". Idea Trzeciego Rzymu mówiła o zwierzchności nad wszystkimi chrześcijanami. Zanim drogi mesjanizmu religijnego i politycznego rozeszły się na dobre, a właściwie zanim sfera polityczna w Rosji nie podporządkowała sobie sfery religijnej, próbowano dokonać wielkiej syntezy tych dwóch nurtów. Uczynił to, żyjący na przełomie XV i XVI w., ihumen Józef z Wołokołamska. Uważał on, że człowiek żyjący w stanie świeckim nie jest w stanie osiągnąć świętości, a tym samym zbawienia. Jest to możliwe jedynie dla mnicha. Dlatego też warunkiem koniecznym do zbawienia było urządzenie państwa w taki sposób, by upodobniło się ono do jednego wielkiego monasteru, którego głową jest władca Wszechrusi. Od czasów Iwana IV Groźnego proces podporządkowywania religii wymogom państwa nabiera przyspieszenia. W następnym stuleciu stanie się to przyczyną ostrego sporu między carem Aleksym a patriarchą Nikonem. Dopiero jednak syn Aleksego, Piotr Wielki, postanowi ostatecznie rozwiązać kwestię religijną w Rosji na swoją korzyść. Piotr, podobnie jak cesarz Konstantyn, wznosi nową stolicę imperium, którą nazywa własnym imieniem. Petersburg zrywa z obecnym w Moskwie dualizmem między władzą polityczną i duchową. Nowa stolica wzorowana jest na Rzymie, lecz nie na Rzymie papieskim, a Rzymie pogańskim, cesarskim. Obraz miasta odzwierciedlał ambicje monarchy i jego reformatorskie zamiary. Widział on wyraźnie, że między mocarstwowymi roszczeniami Rosji a jej rzeczywistą siłą istnieje przepaść, którą można było pokonać przyswajając sobie zdobycze cywilizacji zachodniej. W 1718 r. Piotr rozwiązuje instytucję Patriarchatu, a na jej miejsce powołuje Świątobliwy Synod, na czele którego stał carski urzędnik cywilny. Cerkiew prawosławna utraciła niezależność i podporządkowana została woli monarchy. Ostentacyjna pogarda wobec tradycji religijnej sprawiła, że obie strony podzielonego wówczas prawosławia - zarówno zwolennicy reform patriarchy Nikona, czyli nikonianie, jak i staroobrzędowcy, czyli raskolnicy - uznawali, że duch poczynań Piotrowych jest duchem Antychrysta. Reformatorski car przetrącił Cerkwi prawosławnej kręgosłup. Tradycja supremacji władzy świeckiej nad duchowną została przejęta z Bizancjum i była obecna w Moskwie niemal od zawsze, ale począwszy od XVIII w. przybrała niespotykane wcześniej rozmiary. Cerkiew została poniżona moralnie i zdegradowana do roli jednego z departamentów w imperialnym mechanizmie władzy. Car rosyjski mógł z powodzeniem sparafrazować słowa Ludwika XIV: "Cerkiew to ja". Jak pisał Dymitr Mereżkowski, prawosławie zamieniło się w carosławie.
14. Kościół w czasach absolutyzmu:
Gallikanizm jest to długo trwający prąd we Francji, mający na celu znaczne uniezależnienie się od papiestwa. Miał on miejsce za panowania Ludwika XIV (1643-1715), dzięki któremu Francja stała się państwem wiodącym w Europie. Ludwik XIV znany z powiedzenia „Państwo to ja”, działał według zasady „jeden król, jedna wiara, jedno prawo”. Narzucał tym swoją wolę kościołowi, co spowodowało, wyraźny konflikt pomiędzy Francją a papiestwem. Gallikanizm była to francuska próba stworzenia kościoła narodowego. Gallikanizm swymi korzeniami sięga w głąb średniowiecza. W wieku XIII zaczęto podważać prawa papieża.
W 1594r. Pierre Pithou wydał dzieło „Wolności kościoła gallikańskiego” gallikańskiego, których autor podkreśla prawa króla, prawa monarchów i ogranicza prerogatywy kościoła. Arcybiskup francuski Jakub Bering Bossuet w 1682r. wydał 4 artykuły gallikańskie, które zostały zatwierdzone przez Nadzwyczajne Zgromadzenie w Paryżu. Dotyczyły one:
- papież otrzymywał od Boga jedynie władzę duchową, więc królowie i księża nie podlegają papieżowi, sobór stoi ponad papieżami, nadal są obowiązujące dekrety soborów w Konstancji i w Bazylei, władza papieska w kościele jest ograniczona kanonami, a we Francji zwyczajami gallikańskimi, doktrynalne orzeczenia papieskie są ostateczne tylko wtedy, gdy zostaną zaakceptowane przez cały kościół. Ludwik XIV zatwierdza te artykuły i nakazuje według nich nauczać. Papież Innocenty XI potępia te artykuły. Mimo tego, że później Ludwik XIV odwołuje te artykuły to wywierały one wpływ nawet do XIX wieku, kiedy to mocne papiestwo i nauczania Soboru Watykańskiego I (1869-1870) zadały mu ostateczny cios.
Ujawnienie się absolutyzmu monarszy: placetum- zatwierdzenie na wszelkie zarządzenia wymagało zgody prawnej. Papieże zwalczali placetum jednak na próżno. Wszystkie decyzje papieża musiały mieć potwierdzenie od władzy świeckiej. appelatium abusu- możliwość kierowania apelacji od wyroków kościelnych, ius inspectionis- prawo nadzoru, inspekcji nad prawidłowym funkcjonowaniem i rozwojem życia kościelnego. Nadzór państwa nad stowarzyszeniami religijnymi, ius exlusivae- prawo zgłaszania zastrzeżeń przez monarchów przeciwko kandydatom na wyższe funkcje kościoła. Władcy mieli wpływ na obsadę kościoła., ius reformanda- prawo reformowania kościoła, prawo czystości wiary, ius domini supremi- prawo do ograniczania, opodatkowania dóbr kościelnych. Gallikanizm doprowadził do ograniczenia władzy papieskiej w kościele. Febronianizm jest to wyraz tendencji rozwijających się w nowożytnym kościele, znanych także pod nazwą episkopalizmu (od łac., episcopus- biskup). Dążył do poszerzenia uprawnień biskupów, postulując tym samym ograniczenie władzy papieża. Ojcem febronializmu był biskup pomocniczy Rewiru Mikołaj von Hontheim (1701-1790) znany pod pseudonimem Justinus Febronius, a wytyczne tego programu zawierało jego dzieło „O obecnym stanie kościoła i o prawowitej władzy biskupa Rzymu”, opublikowane w 1763r. Dzieło mówiło o niezależności kościoła i o współpracy z państwem. Domagał się on m.in. ograniczenia władzy papieża, na rzecz biskupów, zarówno poszczególnych krajów jak i całego Kościoła. Żądał decentralizacji Kościoła i dowartościowania miejscowego episkopatu. Prawa istotne kościoła (juroesencjalia), prawa przypadłościowe (juroakcesoria). W 1774r. papież potępił dzieło Hontheim'a, ale na 26 biskupów niemieckich, 16 nie ogłosiło papieskiego potępienia. Józefinizm jest to proces tworzenia w monarchii habsburskiej Kościoła państwowego zapoczątkowany przez cesarzową Marię Teresę a zakończony przez jej syna Józefa II. Postawił on sobie za cel odnowę życia i kultury religijnej kleru katolickiego i ogółu wiernych. Były to reformy podejmowane pod wpływem Oświecenia, rozumiane jako prawo monarchy dla tworzenia dobra kościoła i państwa. W realizacji reform, cesarzowej Teresie pomagała tzw. Wielka Czwórka. Cesarzowa Maria Teresa unowocześnia monarchę, sądownictwo, wprowadza język urzędowy, brak granic i ceł wewnętrznych. Powołuje komisję kontrolującą finanse kościoła, a szczególnie stosuje to wobec zakonów. Wprowadza zakaz ślubów zakonnych przed 24 rokiem życia, odsuwa zakonników od nauczania w szkołach, a nawet likwiduje niektóre klasztory, które nie prowadziły działalności socjalnej. W związku z tym to Państwo przejmuje opiekę nad ubogimi, szkolnictwem oraz przejmuje funkcję udzielania ślubów. Występuje także przeciwko procesjom, egzorcyzmom i zabobonom. Protestantów zmuszała do katolicyzmu. Za czasów rządów Józefa II (1780-1790) Józefinizm przeżył nie tylko burzliwy rozwój, ale i kryzys, gdyż cesarz przeprowadził reformy w sposób zbyt samowolny (samowolnie zakładał nowe biskupstwa, liczne parafie i instytucje duszpasterskie). W 1781. wydał edykt zapewniający wolność sumienia i wyznania. Znosi zakony kontemplacyjne, które według niego były niepotrzebne. Wprowadza nowy podział granic, obowiązujący według granic krajów Imperium Habsburskiego. Spowodował, że rolą księdza było szerzenie wiedzy religijnej, objaśniał dekrety władcy i walczył z zabobonami oraz wydawał zarządzenia. Wychowywał księży w duchu państwowym. W 1783r. tworzy 5 seminariów generalnych. Reformy Józefa II przyczyniły się do ożywienia przepowiadania kościelnego, a w szczególności katechizacji. Reformy te wywołały wiele sprzeciwu wśród duchowieństwa i ludu, a najbardziej u papieża. Papież Pius VI postanowił odbyć apostolską podróż do Wiednia, jednak to nie pomaga, a nawet zaostrza konflikt i doprowadza do tego, że wydano broszurę na temat, że papież nie może ingerować w wewnętrzne sprawy państwa. Ponowna wizyta papieża łagodzi konflikt, jednak nie powoduje cofnięcia reform.
15. Kościół ruchów, rewolucja francuska
REWOLUCJA FRANCUSKA 1789-1799 krach starej epoki, koniec reżimu, jest czasem drugiej dechrystianizacji, jest punktem wyjścia dla XIX wieku. Przed rewolucja kościół był silny, prawie 98% ludności to katolicy,krolowie opiekują się kościołem. W czasie rewolucji następuje całkowity upadek kościoła, wzrasta obojętność na dogmaty. 12.07.1790 Konstytuanta wydaje USTAWE CYWILNA O KLERZE, która wprowadza wybory biskupów i księży przez wiernych. Istnieje nakaz przysięgi na ustawę, który powoduje rozbicie wew. na kościół prawowierny i kościół konstytucyjny. Papież PiusVI nie reaguje co rodzi konsternacja wśród katolików. 17.03.1791 papież wydaje brewe QUOD ALIGUANTUM Papież potępia zasadę, że każdy może wierzyć w co chce, pisać i drukować dowolnie o religii. W oczach rewolucji, kościół oddany papieżowi to wróg braterstwa. Legislatywa nie zrywa z postanowieniami ustawy- środkami przymusu chce zniszczyć schizmę, a w 1792 znosi katolickie zgromadzenia. Następnie Konwent nasila prześladowania- skutek: katolicy krytykują rewolucje sama w sobie-dobry katolik to monarchista. Z czasem do władzy dochodzą przekonania ze warto łączyć się z każdym by obalić rewolucje- powstają dwa obozy: zwolenników i przeciwników rewolucji. Kolejny raz nasilają się prześladowania: zabicie 300 księży jako kontrrewolucjonistów, wymiar symboliczny zabicie króla (21.01.1793) ,powstanie w Wandei, 05.10.1793 wprowadza się nowy kalendarz( rok pierwszy to rok 1793, nowe nazwy miesiecy,10 dni tygodnia),wprowadza się zakaz handlu rybami w piątek, niszczy się kościoły, relikwie. Powstają skrajne organizacje jak np.herbertysci, księżą nie wypłaca się już pensji, często skazuje się ich na śmierć. W 1795 ustawa cywilna przestaje być prawem republiki- składa się przysięgę o nienawiści do monarchii. Powstaje tez nowy kościół państwowy--->kult rozumu, kult istoty najwyższej, teofilantropizm (świątynią boga jest wszechświat),religia społeczna. Katolicy nigdy nie uznają republiki, wola być schizmatykami. Papież nakazuje uznać władze doczesna, ale potępia przysięgę wierności
-negatywny stosunek do wierności konstytucji nadanej przez Bonapartego w 1799 potęguje zajęcie Rzymu i uwiezienie papieża. 9.11.1799 zamach stanu Bonapartego, ponieważ Bonaparte chce konsensusu z kościołem, gdyż potrzebuje religii dla swej władzy, ale musi to być religia autentyczna---.zwraca się ku katolikom. Napoleon pertraktuje z papieżem o modus vivendi----zaczynają się pertraktacje o konkordacie.
16. Konkordat Napoleona
Napoleon zdawał się początkowo nie mieć ukształtowanego stosunku do religii. Wiedział jednak, że spokój polityczny nie może się obejść we Francji bez spokoju religijnego. Napoleon widział konieczność negocjacji z papieżem w sprawach jego zwierzchności nad Kościołem we Francji, czy zwrotu, bądź odszkodowań za skonfiskowane mienieNapoleon skłaniał się ku negocjacjom z papiestwem. Bonaparte, ani papież nie prowadzili negocjacji osobiście. Ze strony Kościoła uczestniczył w nich arcybiskup Koryntu Spina, a ze strony Francji — Bernie — dawny komisarz armii wandejskiej, który zaprowadził tam spokój religijny. Niestety, Talleyrand, najskuteczniejszy dyplomata francuski nie mógł negocjować z wysłannikiem papieża, gdyż był żonatym biskupem. Ostateczną wersja konkordatu, zwanego wtedy konwencją, zawierała zapis uznający religię rzymskokatolicką za religię większości Francuzów. Zarówno biskupi, jak i proboszczowie mieli obowiązek złożenia przysięgi na wierność rządowi Francji. Państwo płaciło im pensje, a kościoły mogły korzystać z zapisywanych im funduszy. Papież podpisał konkordat, prosząc jednocześnie dawnych biskupów o złożenie dymisji. Część nie podporządkowała się życzeniu papieża i utworzyła tzw. mały Kościół, który jednak nie znalazł zbyt wielu zwolenników. Na mocy umowy między Francją a Rzymem ustalono podział administracyjny Kościoła, a także powołano nowych biskupów, wśród których znaleźli się i konstytucjonaliści i tzw. „oporni". W czasie negocjacji nad konkordatem usiłowano przeszkodzić w zawarciu porozumienia pomiędzy papiestwem a Francją. Ludwik XVIII wysłał swojego przedstawiciela do Rzymu w celu zapobieżenia zawarcia umowy między Kurią a Napoleonem, lecz papież odesłał wysłannika królewskiego. Inaczej niż w Rzymie nowy konkordat nie spodobał się francuskim władzom, gdyż, choć Rada Stanu z wielkim trudem zaakceptowała umowę, Trybunat drwił z tekstu umowy, a Ciało Prawodawcze wybrało ateistę na swego przewodniczącego. Również armia nie pochwalała, delikatnie mówiąc, umowy francusko-papieskiej. Bonaparte nie omieszkał wykorzystać sytuacji i rozkazał ministrowi do spraw wyznań opracowanie Artykułów Organicznych, które w zasadniczy sposób zmieniały postanowienia konkordatu. Artykuły zakazywały Kurii Rzymskiej ogłoszenia jakiejkolwiek bulli, a także przysłania legata papieskiego bez uprzedniej zgody rządu francuskiego. Zabroniono także zwoływania synodów bez zezwolenia Paryża. Artykuły nakazywały księżom ubieranie się na sposób francuski, a ten sam katechizm miał obowiązywać we wszystkich kościołach. Dla uniknięcia oskarżeń o prześladowania tylko jednego Kościoła i podkreślenia, że katolicyzm przestał być religią państwową minister spraw wewnętrznych przygotował Artykuły Organiczne obejmujące kościoły protestanckie i na ich skutek również pastorzy byli opłacani przez państwo francuskie. Artykuły Organiczne wywołały rzecz jasna konflikt z papiestwem. Mimo, że społeczeństwo nie zareagowało na nie w żaden oczywisty sposób, notable mieli za złe Napoleonowi niepowodzenie konkordatu z Kościołem katolickim.
17. Kościół w państwach totalitarnych (faszyzm, Niemcy, Włochy)
Sytuacja Włoch była odmienna od sytuacji Niemiec. We Włoszech religią obowiązującą był katolicyzm, natomiast w Niemczech protestantyzm. Mussolini, wódz włoskich faszystów, był ateistą i działaczem Włoskiej Partii Socjalistycznej. Trzon doktryn miał charakter totalny, kościół nie mógł akceptować STATOLATRII ( kult państwa). Doktryna faszyzmu Mussoliniego zakładała, że państwo jest absolutem. Dla faszysty wszystko mieści się w państwie, poza państwem nie ma nic. Mussolini nie zajmował się problemem rasy ( 80% żydów przeżyło tutaj II wojnę światową). 11 lutego 1929 został zawarty konkordat między Włochami a Watykanem zwany paktami Laterańskimi. Dawały one możliwość wydawania jurysdykcji niezależnie od sytuacji w państwie. W 1871 roku papież Pius IX ogłosił się więźniem Watykanu. Konkordat nie doprowadził do zgody między państwem faszystowskim a kościołem. 13 maja 1929 Mussolini powiedział, że Włochy SA państwem katolickim i faszystowskim, co znaczyło tylko tyle, ze katolicyzm jest uzupełnieniem i wsparciem dla państwa faszystowskiego. Wypowiedź ta została skrytykowana w encyklice Non abbiamo bisogno z 1931 roku, w której to faszyzm został nazwany „pogańską statolatrią”.
Hitler w swojej książce „Main kampf” zapewnia, że wierzy w Boga, ale rola Boga polega jedynie na popieraniu Hitlera. Jezusa uważa za twórcę wielkiej wiary, o kościele protestanckim i chrześcijańskim mówi w sposób pozytywny. Wiara stanowi podstawę światopoglądową dla mas. Żydów uważa za najpodlejszą masę. W lipcu 1933 roku został podpisany konkordat między III Rzeszą a Watykanem. Jest to 3 międzynarodowy traktat Hitlera. Negocjacje odbywały się pod pozorem zakazania duchownym działalności politycznej
TOTALITARYZM
Komunizm; politykę 23.1.1918- Wyznaczył dekret o odłączeniu państwa od kościoła i szkoły. Stowarzyszenia zamienione na grupy wierzące. Działalność takiej grupy była limitowana. W 1936- konst.Stalinowska. Stosunek do kościoła w oparciu o wolności sumienia. Rzeczywistość była zupełnie inna. Wynikało to z ; tradycji bizantyjskiego cezaropapizmu, monizmu ideologicznego ideologicznego politycznego ( w ujęciu marksistowskim religia jest jedną z form alienacji człowieka. Wg ideologów była zła, bo odwracała ludzi od dążenia do zmian w zyciu doczesnym bo ludzie zajmują się religią. Obywatele wierzący byli żle traktowani i publiczne nauczanie religii było zakazane. Partia podejmuje walkę z religia jako swój główny cel. Walka z religia była prowadzona na wszelkie sposoby. Państwo to było wrogie w stosunku do religii.
Monizm polityczny; jedyną siłą kierującą zyciem może być partia komunistyczna wszystkie instytucje miały być podporządkowane partii. Największą względną wolnością cieszył się kościoł prawosławny choć tez byli prześladowani zwłaszcza w latach 20 i 30-tych.
Kościół rzymsko-katolicki był prześladowany przez cały czas. Kościół ustosunkowuje się krytycznie do komunizmu poszczegając go jako wielkie zagrożenie.
Pod koniec XIX w Papież Leon XIII przedstawił to ustosunkowanie w encyklikach;
1. QUO apostolici muneris
2. rorum movanum 1891- duża część poświęcona krytyce dobra wspólnego
Pius XI wspomina o komunizmie w encyklikach;
1. Quadrogesimo Anno 1931
2. divini redemptoris 1937 (o bezbożnym kalwinizmie)
najbardziej wnikliwa analiza komunizmu. Zdefiniował go jako błędna idee. Wskazuje błędne podstawy i dorzucanie idei boga, odmawianie człowiekowi godności i wolności. Zakazano rodzicom wychowywania dzieci, kult jednostki.
Pius XII był przedstawiany jako gorliwy antykomunista przez propagandy.
Nowa metoda w postępowaniu z komunizmem zapoczątkował sobór watykański II. Metoda dialogu z komunistami. Przedstawicielem był papież Paweł VI. Nie wykluczał współpracy z komunistami w pewnych kwestiach.
FASZYZM WŁOSKI;
Sytuacja Włoch odmiana od sytuacji Niemiec. Włochy to w większości kraj katolicki w Niemczech panowały różne religie. Faszyzm umie dopracowac się tak zwięzłej ideologii. Nie było takiego ruchu, który przygotował ruch pod faszyzm.
Prawem doktryny była koncepcja państwa jako państwa stalego. Kościoł nie mógł się pogodzić z kultem państwa. Dla faszysty wszystko mieści się w państwie. Poza państwem nie istnieje nic co ludzkie. Faszyzm nie zajmował się problemem rasy.
11.II.1929- konkordat między wlochami a stolica apostolską. Przyznawał religii katolickiej bardzo wysoką rangę. Została wprowadzona nauka religii w szkołach.
NAZIZM NIEMIECKI
Hitler a chrześćjaństwo- w „Meine Kampf” twierdzi ze bardzo mocno wierzy w Boga, jednak on sam sobie go kreuje. Chrystusa nazywa wielkim stwórca nowej wiary. Mowi o kościele protestanckim i katolickim ich role postrzega pozytywnie, jako pierwiastek moralny i wychowujący. Hitler obawiał się radykalnego ataku na religię , bo twierdził że religia trzyma masy w ryzach. Są one jednak potrzebne do czasu az znajdzie się jakies zastępstwo na religie.
W 1933 naziści dochodzą do władzy. Konkordat Niemiec z Watykanem. Propozycja podpisania wyniknęła z rzeszy. Hitler liczył na to ze konkordat przyniesie mu wymierne kkrzysci.
Pius XI w 1933 wydaje encyklike; Mit brennender sorgo- krytykuje narodowy socjalizm , rasizm, kult wodza, działalność socjalistów, nieprzestrzeganie konkordatów.
Ogłoszenie wywołało furię wśród nazistów.
18. Komunizm a religia
Na mocy dekretu z 23 stycznia 1918 roku komuniści usiłowali oddzielić kościół od państwa i szkoły ( art.10 mówił o tym, że wszystkie wspólnoty kościoła nie cieszą się żadnymi przywilejami państwa; art12 - stowarzyszenia nie mają prawa własności i osobowości prawnych). W roku 1936 powstała tzw. konstytucja stalinowska, w której zapewniono (czysto teoretycznie!) m.in. wolność sumienia, rozdział państwa od kościoła.
Monizm ideologiczny zakładał negatywną ocenę religii, która była formą alienacji człowieka. Zgodnie z nim religia osłabia człowieka w czynieniu dobra na ziemi zwracając go w stronę niebios, hamuje postęp społeczny. Wg marksizmu i leninizmu -> ustrój sprawiedliwości społecznej polega na tym, że miejsce religii ma zając pogląd ateistyczny; ludzie wierzący mieli zapewnioną możliwość wychowywania dzieci w religii do 18 roku życia, natomiast niewierzący mieli możliwość propagowania ateizmu (czysto teoretycznie!). Uważano, że nie może być postawy neutralnej państwa komunistycznego w sprawie religii. Monizm polityczny zakładał, że jedyną siłą społeczeństwa może być partia komunistyczna. Wszystko jest jej podporządkowane. Państwo komunistyczne stosowało wielkie represje wobec kościoła, np. mordy księży, wywózki na Syberię; największą wolnością cieszył się kościół prawosławny, gdyż był posłuszny carom. Kościół rzymsko-katolicki dążył do niezależności, natomiast grekokatolicyzm był zabroniony. Kościół katolicki ustosunkowywał się krytycznie do komunizmu, uważał to za wielkie zagrożenie dla religii chrześcijańskiej. W encyklice Rerum Novarum z 1891 roku, Leon XIII przestrzega przed rozwiązaniami socjalistów i komunistów. Uważa własność kolektywną (propagowaną przez komunistów) jako zło. Papież Pius XI encyklice Quandragesimo Anno z 1931 roku napiętnował komunizm i był przeciwny zniesieniu własności prywatnej. Natomiast w encyklice Divini Redemptoris z 1937 roku przeprowadził wnikliwą analizę komunizmu, opisał faktyczną sytuację w ZSRR, twierdził, że jest to błędna idea, że zawiera błędne zasady zawarte w materializmie historycznym. Uważał, że komunizm odmawia człowiekowi godności, odbiera wychowania dziecka rodzicom, zakłada ateizm. Papież Pius XXI był gorliwym antykomunistą. 01 lipca 1947 roku zagroził wydaniem ekskomuniki na ludzi przynależących do partii komunistycznej. Ekskomunika ta nie miała być nadawana imiennie, lecz sama się zaciągać. Polityka wschodnia Watykanu : Stolica apostolska zdecydowała się prowadzić dialog z komunistami, który został nazwany POLITYKĄ WSCHODNIĄ WATYKANU. Stolica apostolska rozmawiała z Węgrami i Jugosławią a w roku 1974 został podpisany protokół z Polską.
19. Relacje między Kościołem a Państwami laickimi w XIX wieku. (3 modele: amerykański, francuski, niemiecki)
MODEL AMERYKAŃSKI; SEPARACJA CZYSTA
Stany Zjednoczone Ameryki Północnej są pierwszym państwem, w którym powstała idea rozdzielenia kościoła od państwa. Wystąpiło tam zjawisko pluralizmu kulturowego, etnicznego i religijnego. Wystąpiła tam również silna tendencja do zerwania z europejską tradycją państwa wyznaniowego. Chciano stworzyć własny model ustrojowy oparty na poszanowaniu praw człowieka.
W okresie kolonialnym w Ameryce Północnej wyłoniły się 2 tendencje regulacji stosunków państwo kościół:
1) tendencja państwa wyznaniowego pochodząca od emigrantów z Europy Zachodniej( pierwsze kolonie Amerykańskie miały charakter pastw wyznaniowych. Najsilniejszy kościół miał charakter uprzywilejowany-> reszta była prześladowana zwłaszcza katolicy)
2) tendencja do zerwania ścisłej więzi między kościołem a państwem
Pierwsza karta praw i wolności obywatelskich w Ameryce została proklamowana w Rohde Island- kolonii założonej w 1636r. przez Rogera Williama. Znalazł się tam zapis o rozdziale władz świeckich i duchownych oraz o poszanowaniu wolności religijnej. Ważniejszym jednak dokumentem była karta praw uchwalona w 1776r. w kolonii Virginia.
W kształtowaniu Amerykańskiego systemu relacji między państwem a kościołem istotniejsze znaczenie mają:1) Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki z 17. 09. 1787r. W art. 6 par. 3 został zawarty zapis, że obejmowanie urzędów państwowych nie może być uzależnione od wyznania wiary.
2) 10 poprawek do Konstytucji( ponieważ zasady w konstytucji miały bardzo ogólny charakter). Pierwsza poprawka dotyczyła właśnie stosunków państwa z kościołem i mówiła że:a) istnieje zakaz ustanawiania religii, więc władze państwowe nie mogły, uznac żadnej religii za panująca, oficjalną
b) istnieje zakaz ograniczania swobody wykonywania praktyk religijnych.
Papież Leon XIII w liście LONGINQUAM OCEANI z 1895r. skierowanym do biskupów amerykańskich wyraził swoje uznanie dla tej koncepcji rozdziału. Nie zaaprobował on samej zasady rozdziału, ale podkreślił, że zapewnia ona katolikom wolność, a kościołowi katolickiemu swobodne działanie w warunkach pluralizmu wyznaniowego.
MODEL FRANCUSKI: SEPARACJA WROGA
Jest to rozdział nacechowany wrogością państwa wobec religii i kościoła, a zwłaszcza katolickiego. System ten powstał podczas Wielkiej Rewolucji Francuskiej w latach 1789- 1795 i ewoluując przetrwał do czasów dzisiejszych. Głównymi przyczynami powstania tej koncepcji były:
LIBERALIZM oparty na racjonalistycznej filozofii oświecenia( Skrajny indywidualizm przeciw idei suwerenności ludu)
Walka z monarchią absolutną nadmiernie powiązana z kościołem katolickim.
Pierwszym przejawem liberalizmu w sferze prawnej była deklaracja praw człowieka i obywatela uchwalona przez zgromadzenie narodowe 26. 08. 1789r. Artykuł 10 mówił o gwarancjach wolności sumienia i wolności religijnej.
O charakterze (wrogim) tego systemu zadecydowały jednak inne akty normatywne:
1) 2. 12. 1789- konfiskata przez państwo nieruchomości kościelnych, zniesiono więc niezależność materialną instytucji kościelnych od państwa
2) 13. 02. 1790- państwo nie uznaje uroczystych ślubów zakonnych. Zniesione zostały, więc wszystkie zakony, w których składa się takie śluby
3) 12. 07. 1790- ustawa zwana Konstytucją cywilną duchowieństwa. Podział Kościoła we Francji odpowiadający podziałowi państwa na departamenty bez porozumienia ze stolicą Apostolską, obsadzanie stanowisk biskupów, proboszczów w drodze wyborów, utrzymywanie duchowieństwa ze skarbu państwa
4) 7. 05. 1791- Ustawa ograniczająca swobodę wykonywania kultu przez duchownych, którzy odmówili przysięgi na ustawę cywilną( konstytucję cywilną duchowieństwa)
5) 21. 02. 1974- Ustawa Konwentu o rozdziale kościoła od państwa: niezakłócanie z zew. Kultu religijnego, neutralność państwa wobec religii, odmowa finansowania wyznań religijnych oraz wynajmowania budynków dla sprawowania kultu i do zamieszkania przez duchownych, zabroniono występowania publicznie w stroju duchownym. Zakaz umieszczania symboli religijnych w miejscach publicznych.
Jak widać ideą przewodnią tej polityki było dążenie do całkowitego usunięcia religii z życia publicznego. Kościół w swej działalności miał być całkowicie uzależniony od państwa.
Rozdział wprowadzony podczas Rewolucji trwał do zamachu stanu przeprowadzonego przez Napoleona Bonaparte w 1799r.
Dalszą politykę separatystyczną podjęły władze Komuny Paryskiej, powstałej w 1871r. wydano wtedy dekrety o laicyzacji( uświecczenie) szkolnictwa i zakazie nauczania religii w szkołach państwowych, oraz zakładania zakonów i prowadzenia przez nich szkół i działalności duszpasterskiej.
Walkę z Kościołem prowadziła również lewica na początku XXw. Ustawa z 1901 postawiła wymóg, aby zgromadzenia mogły podejmować działanosc jedynie za zgodą Trybunału, zwanego COSEIL D'ETAT. W 1904 zabroniono zakonnikom nauczania młodzieży. 9. 12. 1905 ustawa o pozbawieniu kościoła katolickiego pozycji oficjalnej zagwarantowanej przez konkordat z 1801r. i znowu prywatyzowano religię. Ustawa ta weszła w życie 1. 01. 1906.
Polityka ta została złagodzona po I i II wojnie światowej. Co prawda ustawa z 1905 została, ale jej interpretacja się zmieniła. Ostatecznie ustawa z 1929 zezwoliła diecezją na rozporządzanie dobrami materialnymi, a ustawa z 1942 uznała zdolność cywilno- prawną stowarzyszeń kultowych. Sekularyzacja szkolnictwa nadal przestrzegana jest rygorystycznie, zezwala jednak na nauczanie w budynku szkolnym religii, ale już po zakończeniu zajęć. Mogą istnieć szkoły prywatne prowadzone przez instytucje kościelne.
We współczesnej Francji istnieją jeszcze 3 departamenty gdzie istnieje system konkordatowy- pozostają tam w mocy zasady wprowadzone przez konkordat napoleoński z 1801r.
MODEL NIEMIECKI: SEPARACJA SKOORDYNOWANA
Po I wojnie światowej do konstytucji Republiki Weimarskiej powstałej 11. 08. 1919 został wprowadzony zapis głoszący, iż nie ma kościoła oficjalnego. Władcy poszczególnych landów zrzekli się jurysdykcji. Kościoły mają status korporacji prawa publicznego-> to było charakterystyczne dla systemu niemieckiego.
Zostało zagwarantowane wszystkim obywatelom prawo do wolności religijnej. Autonomia kościołów i ich niezależność od państwa. Sprawy interesujące obie strony mają być rozstrzygane w drodze negocjacji i dwustronnych układów.
Poszczególne landy miały jednak prawo ustawodawcze dotyczące określania statusu prawnego kościołów wew. Danego landu( to do tej autonomii kościołów)
Po II wojnie światowej RFN nawiązał do tradycji demokratyczno- liberalnej Republiki Weimarskiej. Ustawa fundamentalna Republiki Federalnej Niemiec z 23. 05. 1949 podtrzymuje postanowienia konstytucji Weimarskiej w sprawach wyznaniowych.
Ponadto konstytucja zapewnia też: nienaruszalność podstawowych wolności, swobodę wykonywania praktyk religijnych, prawo rodziców do decydowania o uczestnictwu dziecka w nauce religii.