19 II 2009

Życie kulturalne pod okupacją i na emigracji:

1. Krótki rys najważniejszych wydarzeń.
2. Bilans wojny (straty kulturalne, w ludziach).
3. Polityka „kulturalna” obu okupantów.
4. Działalność kulturalna państwa podziemnego.
5. Literatura poza krajem – zalążki życia na obczyźnie.

 II wś. wpłynęła na tematykę literatury po II wś. i na poszukiwanie formy (Borowski szuka jej w literaturze
amerykańskiej; Buczkowski i jego Czarny potok – językiem próbuje opisać doświadczenie skrajne; język
Białoszewskiego; Różewicz pisze przez „ściśnięte gardło”; Nałkowska i język przezroczysty w Medalionach;
Grudziński – niewyrażalność II wś.)

Ad. 1.

 1 IX – wybuch wojny
 29 IX – Rząd PL na uchodźstwie
 17 IX – Sowieci napadają na PL (Witkacy popełnia samobójstwo)
 błyskawicznie tworzą się struktury PL państwa podziemnego, a nie! ruch oporu
 po ataku Niemców – „dziwna wojna”
 10 V 1940 – Niemcy atakują Francję
 1941 – zmiana układu (Rzesza atakuje Sowietów – plan Barbarossa)
 Łuk Kurski
 1941 – przyłącza się USA
 1943 – ujawnienie Katynia
 powstanie w getcie
 1944 – powstanie warszawskie (wiadomo już, że Niemcy wojnę przegrają); desant aliantów w Normandii
 8 V 1945 – koniec wojny

Układ sił:

I ziemie pod okupacją niemiecką

 kraj Warty, wcielony do III Rzeszy: poznańskie, Śląsk, Białostocczyzna, Suwalszczyzna
 Generalna Gubernia (elementy autonomii, tu rządzi Hans Frank: 4 dystrykty, W-wa – centralny pkt oporu

II ziemie pod okupacją sowiecką

 Białoruś
 Ukraina

Ad. 2.

 początek wojny: giną wielcy – Czechowicz, Dołęga-Mostowicz, Boy-Żeleński; Żydzi – Schulz, Franciszka
Arnsztajnowa
 powstanie warszawskie – Kaden-Bandrowski, poeci Kolumbowie (Baczyński, Gajcy, Stroiński, Bojarski,
Strzebiński)
 Katyń – Władysław Sebyła
 starsze pokolenie: Irzykowski
 więzieni: Gałczyński; przez Sowietów: Broniewski, Wat, Herling-Grudziński

1

Ad. 3.

 „kulturalna” – zdeptanie kultury w zarodku
 polityka kulturalna Niemców nie była z początku tak drapieżna, stała się jednak z czasem
 I getta – koniec 1939
 zarekwirowanie radioodbiorników – za posiadanie groziła śmierć
 zlikwidowanie polskiej prasy (w miejsce tejże prasa gadzinowa, np. Nowy Kurier Warszawski), radia
 zniesiono szkolnictwo wyższe, gimnazja, licea
 XI 1939 – aresztowano prof. UJ (m.in. Ignacy Chrzanowski, Stefan Kołaczkowski giną w obozie)
 Niemcy szerzą tezę o niższości naszej kultury, ale wywożą dzieła sztuki i zabijają prof.
 zamknięte teatry; otwarto bulwarowe, które szerzyły propagandę

Kwestia współpracy z okupantem na polu kulturalnym:

 Niemcy dali do podpisu listę pisarzom – nikt się nie chciał podpisać
 Jan Emil Skiwski – współpracował z Niemcami ze względu na swoje poglądy polityczne: uważał, że
zagrożeniem dla PL jest sowietyzacja
 Ferdynand Goetel: współpracował z grupą Przedmieście przed wojną; epizod związany z Katyniem: dostał
propozycję od Niemców, aby zbadać groby zbiorowe z ramienia Czerwonego Krzyża (raport dla CK i dla
Stefana Roweckiego-Grota)

Co w Związku Radzieckim?

 na terenach zajętych przez ZSRR – nowa wizja człowieka i kultury
 Związek Pisarzy Zach. Ukrainy we Lwowie (agenda Moskwy):

•

gromadzi pisarzy ukraińskich, PL, żydowskich

•

przewodzi Wanda Wasilewska – pisarka komunistyczna (potem Związek Pisarzy PL na Ukrainie –
zalążek komunizmu w PL)

 „Czerwony Sztandar” we Lwowie (zakres autonomii, gdy Lwów jest pod okupacją radziecką)

Ad. 4.

 nurt samorzutny narodu
 nurt odgórny

Działalność wydawnicza:

 działalność kulturalna pod okupacją – kontynuacje sprzed wojny (pisma, środowisko)
 walki między stronnictwami
 prasa kulturalna – każde pismo to inne stronnictwo
 najważniejsze:

1. SiNowcy – „Sztuka i Naród” (Gajcy, Trzebiński, Stroiński) – o nachyleniu nacjonalistycznym
2. „Kultura Jutra” – o nachyleniu chrześcijańskim (duch personalizmu); związana z Teatrem

Rapsodycznym Kotlarczyka (grał tu Karol Wojtyła)

3. „Droga” i „Płomienie” (tu publikował Jan Strzelecki: eseista, twórczość powojenna, Próby świadectwa

– memento dla tych z podziemia) – poglądy socjalistyczne, państwo społecznikowskie

4. jednodniówki, branżowe

 tylko w jakiejś mierze mają zaplecze literacko-kulturalne (w pismach: a. idea PL mocarstwowej; b.
odrzucenie klerkizmu)

2

 artykuł Gajcego z 1943 Już nie potrzebujemy (negacja twórczości XX-lecia; antysemicka wypowiedź –
Gajcy odżegnuje się od poetów żydowskich)
 1976 – początki opozycji, lekcja dla starszych

Salony:

 Iwaszkiewicz, willa Stawisko w Podkowie Leśnej
 tajne nauczanie
 Kamiński, Kamienie na szaniec
 mały sabotaż

Ad. 5.

 literatura poza krajem, jeszcze nie emigracja, nie uchodźstwo
 Rumunia (tu internowany zostaje rząd, tu na dłuższy czas zostaje Iłłakowiczówna, przez Rumunię na Węgry
przedostają się Stempowski i Vincenz, który zostaje tu do końca II wś.), Węgry (sojusznik Niemiec, ale
postawa neutralna wobec Polaków) – najłatwiej się tu przedostać
 Francja (tu: rząd; powstają „Wiadomości PL”, red. Grydzewski, oficjalnie: Zygmunt Nowakowski,
kontynuacja „Wiadomości Literackich”) – tradycyjny kierunek emigracji po 1945 (bo i tam jest wojna od 1940)

Szkice piórkiem

, Andrzej Bobkowski:

 opus magnum
 dzieło nierówne: fragmenty arcydzielne, obszerne fragmenty rodzajowo-obyczajowe (np. co jedli, gdzie
spali)
 szkic upadku duchowego Europy, która przestała istnieć jako kontinua duchowa
 współpracownik „Kultury” paryskiej

Centra emigracyjne:

1. Anglia (Londyn, tu: rząd)
2. USA (Wierzyński, Tuwim – wraca po wojnie, bo podzielił się w Nowym Jorku z Lechoniem, Lechoń –

zm. 1956, skoczył z 12 piętra hotelu Hilton, Wittlin)

3. Bliski, Środkowy Wschód

Ad. 1.

 Słonimski, Kuncewiczowa, Pawlikowska-Jasnorzewska (zm. 1947)
 „Wiadomości PL, Polityczne i Literackie” – najważniejsze w czasie II wś. (red. Grydzewski), przeciwwaga
dla „Kultury” paryskiej
 „Nowa PL”, „Myśl PL”
 Dywizjon 303, Fiedler [fidler]
 reportażyści: Wańkowicz, Pruszyński

Ad. 2.

 obecność armii gen. Andersa na Wschodzie
 Iran, Persja, Syria, Palestyna (armia reorganizuje się, przez Afrykę Pn. do Włoch)
 Giedroyc – młody dziennikarz, który ma stworzyć zaplecze propagandowe

3

 Herling-Grudziński – Virtuti Militari za ten szlak (Afryka Pn. – Włochy)
 Mieroszewski (Brygada Strzelców Karpackich)
 Maria Zielińska – eseje
 „Gazeta PL” – Jerozolima, Ksawery Pruszyński, Broniewski, Marian Czuchnowski
 Srebrne Orły, Parnicki

Jeszcze przed 1945:

 ofensywa Armii Czerwonej, przed wybuchem powstania warszawskiego dochodzi do Wisły (Praga)
 na ziemiach odzyskanych – PL lubelska (Lublin jako I stolica państwa odrodzonego), na Zamku Lubelskim
Niemcy mordują ok. 2 tys. ludzi
 „Odrodzenie” – dystans do polityki, pisało o rzeczach ważnych
 „Kuźnica” – manifest PKWN (22 VII) był quasi-konstytucją państwa komunistycznego

4