Zofia Mitosek „Mimesis krytyczna”

:

 problematyka mimetyczna:

↬ naśladowanie wypowiedzi żywych ludzi, autentycznych zachowań językowych przez tekst,
↬ naśladowanie literatury przez literaturę (literatura drugiego stopnia),
↬ aspekt ontologiczny (wypowiedź jako imitacja gotowych form doświadczenia językowego),



mimetyzm językowy

:

- naśladowanie przez literaturę potocznych form porozumienia i fragmentów zaistniałych dyskursów, żargonów, klisz

i stylów,

- utwory pasożytują na zastanych środkach wyrazu,
- poetyka opisowa wiąże ją z określonymi gatunkami

(powieść w listach, narracja w formie monologu wypowiedzianego)

oraz

fabularno-kompozycyjnymi właściwościami literatury

(przytoczenia w mowie niezależnej i pozornie zależnej, monolog

liryczny)

–

mimetyzm formalny

,

- wieloaspektowa obecność jednych tekstów w innych, zanurzenie wypowiedzi w historycznych praktykach

tekstualnych,

- jej semiotyczne mechanizmy zakładają dystans mówiącego wobec języka, którym mówi,
- jest świadomym zabiegiem artystycznym,
- naśladowanie mowy może spełniać funkcje poznawcze

(np. twórczość Henryka Sienkiewicza)

, ludyczne lub krytyczne

(np. twórczość Norwida, Witkacego)

,

-

mimesis krytyczna

:

 pewna odmiana naśladowania w literaturze,
 jest wynikiem refleksji nad sytuacją człowieka wobec mowy,
 jest domeną twórców, którzy dostrzegli autonomiczną siłę mowy, przeciwstawiają artykulacji świata uwikłanej

w powtarzanie zużytych form i stereotypów zdystansowane naśladowanie tych form,

 domena „kultury śmiechu”,
 nadanie sztuce znamion działalności ludycznej,
 świadomy gest imitacyjno-parodystyczny w naśladowaniu literackim,
 pewna postawa twórcza, której odpowiadają określone techniki mimetyczne: cytat, cudzysłów, parodia, ironia

(przez przywołanie),

 jest względnie uniwersalna, chociaż nasilenie chwytów krytycznych wobec mowy daje się zaobserwować

przede wszystkim w literaturze XX w.,

 obiektem krytyki staje się zarówno artysta, który chciałby „malować rzeczywistość”, jak i krytyk, który

wierzy, że literatura przedstawia świat sam w sobie i tylko w pewnych, na ogół realistycznych tekstach,
imituje w wypowiedziach postaci style środowiskowe (pogrążenie w

iluzji referencjalnej

),

 przemieszczając konotancje, pokazując klisze i stereotypy, kwestionuje się ukryty w języku literackim

oficjalny obraz świata,

 staje się ideologią, która łączy pisarzy i artystów o nastawieniu awangardowym

(groteskowe naśladowanie stylu

romantycznego, parodia podręczników retoryki – Pieśni Maldorora Lautreamonta, plagiat formuł klasycznego racjonalizmu w
Poezjach Lautreamonta),

 twórczość Eugene Ionesco, Samuela Becketta, Sławomira Mrożka,



twórczość Marcela Prousta

–

dyskurs mimetyczny

(typ wypowiedzi literackiej naśladującej różne sposoby

mówienia, jednakże nie w celu lepszej charakterystyki postaci czy lepszego poznania świata, o którym się
mówi, ale w celu podważenia czy uczynienia przedmiotem refleksji samej mowy),

 wpisuje się w nurt myśli europejskiej, który zapoczątkował Kant, a którego kontynuacje odnajdujemy w konwencjonalizmie,

neokantyzmie czy symbolizmie Cassirera (podkreślenie faktu, że między rzeczywistością a jej ludzkim odbiciem pośredniczą
różnego typu formy zmysłowości, pojęcia nauki, systemy moralne i religijne, język naturalny),

 Ludwig Wittgenstein: „Granice mego języka oznaczają granice mego świata”,



mimetyzm ontologiczny

:

- rzeczywistość, jaka dociera do nas, nie jest tożsama z empiryczną realnością, stanowi zaledwie jej echo, które

pochodzi od społeczeństwa,

- próbując przedstawić rzeczywistość, ludzie stają wobec fenomenów, które sami wytworzyli w toku długotrwałej

interakcji: mitu, podania, przekazu historycznego, stereotypu,

- artysta tylko powiela znaczenia, jakie nadało tym przedmiotom doświadczenie społeczne (

według Barthesa na tym

polega

efekt rzeczywistości

),

- najbardziej ekstremalne są tezy głoszące, że każdy podmiot wypowiadający się jest totalnie skazany na reprodukcję

tego, co już powiedziane, a znaczenie powstaje jako wynik transformacji jednej wypowiedzi w drugą

(w pewnych

wersjach prowadzi to do odcięcia literatury i wszelkiej aktywności językowej od świata realnego, do pojmowania go jako jednego,
globalnego, chociaż wielopoziomowego zapisu),

- radykalna zmiana pojęcia fikcji literackiej – literatura zatrzymuje się na poziomie znaczeń, nie docierając do

desygnatów, pomiędzy znakiem a desygnatem pośredniczy siatka innych znaków i pojęć (interpretantów),

- dotyczy wszystkich podmiotów mówiących,
- wizja świata jako zagadkowego uniwersum, niemożliwego do uchwycenia poza mową i poza tekstową

interpretacją,

 Michał Bachtin:

Ø zapłodnił współczesne badania nad mimetyzmem językowym,

Ø mówił o różnych formach „naśladowania cudzego słowa”,

Ø opracował fenomen powieściowego przedstawiania mowy, stworzył teorię

cudzej mowy i cudzego głosu

,

Ø kształtując wypowiedź, osobnik powtarza zbiorowo wypracowane formy porozumienia,

Ø mowa nie jest neutralnym narzędziem komunikacji, ale utrwaloną w znakach praktyką społeczną, zbiorem gotowych formuł i ocen,

konglomeratem językowych światopoglądów,

Ø każda ma wypowiedź ma orientację dialogową (indywiduum musi się ustosunkować do treści niesionych przez mowę),

Ø mówiąc w określony sposób o przedmiocie, odnoszą się do innych sposobów mówienia o nim, wybierając dane słowo, przywołują

historię użyć tego słowa,

Ø rzeczywistość dociera do człowieka, będąc już przez tę mowę zinterpretowana,

Ø w II połowie XIX w. pojawiło się marzenie o „zerowym stopniu stylu” (mowie nienacechowanej, absolutnie neutralnej), której

towarzyszyły próby zbudowania wypowiedzi kontrmitycznej (takiej, która naśladując mity utrwalone w mowie, obnaża je i
demaskuje),

Ø pisarz:

- jest osobnikiem paradoksalnym: jako zwykły podmiot mowy nie może się wyrażać inaczej aniżeli otaczający

go ludzie, jest zarazem podmiotem niezwykłym – naśladując style i sposoby mówienia, dystansuje się od siły,
która „nim mówi”,

- uprawia mimesis językową nie z powodów semiotycznych (ponieważ posługując się słowami nie może naśladować

przedmiotów) ani estetycznych (ponieważ bawi się w komunikację zwaną literaturą), ale z powodów etycznych,

- językowa ambiwalencja nadaje mu coś z sytuacji błazna: igra on mową, wiedząc, że mowa igra z nim,

Ø uznał parodię za krytykę bardzo powierzchowną, o wiele większą moc przypisując dialogizacji i hybrydyzacji wypowiedzi,

Ø funkcji krytycznej nie sposób oddzielić od funkcji ludycznej,

 semiotyka Charlesa Peirce’a:

Ø pragmatyczna idea rzeczywistości,

Ø interpretantem danego znaku jest inny znak lub pojęcie, nie jest nim przedmiot oznaczany,

Ø proces semiozy zamyka człowieka w swoim uniwersum,

Ø „Omne symbolum de symbolo”,

 Derrida mówi o łańcuchach znaków odsyłających nie do rzeczywistości jako takiej, ale do rzeczywistości przeżytej, funkcjonującej w

różnych formach i na różnych poziomach zapisu,

 Martin Heidegger stwierdził, że „byt tworzy się jako historia przez logos i nigdy poza nim”,

 w XX wieku pojawiło się wspólne przekonanie, że teksty nie przekazują jedno, przedstawionego i gotowego sensu, ale ów sens powstaje w

procesie wypowiadania, który jest zderzeniem, przywołaniem i dialogiem z uprzednim doświadczeniem mowy, przekonanie o uniwersalnym
pośrednictwie utrwalonego doświadczenia mowy,

 Barthes, Genette, Hamon krytykują pisarzy realistycznych (np. Balzaca) za iluzję referencjalną, za niedostrzeganie autonomicznej siły

środków, które przedstawiają rzeczywistość, za traktowanie języka powieści jako „domu ze szkła” (przełomową rolę wyznaczają
Flaubertowi i Dostojewskiemu),

 pisarz według Barthesa:

Ë mowa objawia się mu jako czysta negatywność (gest naśladowczy jest gestem parodysty, mimesis językowa pełni zawsze funkcję

krytyczną, kryterium oceny stanowi jej brak lub jej występowanie),

Ë alienację językową dostrzega ten, kto przemawia w imieniu grup rewolucyjnych, osobnik zrywający z systemem wartości, instytucjami

i językiem ideologii oficjalnej, jest to pisarz kontrmityczny,

Ë większości piszących przysługuje iluzja referencjalna,

Ë nie ma szans na wymknięcie się z zasadzek odwiecznego „dyskursu”, może tylko zmieniać jego rejestry,

przeciwstawiać języki, uprawiać grę, która (nawet jeśli prowadzi do efektów krytycznych) nie wyzwala samego
pisarza (gest krytyczny jest niejako gestem oszusta).