Zofia Mitosek, MIMESIS - między udawaniem a referencją
Nierozwiązywalne zagadnienia: podobieństwo i stosunek między tekstem mimetycznym a przekazem dokumentalnym;
Mimesis w kontekście referencji dzieło sztuki naśladuje, odtwarza coś, co jest od niego inne, co posiada niezależny status egzystencjalny (w estetyce to model); UDAWANIE ≠ NAŚLADOWANIE; podmiot tworzy coś, czego przedtem nie było (byt, simulacrum), czemu nie odpowiada nic realnego, mimo, że jest ono do czegoś podobne;
Współczesne myślenie o mimesis:
ujęcie globalizujące - mimesis stosowane do określenie relacji między literatura a światem od niej niezależnym; w zakres terminu wchodzą: realistyczne przedstawienie, alegoryczna figuracja i meta fikcyjna proza E. Auerbach, Mimesis. Rzeczywistość przedstawiona w literaturze Zachodu; ograniczenie zakresu pojęcia odwołuje się cech: podobieństwo, odpowiedniość, analogia świata przedstawionego i przedstawiającego wykluczenie: arbitralności, abstrakcji, fantastyki; ALE! Podobieństwo wymaga podmiotu, który je stwierdzi, zatem czynnik osobowy przesuwa obiekt badań na konteksty pozaartystyczne (smak, sytuacja, wiedza odbiorcy); przesunięcie pojęcia z semantyki ku pragmatyce poszerza jego zakres: skoro potrzeba podmiotu (dwóch, bo to mimesis to komunikacja artystyczna) to nie istnieją wskaźniki mimesis;
ujęcie opierające się na ograniczeniu użycia antycznej kategorii - punkt widzenia literaturoznawców; tekst literacki naśladuje fakty werbalne; przedmiotem imitacji staje się mowa mimetyzm formalny („naśladowanie środkami danej formy innych form wypowiedzi, form literackich, paraliterackich, pozaliterackich oraz (…) tych lub owych postaci potocznego kontaktu językowego”); mimetyzm formalny ogranicza zakres literackiej mimesis, lecz stając się odmianą mimetyzmu komunikacyjnego zaczyna tym samym pojęcie poszerzać chodzi o naśladowanie „niepragamatycznych” strategii komunikacyjnych ukierunkowanych pragmatycznie;
Ujęcie globalizujące wzięło się z filozofii analitycznej teoria aktów mowy (tekst literacki stanowi jedno z nietypowych użyć języka - udaje proces wypowiadania się; specyfika literatury polega na fingowanej per formatywności); skoro tak to nie można mówić o ograniczaniu pojęcia mimesis do pewnych przypadków;
Opór ze strony strukturalistów: wskazywanie na teksty, którym nie da się przypisać żadnego wzorca naśladowania, jakim byłaby żywa mowa globalne przekonanie o mimetycznym statusie każdej wypowiedzi literackiej jest mylne i prowadzi do zatarcia swoistości artystycznej tych utworów, w których mimesis formalna i językowa stanowi znaczący chwyt literacki;
Dla badaczy aktów mowy język jest przedmiotem logiki piszą o udawaniu aktu wypowiadania, a nie naśladowaniu; przesunięcie mimesis w stronę pragmatyki; przedmiotem ich badań jest interakcja towarzysząca wypowiedzi;
Dla strukturalistów język jest przedmiotem poetyki naśladowanie innych form wypowiedzi; zajmują się substancja wypowiedzi; mimesis w sferze stylistyki i semantyki; mimetyzm formalny zakłada, że utwory literackie imitują pewne istniejące w praktyce mowy style, zatem można odnaleźć ślady potocznych form wypowiedzi, a same te formy stanowią ich referencję; przedmiotem badań strukturalistów jest budowa tekstu;
J. Austin to, co odróżnia udawanie od naśladowania to publiczny charakter udawania; J.S. Searle wprowadza kwestie konwencji gwarantującej, że odbiorca fikcyjnych aktów mowy nie potraktuje ich poważnie (niemylące pseudowykonywanie”);
Ohmann mimesis to współdziałanie tekstu i odbiorcy, operacja, w trakcie której czytelnik zaopatrzony w znajomość konwencji, percypuje tekst literacki jako mowę „podwojoną” i dopiero potem buduje obraz świata implikowanego przez akty illokucyjne pisarza;
Herrnstein-Smith wiersz naśladuje nie tylko wypowiedziane słowa, ale całkowity akt wypowiedzi;
Akty mowy mają charakter fingowany, dysponują mocą per formatywną, stąd przedmiotem dociekań staje się działanie tekstu;
Mimesis w wymiarze antropologicznym jako gra: K. Walton modelem gry jest zabawa dziecięca, w której rekwizytami są przypadkowe przedmioty, a główny efekt polega na utożsamieniu się z przyjętymi lub nadanymi rolami i jednoczesny do niech dystans; w sztuce rolę uczestnika uzyskuje odbiorca; ambiwalencja utożsamienie i dystansu określa efekt mimetyczny (w literaturze naznaczony emocją „bycia porwanym przez opowieść”);
Mimesis jako udawanie podlega: dobrowolności, wyodrębnieniu, elementowi niepewności, fikcyjności, umowności; paradoks gry literackiej: jeśli jeden z czynników określających grę jest fikcyjność, to mimesis jako element określany pozostaje zarazem warunkiem elementu określającego, tzn. fikcji; paradoks praktyczności: fikcyjność jest rezultatem intencji autora, ale jej rozpoznanie zależy od stopnia opanowania konwencji przez czytelnika; przypadki naruszenia umowy jako manipulacja autora: Wolfgang Hildesheimer, Marbot (fikcyjna biografia), Binjamin Wilkomirski, Bruchstücke. Aus einer Kindheit 1939-1848 (rzeczywisty autor podaje się za niedoszłą ofiarę Holocaustu) udawanie, którego narzędziem jest mimetyzm formalny;
Jaki jest cel udawania? J. Austin podmiot bardziej chce coś ukryć niż pokazać - problem maski; Kantowska interpretacja gry: gra to działanie autoteliczne, rodzaj celowości bez celu, wyczerpująca się w samej przyjemności grania; filozofowie analityczni skupiają się raczej na per formatywnym charakterze gry i towarzyszącej jej interakcji wciąga ona odbiorcę w świat przedstawiony, powodując, że utwór jako literacki spektakl mowy staje się jednocześnie dla niego spektaklem świata, który mowa przedstawia;
Dzieło może nie tylko odtwarzać wcześniejszy model, ale samo staje się modelem zachowań, realizowanych przez czytelników (Don Kichot, Emma Bovary);
Praktyki paradokumentalne odsłoniły asymetrie intencji autora i czytelnika dokumentaryzm drugiej polowy XX wieku; czytelnik w postawie nieustającego wahania (M. Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego, M. Kuncewiczowa, Fantomy, R. Kapuściński, Cesarz);
Nowsze badania zastępują mimesis pojęciem przedstawienia; utożsamienie Arystotelesowskiej mimesis z reprezentacją lub fikcją (francuscy tłumacze Poetyki i G. Genette); Arystoteles to, co nieobecne istnieje tylko w sferze możliwości. Świat przedstawiony jest reprezentacja prawdopodobną: bohaterowie reprezentują rzesze innych itp.;
Przedstawienie zastępuje dany obiekt ze względu na jakieś cechy, a jego odniesienie ma zawsze charakter konwencjonalny symboliczna funkcja przedstawienia, która komplikuje problem mimesis; przedmiotowa funkcja przedstawienie uobecnia przedmiot, przybliża go, opisuje jego zmysłowy wygląd, wytwarzając iluzje jego obecności, zatem przedmiot przedstawiony staje się samowystarczalnym obiektem percepcji, neutralizując fenomen referencji;
Aspekt podmiotowy, refleksyjny przedstawienia obiekt reprezentowany jest przez kogoś i dla kogoś; przedstawienie stanowi strukturę intencjonalną, efekt nakierowanej na przedmiot świadomości; przedstawienie stanowi mediację między świadomością a światem, staje się tym samym strukturą rozumienia;
Napięcie między wymiarami: symbolicznym, przedmiotowym i podmiotowym określa percepcję dziel sztuki i decyduje o pragmatycznym zakotwiczeniu mimesis;
Przedstawienie wprowadza trzy nowe kwestie:
Jakośc literackiej reprezentacji;
Związek przedstawienia z psychiką;
Problem odniesienia do rzeczywistości.
Mimesis jako przedstawienie (nawiązanie do tytułu artykułu) w wypadku świata przedstawiony w literaturze mówi się o odniesieniu tegoż świata do rzeczywistości od niego niezależnej, albo też o udawaniu owego odniesienia, o nastawionym na grę z czytelnikiem efekcie realności;
R. Barthes, M. Riffaterre, P. Hamon analiza utworów realistycznych pod kątem udawania , które sprawia, że czytelnik odbiera świat wyobrażony jako tekstową reprezentacje świata obiektywnego literatura jako sztuka manipulacji; strategie mimetyczne:
Selekcja obiektów przedstawionych;
Ich reprezentacja za pomocą stereotypów bliskich mowie odbiorcy;
Organizacja intrygi zgodnej z potocznymi schematami fabularnymi;
Organizacja opisów zgodnych z utartym obrazowaniem.
W tym wypadku mimesis stanowi rezultat „semiosis”, czyli procesu znaczeniotwórczego, oddalającego tekst od rzeczywistości; efekt realności to mechanizm semiotyczny, który prowadzi do zatarcia mediacji i do dezintegracji znaku jako śladu obecności; znikają podmiot i przedstawieni, zostaje iluzja nagiego przedmiotu współczesny kryzys „mimetyczny” (komunikacja jako nieskończona semioza odrzuca przekonanie o referencyjnej funkcji literatury);
Paradoks kryzysu: eliminując problem mimesis jako intencji autorskiej i jako semantyki tekstu poststrukturalistyczni krytycy tej kategorii przemieszczają zagadnienie w sferę pragmatyki: lektura stanowi grę pomiędzy pragnieniem fikcji a pragnieniem referencji; tekst literacki naśladuje nie świat, a głos opinii publicznej, mity, inne teksty;
Kognitywizm zadania językoznawstwa: język jako system przedstawień rządzony przez gramatykę (przekład wyrażeń, fenomen ekwiwalencji semantycznej związanych z pracą mózgu) obraz mentalny stanowi całość treści poznawczych, konstruowaną na podstawie informacji pochodzących z rzeczywistości i wiedzy aktywizowanej w trakcie obróbki tego przedstawienia; obrazy stają się obiektywne w strukturach językowych, a schematy językowe determinują organizację takich wyobrażeń; czynnik podmiotowo-kulturowy: wpływa na konotację wyrażenia i na kategoryzację percypowanego przedmiotu; o wartości interpretacji decyduje kontekst (wiedza encyklopedyczna, a nie doświadczenie ze świata);
„Zanurzenie mimetyczne” - w literaturze-grze odróżnia się FIKCJE AKTYWNE (związane z wyobrażeniem, twórczością, zabawą) od odbioru FIKCJI ARTYSTYCZNYCH (przedstawienia twórcze wchodzą w interakcje z sytuacja literatury); MIMEMY - bodźce produkowane przez tekst spotykają się z reprezentacjami mentalnymi pochodzącymi z doświadczenia czytelnika; powstaje relacja PODOIEŃSTWA - łączy percepcję z wiedzą, wyobrażenie artystyczne z osobniczą encyklopedią;
Ujęcie „antymimetyczne” - doświadczenie zastępuje rzeczywistość, wytwarza iluzję realności;
Teoria światów możliwych rekompensuje niemożność wyjaśnienia tych lektur, które polegają na asymetrii przedstawienia literackiego i systemu przedstawień mentalnych danego czytelnika; kategoria mimesis zostaje ograniczona do twórczości odpowiadającej potocznemu doświadczeniu odbiorcy; literaturą niemimetyczną byłaby twórczość fantastyczna, proza autoreferencjalna ten typ stanowi ideał zerwania z naśladowaniem;
Zarzut, że teorie kognitywistyczne prowadzą do pikturalnej koncepcji sztuki odeprzeć można na dwa sposoby:
Psychologia kognitywna mówi o modelach percepcyjnych przedmiotu schematach mentalnych, które mają charakter narracyjny; schematy pośredniczą między zachowaniem jednostki a światem od niej niezależnym, stanowiąc podstawowe struktury rozumienia;
Istnienie analogii między organizacja schematów mentalnych a strukturą rzeczywistości; opowiadanie jako uniwersalny schemat reprezentacji zbliża psychologów kognitywnych i badaczy literatury: koncepcja mimesis krzyżuje się z antropologią opowiadania;
Teza o braku substancjalnych wyznaczników fikcji a „na czym polega swoistość artystycznego przedstawienia”: artystyczne przedstawieni jest reprezentacja analogiczną, określoną przez status „jak gdyby”; P. Ricouer literatura oznacza rzeczywistość, a narracja stanowi sposób jej rozumienia, przypisuje moc organizacji doświadczenia nie tyle strukturom umysłu, co aktywności mimetycznej;
Konkluzja: w dyskursie mimetycznym, udając coś, czego nie ma czy czego nie było, odnajdujemy znaki, które służą rozpoznaniu i opanowaniu faktycznego świata; pragmatyzacja mimesis jest nieunikniona i nieodwracalna; referencja w literaturze byłaby efektem podmiotowym, gdzie intencja autora liczy się mniej niż lektura z jej czasowymi, społecznymi i psychicznymi uwarunkowaniami; jedyna pewna rzeczywistością, do której można odnieść literaturę, jest jak najbardziej rzeczywista reakcja odbiorcy;
Mimesis między udawaniem a referencją jest fenomenem nieuchwytnym, bo realizuje się na wielu poziomach reprezentacji, a przechodząc na wyższy poziom, burzy porządek niższego, sieje niepewność w tym, co już wiemy, na korzyść tego, co po przeczytaniu książki z naszą wiedzą robimy; powoduje niekończące się poznanie poprzez stwarzanie iluzji, wywoływanie wahania i bezradności;