Erich Auerbach, Mimesis. Rzeczywistość przedstawiona w literaturze zachodu.
„Książka to pomnikowa historia realizmu w piśmiennictwie europejskim (od Homera do Virginii Woolf), analiza i interpretacja dzieł literackich.” Wydawca
Blizna Odyseusza
Na początku tego rozdziału jest streszczenie fragmentu z XIX pieśni Odysei, w którym Odyseusz po powrocie do Itaki jest myty przez szafarkę Eurykleję. Kobieta nie wiedząc kim on jest, opowiada mu o swym zaginionym panu. Myjąc mu nogi dostrzega bliznę na jego udzie i rozpoznaje go. Odyseusz jednak zakrywa bliznę, bo nie chce być rozpoznany przez Penelopę.
Epizod jest dokładny, ukazuje emocje dwóch kobiet, a jednocześnie opis sprzętów itp., dbałość o szczegóły zachowań. W tej scenie jest jeszcze dygresja o historii tej blizny (dziadek Autolikos, zranienie przez dzika w dzieciństwie). Dygresja o bliźnie jest po zauważeniu jej przez szafarkę, ale przed reakcją na nią. Pozwala zapomnieć całkiem o scenie mycia nóg. Ta retardacja jest jakby przeciwieństwem napięcia.
Homer chciał wszystko wyjaśnić do końca, stąd retardacje są u niego w różnych nietypowych miejscach. Homer unaocznia wszystkie zjawiska, określa je dokładnie w czasoprzestrzeni. Rytmiczny i nieprzerwany potok zjawisk, beż żadnych luk, wszystko jest u niego oświetlone.
Dla kontrastu Auerbach pisze o fragmencie z Biblii (o Abrahamie i Izaaku). Tutaj wiemy tylko to, co niezbędne, koncentrując się na jednej stronie. Cały czas równe, wysokie napięcie. We fragmencie np. nie ma celu rozkazu Boga. U Homera natomiast afekty bohaterów są proste i gwałtowne (nie są rozdarci wewnętrznie jak Abraham), postaci są jednowarstwowe. U Homera mamy radość zmysłową i prosty obraz człowieka. Jego poematy nic nie ukrywają, nie uczą, nie ma w nich podwójnego sensu, nie da się ich interpretować.
Narrator biblijny (Eloista) wierzył, że wydarzenia o których pisał były prawdą (choć niekoniecznie nią były faktycznie). Był więc świadomym kłamcą, a nie kłamcą beztroskim jak Homer. Stary Testament to historia świata i wszystko w nim łączy się z tą historią przez boski plan, który jest możliwy do odczytania przez interpretację. S.T. jest rozczłonkowany, mniej jednolity od Odysei, ale łączy te części historia świata i jej interpretacja.
Bohaterowie Homera mało się zmieniają w toku akcji - nawet prawie wcale nie starzeją się fizycznie, a psychicznie też są ciągle tacy sami po latach. W S.T. bohaterowie się zmieniają, cierpią bardziej. W S.T. jest więcej prawdy historycznej, więc wydarzenia nie są tak jednoznaczne jak legendy u Homera (legenda nadaje porządek jednoznaczny, jest odcięta od związków z pozostałym światem). Motywy zdarzeń historycznych są więc bardziej złożone. Bohaterowie S.T. są sprzeczni, mają różne zawiłe procesy zewnętrzne i wewnętrzne (tak jak historia). Redaktorami Biblii byli dziejopisarze.
U Homera bohaterowie (oprócz dwóch) pochodzą z warstwy panującej. Reszta pełni role służebną. Lud nie robi nic, nie bierze udziału w niczym. W Biblii jest inaczej - lud jest w ruchu jest żywiołowy.
Homer nie dzieli stylów (sceny „zwykłe” miesza ze wzniosłymi). To, co tragiczne, wzniosłe rozgrywa się jednak wśród warstw panujących, a w Biblii w sferze domowej jest to, co wzniosłe, problemowe.
W Biblii konflikty wynikają z zawiści i zazdrości o powołanie przez Boga. U Homera konflikty są namacalne, a ich wyładowanie to walka wręcz. W Biblii działanie Boga sięga w życie rodzinne.
Biblia i Odyseja teksty starożytne i epickie, a jednak kontrastują ze sobą.
Auerbach na końcu podsumowuje różnice między stylem homeryckim i biblijnym:
- styl homerycki: kształtujący opis, równomierne oświetlenie zdarzeń, jednoznaczność, mało elementów historyczno rozwojowych i humanistyczno-problemowych, pierwszoplanowość.
- styl biblijny: uwypuklenie tylko niektórych partii opisu, ułamkowość, sugestywne oddziaływanie tego, co niewypowiedziane, obecny drugi plan, wieloznaczność, potrzeba interpretacji, formowanie historii świata.
Zaczarowana Dulcynea
Pierwsze dwie strony rozdziału to fragment Don Kichota w języku oryginału (hiszpański, tłumaczenie jest w przypisach). Treść fragmentu: Don Kichot nakazuje Sanczo Pansie przyprowadzić mu Dulcyneę (która oczywiście nie istnieje). Sanczo pokazuje więc swemu panu 3 wieśniaczki, z których jedna miała być Dulcyneą. Don Kichot nie daje się nabrać, rozczarowuje się, ma poważne wątpliwości. Jednak w końcu znajduje wyjście z tej sytuacji: uznaje, że Dulcynea musi być zaczarowana, dlatego wygląda jak wieśniaczka.
Fragment ten jest znaczący, ponieważ jest pierwszym momentem w Don Kichocie, gdzie następuje zamiana ról - tutaj Don Kichot ma wątpliwości, a Sanczo Pansa improwizuje (a do tej pory było odwrotnie, czyli Don Kichot widział rzeczywistość na swój sposób, a Sanczo normalnie, obiektywnie). Fragment ten to zderzenie iluzji Don Kichota, z rzeczywistością powszednią.
Kichot i Sanczo mówią tu podniosłym stylem, a chłopki prostym, co wzmaga efekt komiczny. Scena jest farsą (choć realistyczną).
Don Kichot działa niedorzecznie. Brakuje tu jednak tragicznych powikłań i poważnych skutków jego zachowań. Nie odsłania też problemów rzeczywistości, społeczeństwa. Obsesyjna idea Don Kichota kieruje nim we wszystkim, co robi. Nie czuje się winny niczemu, co zrobił. Jego obłęd widać tylko wtedy, gdy w grę wchodzi jego obsesja, w wielu przypadkach działa jak człowiek zdrowy. Jest zrównoważony, opanowany, szlachetny, ale nie błazeński (choć jest trochę obłąkany). Są w Don Kichocie sceny z bardziej surowym realizmem.
Don Kichot i Sanczo Pansa są skontrastowani do siebie, to figury komiczne.
Don Kichot to pogodna zabawa na wielu poziomach stylowych. Jedyna wielka próba opisania świata bez krytycyzmu i wielkich problemów, jest to przedstawienie rzeczywistości codziennej w atmosferze pogody.
Brązowa pończocha
Pierwsze trzy strony to fragment oryginału książki Do latarni morskiej V. Woolf. Treść fragmentu: pani Ramsey wraz ze swym 6-o letnim synem Jamesem przyjechała do willi na Wyspach Hebrydzkich. Planuje z Jamesem wybrać, się do latarni morskiej i dać pończochy w prezencie synowi latarnika. Scena to mierzenie na Jemesie brązowej pończochy.
Wydarzenie ubogie, ale są wplatane do niego nowe elementy: świadomość postaci (też tych nieobecnych w scenie), drugorzędne wydarzenia natury zewnętrznej rozgrywające się w innym miejscu i czasie. To sprawia, że scena trwa dłużej, bo jej akcja jest przerywana. Przykłady z fragmentu: zdania pani Ramsey przerywane są jej myślami; potem jest narracja autora, ale nie jest to typowa narracja, następnie jest głos „ludzi” o pani Ramsey, potem nagle jest scena z panem Bankesem, z jego słów nie wynika czy je wypowiedział, czy nie, jednak później mówi już pewnie (o pociągu); następnie Bankes patrząc na robotników myśli o pani Ramsey i znów jest powrót do sceny z mierzeniem pończochy itd. Nie ma widocznych w tekście granic między zmianami miejsca akcji.
Nie ma tu informacji obiektywnych. Mowa pozornie zależna jest jednym ze środków. Oprócz tego sam narrator to osoba wątpiąca, zadająca pytania, co potęguje brak rzeczywistości obiektywnej. Nie ma jednego podmiotu, lecz jest wiele zmieniających się podmiotów (pani Ramsey, James, ludzie, Marie, tzw. bezimienni). Dążenie do przybliżenia się ku autentycznej rzeczywistości obiektywnej za pośrednictwem wielu odbieranych przez różne osoby (i w różnym czasie) wrażeń subiektywnych.
Czas akcji tej sceny jest tu zużyty na dygresje.
Nowatorstwo V. Woolf:
- przypadkowość okazji, która wyzwala procesy zachodzące w świadomości bohaterów,
- naturalne oddanie tych procesów, ze swobodą,
- wydobycie przeciwieństwa między czasem „zewnętrznym” i „wewnętrznym”.
Wydarzenia „zewnętrzne” straciły u Woolf swą dominację. Trzy dygresje „zewnętrzne” w tej scenie nie mają ze sobą nic wspólnego. Jedyna część wspólna ich to spojrzenie na panią Ramsey. „Zewnętrzna” rzeczywistość to jedynie pretekst, ważne jest to, co widziane niebezpośrednio, w odbiciu.
Auerbach podaje przykłady dzieł innych autorów, którzy podobnie jak V. Woolf stosowali strumień świadomości w połączeniu z rozwarstwieniem czasowym:
- M. Proust, W poszukiwaniu straconego czasu. T.1. - pretekst przywołuje wspomnienie jakieś
- J. Joyce, Ulisses - wielorakie odzwierciedlenie świadomości, rozwarstwienie czasowe w sposób bardzo radykalny; dzieło to zmierza ku symbolicznej syntezie everymana, są w nim wielkie motywy kultury europejskiej, (choć akcja jest w Dublinie, 1904 roku); nieustające splatanie się różnych motywów, pełne iluzji i frazeologizmów słownictwo, wymaga od czytelnika cierpliwości i wykształcenia.
Osobnym przykładem podobieństwa do dzieła V. Woolf (choć w mniejszym stopniu) jest Czarodziejska góra T. Manna - rozluźnienie związków rzeczywistości zewnętrznej sposobem na właściwą interpretację tejże rzeczywistości, autor obecny, komentujący.
Dramaturgia filmowa ma większe możliwości czasowo-przestrzennej struktualizacji swego tworzywa niż powieść.
Tuż po I. wojnie światowej zmieniał się światopogląd, myślenie ludzi. Zauważono, że jednoznaczne patrzenie i jedne droga do rozwiązywania problemów to błąd (jak np. faszyzm). Pisarze zaczęli rozszczepiać obraz świata pomiędzy wieloznaczne odbicia stanów świadomości.
Powieść Do latarni morskiej jest na swój kobiecy sposób pełna ironii, niejasnego smutku, zwątpienia.
Metoda polegająca na pozbawionym z góry planu przedstawiania rzeczywistości pozwala wywnioskować jak bardzo zmniejszyły się różnice między formami ludzkiego myślenia i egzystencji.