Fernand Braudel, Gramatyka cywilizacji, Warszawa 2006.

Książka ta została napisana w latach 60. - dlatego niektóre wnioski i pytania autora mogą nam się wydawać już nieaktualne. Książka ta miała być podręcznikiem dla francuskich szkół średnich. Braudel chciał zreformować nauczanie historii w szkołach - tzn. pragnął odejść od nauki dat i wydarzeń, od tzw. poszatkowanej historii. Uważał, że to nie jest dobre. Chciał, aby patrzeć na historię jako na pewien nieprzerwany ciąg, strumień, który stwarza nam teraźniejszość. Oglądanie teraźniejszości przez pryzmat historii, historycznych uwarunkowań itp.

Książka jest gruba (600 stron) i dość nudna, ale można wyłowić kilka interesujących rzeczy. Braudel opisuje po kolei cywilizacje (islamu, afrykańską, Dalekiego Wschodu, europejską itp.) - co ciekawe przy cywilizacji europejskiej w ogóle nie wspomina o starożytnych cywilizacjach (Grecji, Rzymie), a zaczyna dopiero od średniowiecza.

Oto Braudel w pigułce:

I. Gramatyka cywilizacji

• możliwość przemieszczania się (ruch, cyrkulacja) jest podstawowym warunkiem istnienia cywilizacji. Żadna cywilizacja nie może istnieć bez nieustannej wymiany doświadczeń, która jest wynikiem zderzania się z sąsiadami.

• obszar kulturowy - to terytorium, w obrębie którego mamy do czynienia z przewagą pewnych cech kulturowych. Każda cywilizacja eksportuje i zapożycza dobra kultury.

• istnienie społeczeństw jest warunkiem istnienia cywilizacji. Napięcia i przeobrażenia społeczeństw ożywiają i stymulują cywilizacje. Nie można oddzielić społeczeństwa od cywilizacji - oba pojęcia dotyczą tej samej rzeczywistości.

• cywilizacja jest na danej przestrzeni, obejmuje dane społeczeństwo, połączone gospodarką i wspólną mentalnością.

• cywilizacja jest domeną czasu długiego, długiego trwania, „nitką odwijającą się z kłębka bez końca”.

II. Cywilizacje pozaeuropejskie

1. Islam i świat muzułmański

• cywilizacja muzułmańska jest „wtórna” - tzn. nie powstała z niczego, lecz wyrosła na żyznej glebie wielobarwnej, znacznie starszej cywilizacji Bliskiego Wschodu;

• działalność Mahometa - 610-632 n.e. Dzięki Mahometowi świat arabski zjednoczył się, a potem podbijał daleko na północ.

• czas świetności islamu - od VIII do XII wieku.

• język arabski stanie się tym, czym łacina dla chrześcijaństwa - wspólnym językiem islamskiego świata.

• tzw. „humanizm muzułmański” - w okresie świetności tej cywilizacji rodzi się jej literatura, filozofia (Awicenna, Awerroes), chemia, matematyka, medycyna itp.

• zmierzch cywilizacji - od XII wieku.

• państwa muzułmańskie a dzisiejszy świat (lata 60. XX wieku): islam stoi przed tym samym dylematem, co Trzeci Świat. Aby włączyć się w życie gospodarcze świata, musi dokonać rewolucji przemysłowej.

2. Czarny kontynent - Afryka

• na kontynencie afrykańskim zawsze miały miejsce różne klęski i kataklizmy.

• Afryka jest głęboko zróżnicowana pod względem kulturowym, religijnym itp. (prymitywne wierzenia łączą się z religiami, np. z islamem)

• problemy związane z gospodarką, kontrast między obszarami miejskimi a wiejskimi;

• trzeba budować od podstaw, potrzebny jest kapitał i nowe inwestycje;

• sztuka Czarnego Lądu stała się atrakcyjna dla Zachodu (rzeźby, maski itp.);

• „dawna Afryka oddala się, razem ze swymi pieśniami, tańcami, koncepcjami artystycznymi, wierzeniami, śpiewanymi poematami”; młoda literatura afrykańska powstaje pod wpływem Zachodu.

3. Kraje Dalekiego Wschodu

• cywilizacje Dalekiego Wschodu to „cywilizacje roślinne” - np. Chińczycy są praktycznie wegetarianami.

• ludy Dalekiego Wschodu związane są z wodą, z wodnymi zbiornikami (z powodu upraw).

• wielkie cywilizacje Dalekiego Wschodu (Indie, Chiny) liczą sobie po kilka tysięcy lat. Zachód oddzielał to co boskie od tego co ludzkie - Daleki Wschód nie zna tego rozróżnienia. Sacrum przenika do wszystkich dziedzin życia (państwo jest religią, filozofia jest religią, etyka jest religią, stosunki społeczne również.)

• CHINY:

- podstawą klasycznej chińskiej religii jest połączenie kultu przodków i bóstw;

- między V a III w. p.n.e. feudalne Chiny rozpadają się na walczące ze sobą królestwa;

- konfucjanizm - jest systemem etycznym, ustalającym zasady życia politycznego i społecznego; jest próbą racjonalnego wyjaśnienia świata; w pewnej mierze jest systemem religijnym. Konfucjusz (551 - 479 p.n.e.) to twórca tego systemu.

- konfucjanizm wyraża potrzeby kasty ludzi wykształconych zwanych mandarynami. Są to przedstawiciele nowego porządku społecznego i politycznego kształtującego się po rozpadzie państwa feudalnego. To „urzędnicy” nowych Chin. Mandaryni są w pewnym sensie odpowiedzialni za stagnację chińskiego społeczeństwa - czuwali, aby nic nie zachwiało równowagi między wielkimi posiadaczami ziemskimi a chłopami.

- taoizm - indywidualna religia zbawienia; mistyczne poszukiwanie absolutu i nieśmiertelności. Zapoczątkowany przez Lao-cy - postać z VII w. p.n.e. Tao to właśnie absolut, „pierwsza potęga życia”.

- buddyzm - dotarł do Chin z Indii. Buddyzm powstał w Indiach na przełomie VI-V w. p.n.e. Okres jego rozkwitu przypada na czasy panowania cesarza Aśoki.

- wedle buddyzmu człowiek po śmierci rodzi się na nowo w innym ciele i żyje w nim tak, jak sobie na to zasłużył w poprzednich wcieleniach; zawsze jednak towarzyszy życiu cierpienie. Jedynym sposobem uniknięcia cierpienia jest droga wskazana przez Buddę, która pozwala osiągnąć nirwanę, roztopienie się w życiu wiecznym i wyzwolenie z kręgu wcieleń. Przyczyną powtórnych narodzin jest pragnienie życia - a więc trzeba je stłumić przez rezygnację i oderwanie się od spraw doczesnego świata.

- Chiny jednoczą się dopiero w XIII wieku. Wtedy spada na nie wiele nieszczęść - m.in. najazd Mongołów. Potem (XIV w.) - wyparcie Mongołów, dynastia Ming u władzy.

- chińskie społeczeństwo jest patriarchalne, opiera się na związkach rodzinnych, rodach, kulcie przodków. Jest też „niewolnicze” - jest to konsekwencją nędzy i katastrofalnego przeludnienia.

- Chiny dziś: 1949 - zwycięstwo komunistów, powstanie ChRL.

- „w Chinach nie ma dialogu, w Chinach trwa walka o życie”.

- Chiny aktualnie pragną stać się stolicą Trzeciego Świata i znowu być „Państwem Środka”.

• INDIE:

- Indie klasyczne (do chwili rozpoczęcia angielskiej kolonizacji) - religia współistnieje tu z władzą.

- podział społeczeństwa na kasty.

- wczesne religie: dżinizm i buddyzm.

- hinduizm jest religią synkretyczną o dużym zasięgu. W hinduizmie na szczycie zasiada trzech bogów: Brahma (stworzyciel świata), Wisznu i Sziwa.

- dla adepta hinduizmu najważniejsze jest wyrwanie się z kręgu powtórnych narodzin. A dusza - niestety - podlega reinkarnacji. Można się wyrwać z tego kręgu dzięki modłom, obrzędom, pielgrzymkom, talizmanom.

- XIII - XVIII w. - islamizacja Indii. Masowe nawrócenia na islam. Powstaje sułtanat w Delhi. Indie to wspólna hindusko-muzułmańska cywilizacja.

- Indie angielskie (1757-1947 - ogłoszenie niepodległości Indii). Działalność Gandhiego (zm. 1948) - przewodził walce narodowo-wywoleńczej; przydomek Mahatma („wielki duchem”). Wg Gandhiego jedynymi środkami, którymi można zwalczać przeciwnika są: prawda, „walka bez gwałtu” i czystość moralna.

• INDOCHINY, INDONEZJA, FILIPINY KOREA:

- cywilizacja Półwyspu Indochińskiego znajduje się pomiędzy dwoma monstrualnymi obszarami - Indii i Chin (a więc oddziaływanie z obu tych stron).

- Indonezja jest tyglem cywilizacji - rasy, religie, aspekty geograficzne i kulturowe mieszają się ze sobą.

- Korea - skutki wojny koreańskiej (1950-53) trwają do dziś. Podział na część północną i południową.

• JAPONIA:

- przed spotkaniem z cywilizacją chińską (w VI w. n.e.) Japonia była prymitywna. Chiny nadały imię archipelagowi („Kraj Wschodzącego Słońca” - po chińsku Je-pen - stąd Japonia).

- cesarska władza w Japonii do wieku XII - wtedy upadek władzy cesarskiej. Rozpoczyna się wielowiekowy okres tzw. szogunatu. Szogunat to „rządy policyjne” - rygor i dyscyplina. Książęta feudalni, przywódcy rodów i prowincji mają do swej dyspozycji rzesze samurajów służących za pieniądze.

- Japonia nowożytna. Epoka Meiji (od 1868) - otwarcie się Japonii na świat zewnętrzny, reformy. Industrializacja. Szogun ustępuje miejsca cesarzowi.

- dualizm Japonii - kraj bardzo nowoczesny, a zarazem tradycyjny.

III. Cywilizacje europejskie.

1. Europa

• obszar Europy zostaje wyodrębniony w wyniku wojen i inwazji. Wszystko zaczyna się wraz z rozpadem Cesarstwa Rzymskiego.

• V-XIII w. - feudalizm; jedna kultura rycerska; jeden świat chrześcijański. Wartości wspólne dla całej Europy. Wieki X-XIII - okres bujnego rozkwitu chrześcijaństwa.

• XI-XVIII w. - ekonomiczne przebudzenie się Europy; nastanie gospodarki kapitalistycznej na Zachodzie Europy, na Wschodzie wciąż feudalizm.

• Kwestie wolnościowe w Europie, liberalizm, rewolucja roku 1848.

• Humanizm w Europie: 1) humanizm renesansowy; 2) humanizm reformacji; 3) humanizm rewolucji francuskiej.

• Humanizm renesansowy to niemilknący dialog z literaturą i kulturą starożytną.

• Humanizm reformacji - protestantyzm aktywnie włącza się w przemiany liberalnego wieku. Protestantyzm zaczyna opowiadać się za prawem do wolności myśli, do krytycyzmu, do racjonalizmu. „Protestant pozostaje z Bogiem sam na sam”. Może przetwarzać swoją religię, przeżywać ją na swój sposób.

• Rewolucja francuska pozostawiła trwałe zdobycze (wolność, równość itp. - przynajmniej na papierze).

• Myśl naukowa w Europie. Trzy systemy objaśniające świat: 1) system Arystotelesa; 2) Kartezjusza i Newtona; 3) teoria względności Einsteina.

• dla Arystotelesa aksjomatem jest jedność świata, Kosmos. Arystotelesowska jedność świata zapewnia pewien ład: każde ciało ma swoje naturalne miejsce, a zatem powinno pozostawać w stanie niczym nie zakłóconego spoczynku. Tak właśnie spoczywa Ziemia w środku Kosmosu.

• system Newtona - wszystko sprowadza się do prawa ciążenia (grawitacji). Każde dwie cząstki materialne we wszechświecie przyciągają się z siłą proporcjonalną do iloczynu ich mas i odwrotnie proporcjonalną do kwadratu odległości między nimi.

• Industrializacja Europy. Cztery klasyczne rewolucje przemysłowe: rewolucja związana z maszyną parową; elektrycznością; silnikiem spalinowym; energią nuklearną. Następują one po sobie i sumują się.

• XVIII w. - manufaktury (robotnicy w jednym budynku pod nadzorem majstra).

• postęp techniczny w Anglii dotyczy dwóch przemysłów: tekstylnego (bawełna) i wydobywczego (metalurgia).

• zjawisko industrializacji rozprzestrzenia się.

• Socjalizm a społeczeństwo przemysłowe. Luty 1848 - Manifest komunistyczny Marksa i Engelsa.

• Różne rodzaje jedności Europy: 1) jedność sztuki i ducha - np. nauki humanistyczne zawsze szybko rozchodzą się po całej Europie. Wniosek: należy bronić jedności kulturowej Europy i nad nią pracować; 2) jedność gospodarcza - powstał Wspólny Rynek, w XX wieku powstawały kolejno EWWiS (Europejska Wspólnota Węgla i Stali), EWG (Europejska Wspólnota Gospodarcza) itp.; 3) jedność polityczna - to jedność ulotna. Europa była i wciąż bywa podzielona pod względem politycznym.

2. Ameryka

• AMERYKA ŁACIŃSKA. Problemy Ameryki Łacińskiej - rasowe (są tam wszystkie trzy rasy - biała, czarna, żółta); gospodarcze (chaos panuje w gospodarce i jest przeszkodą w uprzemysłowieniu i modernizacji państw); społeczne (duży przyrost naturalny, pogłębienie przepaści między klasą rządzących a biedotą); polityczne (kruchość klas rządzących, przewroty polityczne).

• AMERYKA WŁAŚCIWA:

• Stany Zjednoczone:

- historia: kolonizacja amerykańskiego wybrzeża; formowanie się Stanów Zjednoczonych.

- pierwszy sukces to rolnictwo - rozkwit rolnictwa, prowadzenie handlu zamorskiego.

- wyzwalanie się angielskich kolonii w Ameryce (1773 - 1782). Deklaracja Niepodległości. Podbój kontynentu. Kapitalizm umożliwił ten marsz do przodu.

- Ameryka była wtedy głęboko protestancka.

- Industrializacja i urbanizacja Far Westu.

- Główne cechy american way of life: 1) poszanowanie jednostki; 2) uproszczona religijność ukierunkowana na działanie (wzajemna pomoc, wspólny śpiew, obowiązki społeczne); 3) wyższość języka angielskiego.

- cienie i trudności w Ameryce: 1) kwestia murzyńska (w XIX wieku sprawa zniesienia niewolnictwa była jedną z przyczyn wojny secesyjnej - 1861-1865); 2) kapitalizm miał swoje dobre i złe strony (pieniądz był i pozostał królem w Ameryce. panowanie imperium biznesu; niebezpieczeństwo kryzysu); 3) izolacjonizm (po długich latach izolacji Stany zetknęły się ze światem. Pojawiły się nowe problemy - Stany, nawet nieświadomie, dążą do „rządzenia światem”; problem zimnej wojny - była obsesją Stanów)

- amerykańska literatura - tzw. „Stracone pokolenie” (pisarze, dla których socjalizm był lekarstwem na bolączki współczesnego społeczeństwa, czyli Hemingway, Fitzgerald, Dos Passos, Faulkner, Steinbeck. Pokolenie lewicowych intelektualistów). Następne pokolenie odeszło od społecznego realizmu. Po wojnie pojawia się pokolenie „beatników” - w sztuce i używkach szukało lekarstwa na trwogę. Tematem literatury staje się problem samotności i niemożności porozumienia się w pozbawionym sensu świecie.

• Świat angielskich wpływów:

- Kanada. Gdy Anglia utraciła Amerykę, postanowiła zachować Kanadę. Francuska Kanada ograniczona została do prowincji Quebec (wschodnie wybrzeże). Francuscy Kanadyjczycy stanowią 1/3 ludności kraju. Angielscy Kanadyjczycy to prawie 50% ludności. Angielska Kanada stała się „drugą Ameryką” (zaakceptowała american way of life).

- Afryka Południowa. Najważniejszym problemem był apartheid (nierozwiązany jeszcze w trakcie pisania tej książki); stosunek białych do rdzennych mieszkańców cechował zawsze „czujny i skuteczny egoizm”.

- Australia i Nowa Zelandia. Zawdzięczają one swą jednolitość prawie całkowitemu zastąpieniu miejscowej ludności białymi. Całkowite zniknięcie tubylców w Australii; w Nowej Zelandii Maorysów jest teraz ok. 6% całej ludności Nowej Zelandii.

3. Inna Europa: państwo moskiewskie, Rosja, ZSRR

• Od początków do rewolucji październikowej 1917 roku. Najpierw była Ruś Kijowska, która przyjęła prawosławie. To określiło na długie wieki przyszłość ziem ruskich. Wejście rosyjskiej cywilizacji w sferę wpływów Bizancjum (X w.) było jedną z przyczyn podziału Europy na Wschodnią i Zachodnią. Kościół prawosławny na Rusi jest w niewielkim stopniu politycznie zaangażowany, akceptuje ramy państwowości. Państwo wielkoruskie - Ruś osiąga dojrzałość za Iwana Groźnego (XVI w.). Powstanie Księstwa Moskiewskiego. Potem Rosja zwraca się ku Zachodowi (od Piotra Wielkiego - XVII/XVIII w. i Katarzyny II). Tzw. europeizacja ma miejsce (aż do wieku XX).

• Rewolucja roku 1917. Na przestrzeni dziejów sytuacja rosyjskiej wsi zawsze była przyczyną rewolucyjnych napięć. Wg marksizmu społeczeństwa przechodzą kolejno fazy: niewolnictwa, feudalizmu i kapitalizmu. Potem ma być rewolucja i likwidacja własności prywatnej oraz komunizm. W Rosji nie wykształcił się jeszcze kapitalizm, nie było to państwo przemysłowe - więc Lenin będzie miał problem, jak doprowadzić do rewolucji w takim przypadku. Powstaje leninizm - to „zreinterpretowany” marksizm, adaptacja marksizmu do potrzeb kraju słabo uprzemysłowionego. Proletariat w Rosji był zbyt słaby, aby wziąć sprawy w swoje ręce. A więc władzę objęła partia komunistyczna, a nie proletariat.

• Na marginesie: Lenin powiedział kiedyś (cytując żart napoleoński): „Idziemy dalej, a potem się zobaczy.” ;)

• rozwój w ZSRR: napływ ludności wiejskiej do miast; powstają fabryki, szkoły; przyspieszona rewolucja przemysłowa.

• realizm socjalistyczny jako doktryna w sztuce - ogłosił do sekretarz partii Żdanow w 1934 (tzw. „żdanowszczyzna”).

Pytania, reklamacje - do mnie (Joanna Ł.) ;P

---