Charakterystyka i leczenie dysfunkcji seksualnych w depresji (cz. I)

193

Characteristic and treatment of sexual dysfunctions
in depression (part I)

Gałecki P.

1

, Florkowski A.

1

, Depko A.

2

, Woźniak A.

1

, Talarowska M.

1

1

Medical University of Łódź, Poland, Department of Adult Psychiatry;

2

Sexual Outpatients Clinic, Specialist Medical Clinic for Army

Employees in Warsaw, Poland

Sexual dysfunction in patients diagnosed with depressive disorders
affect all phases of sexual response: a decline in libido, erectile dys-
function, ejaculation disorders in men and orgasm and menstruation
in women. It is estimated that are present in approximately 70% of
patients, affecting 23–50% of men suffering from depression and
33–90% of women. The most common symptoms include disorders
of sexual arousal in women (usually in the form of excessive vaginal
dryness), erectile dysfunction in men and affects both sexes abnor-
mal orgasm (anorgasmia or delayed). Sexual dysfunction is treated
as a potential side effect of antidepressant therapy. These drugs
can exacerbate the symptoms of primary sexual dysfunction, and
induce it in those patients who were not present before treatment.
Symptoms of sexual dysfunction reduces quality of life, self-esteem,
mood, and negatively affect the relationship with your partner. Most
currently used antidepressants in the world leads to the occurrence
of sexual dysfunction. These include monoamine oxidase inhibitors,
tricyclic antidepressants, serotonin reuptake inhibitors, serotonin
reuptake inhibitors and norepinephrine, and a new generation of
antidepressants. SSRIs are considered to be preparations for the
largest iatrogenic effect. Sexual dysfunction resulting from treatment
with antidepressant among the most serious reasons for discontinu-
ation by the patients.

Key words: depressive disorders, sexual dysfunction, treatment

Pol. Merk. Lek., 2011, XXXI, 183, 193

Charakterystyka i leczenie dysfunkcji seksualnych
w depresji (cz. I)

PIOTR GAŁECKI

1

, ANTONI FLORKOWSKI

1

, ANDRZEJ DEPKO

2

, ANETA WOŹNIAK

1

, MONIKA TALAROWSKA

1

1

Uniwersytet Medyczny w Łodzi, Klinika Psychiatrii Dorosłych, kierownik: prof. dr hab. med. A. Florkowski;

2

Poradnia Seksuologiczna

Specjalistycznej Przychodni Lekarskiej dla Pracowników Wojska w Warszawie, kierownik: dr med. A. Depko

Charakterystyka i leczenie dysfunkcji seksualnych w depresji
(cz. I)

Gałecki P.

1

, Florkowski A.

1

, Depko A.

2

, Woźniak A.

1

, Talarowska M.

1

1

Uniwersytet Medyczny w Łodzi, Klinika Psychiatrii Dorosłych;

2

Poradnia Seksuologiczna Specjalistycznej Przychodni Lekarskiej

dla Pracowników Wojska w Warszawie

Zaburzenia seksualne w grupie chorych z rozpoznaniem zaburzeń
depresyjnych dotyczą wszystkich faz reakcji seksualnej: spadku li-
bido, zaburzeń erekcji, zaburzeń wytrysku u mężczyzn i orgazmu u
kobiet oraz miesiączkowania. Szacuje się, że występują u około 70%
chorych cierpiących na depresję, w tym 23–50% mężczyzn oraz
33–90% kobiet. Do najbardziej rozpowszechnionych symptomów za-
licza się zaburzenia pobudzenia seksualnego u kobiet (najczęściej
w postaci nadmiernej suchości pochwy), u mężczyzn zaś zaburze-
nia erekcji oraz występujące u obu płci zaburzenia orgazmu (anor-
gazmia lub jego opóźnienie). Zaburzenia seksualne są traktowane
jako potencjalny efekt uboczny terapii przeciwdepresyjnej. Leki te
mogą nasilać objawy pierwotne dysfunkcji seksualnych oraz wywo-
ływać je u tych pacjentów, u których nie występowały przed rozpo-
częciem leczenia. Objawy zaburzeń seksualnych obniżają jakość
życia chorych, ich samoocenę i nastrój oraz negatywnie wpływają
na relacje z partnerem. Większość stosowanych obecnie na świecie
leków przeciwdepresyjnych powoduje wystąpienie zaburzeń seksu-
alnych. Należą do nich: inhibitory monoaminooksydazy, trójpierście-
niowe leki przeciwdepresyjne, inhibitory wychwytu zwrotnego sero-
toniny, inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny i noradrenaliny oraz
leki przeciwdepresyjne nowej generacji. Leki z grupy SSRI są uzna-
wane za preparaty o największym działaniu jatrogennym. Dysfunk-
cje seksualne będące następstwem leczenia przeciwdepresyjnego
należą do istotnych powodów przerwania terapii przez chorych.

Słowa kluczowe: zaburzenia depresyjne, dysfunkcje seksualne,
leczenie

Pol. Merk. Lek., 2011, XXXI, 183, 193

Zaburzenia depresyjne (depressive disorders – ZD) zalicza-
ne są do grupy chorób, w których przebiegu obserwuje się
znaczne rozpowszechnienie dysfunkcji seksualnych. Najczę-
ściej w tych przypadkach dochodzi do utraty libido. Zarówno
Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowot-
nych (International Classification of Diseases – ICD-10), jak
i Diagnostyczny i Statystyczny Podręcznik Zaburzeń Psy-
chicznych (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Di-
sorders – DSM-IV) wymieniają ten symptom wśród grupy
wtórnych objawów zaburzeń depresyjnych [6, 18, 26]. Wyni-
ki licznych badań przeprowadzonych w ciągu ostatnich 10
lat wskazują jednak, że u chorych na depresję powszechne
jest nie tylko zmniejszenie popędu seksualnego, lecz rów-
nież występują pozostałe typy dysfunkcji seksualnych [1].

Wzajemna zależność zaburzeń depresyjnych i dysfunkcji

seksualnych wydaje się być wielokierunkowa. Zaobserwo-
wano bowiem, że dysfunkcje seksualne mogą być przyczy-
ną wystąpienia lub nasilenia depresji, co może pogarszać
rokowanie w przebiegu tej ostatniej. Objawy depresji mogą
również pogarszać objawy dysfunkcji seksualnych bądź wy-

woływać je u tych osób, u których nie były obserwowane przed
postawieniem diagnozy ZD. Zdarza się także, że objawy de-
presji są maską zaburzeń seksualnych. Dysfunkcje seksual-
ne mogą również być zwiastunowym symptomem ZD, a nie-
jednokrotnie są konsekwencją stosowanego leczenia prze-
ciwdepresyjnego [5, 27]. W niektórych przypadkach zwięk-
szają ryzyko wystąpienia kolejnych nawrotów depresji [34].
W momencie stawiania diagnozy oraz planowania oddziały-
wań terapeutycznych należy brać pod uwagę również inne
współwystępujące u pacjenta schorzenia oraz stosowane
leczenie [13, 14]. Zdaniem Kendurkar i wsp. [10], zaburzenia
seksualne występują znacznie częściej wśród chorych z ZD
w porównaniu z chorymi z uogólnionymi zaburzenia lękowy-
mi oraz zaburzeniami obsesyjno-kompulsyjnymi.

Dysfunkcje seksualne są konsekwencją nieprawidłowo-

ści w przebiegu jednej, kilku lub wszystkich faz reakcji sek-
sualnej: pożądania, podniecenia, orgazmu i odprężenia. Mogą
być powiązane z odczuwaniem bólu podczas kontaktu sek-
sualnego. W niektórych przypadkach towarzyszą one pa-
cjentom od chwili rozpoczęcia współżycia seksualnego

P. Gałecki i wsp.

194

(tzw. dysfunkcje pierwotne) lub też ujawniają się po okresie
prawidłowego funkcjonowania, na przykład w następstwie
stresującego wydarzenia (tzw. dysfunkcje wtórne). Mogą mieć
charakter uogólniony lub sytuacyjny [8].

U mężczyzn dysfunkcje seksualne polegają najczęściej

na ograniczeniu potrzeb seksualnych i (lub) na zaburzeniu
przebiegu czynności seksualnych. Wśród kobiet mamy za-
zwyczaj do czynienia z brakiem satysfakcji z prawidłowo prze-
biegających stosunków [17, 29]. Zdaniem Nusbaum i wsp.
[23], do dysfunkcji seksualnych najczęściej występujących
u kobiet należą: utrata zainteresowania współżyciem, zabu-
rzenia orgazmu oraz dyspareunia. Powszechnie występują-
ce w ogólnej populacji rodzaje dysfunkcji seksualnych przed-
stawiono w tabeli [2, 18, 25].

EPIDEMIOLOGIA DYSFUNKCJI SEKSUALNYCH
W ZABURZENIACH DEPRESYJNYCH

Zaburzenia seksualne w grupie chorych z rozpoznaniem ZD
dotyczą wszystkich faz reakcji seksualnej: spadku libido, za-
burzeń erekcji i wytrysku u mężczyzn oraz orgazmu u kobiet
i miesiączkowania. Szacuje się, że występują u około 70%
chorych cierpiących na depresję [3], w tym 23–50% męż-
czyzn oraz 33–90% kobiet [12, 15, 16]. W badaniu Williams
i wsp. [32] stwierdzono u 26,6% respondentów z Francji oraz
u 39,2% pacjentów z Wielkiej Brytanii dysfunkcje seksualne
po trzech miesiącach terapii przeciwdepresyjnej. Obniżenie
libido obserwuje się u 25–83% pacjentów, a w około 25%
przypadków – zaburzenia orgazmu [22]. Do najbardziej roz-
powszechnionych symptomów zalicza się zaburzenia pobu-
dzenia seksualnego u kobiet (najczęściej w postaci nadmier-
nej suchości pochwy), u mężczyzn zaburzenia erekcji oraz
występujące u obu płci zaburzenia orgazmu (anorgazmia lub
jego opóźnienie) [12]. Według Heitzmana [8], do częstych
dysfunkcji u kobiet należy również pochwica oraz odczuwa-
nie bólu podczas stosunku. Zdaniem Kendedy’ego i wsp. [11],
większy jest stopień obniżenia popędu seksualnego będą-
cego następstwem leczenia przeciwdepresyjnego w grupie
mężczyzn (38–50% badanych) niż kobiet (26–32%), nato-
miast objawy zaburzeń w przebiegu fazy orgazmu mają jed-
nakowe nasilenie u obu płci. Zdaniem Montejo i wsp. [19],

mężczyźni zgłaszają większą częstotliwość występowania
dysfunkcji seksualnych niż kobiety, jednak w grupie kobiet
są one bardziej nasilone.

W internetowym badaniu prowadzonym przez Shindel i

wsp. [30] na terenie Ameryki Północnej wzięło udział 1241
kobiet, studentek kierunków medycznych (średnia wieku
25,4 lat). Analizowano obecność ZD, zaburzeń lękowych
oraz współwystępowanie dysfunkcji seksualnych. U 46% ba-
danych rozpoznano ZD. Ryzyko występowania symptomów
dysfunkcji seksualnych było powiązane w istotnym stopniu
z objawami depresji (p < 0,001). Do najczęstszych należały
zaburzenia orgazmu. Smith i wsp. [31] analizowali funkcjo-
nowanie seksualne grupy mężczyzn (n = 844), także stu-
dentów kierunków medycznych. Symptomy depresji stwier-
dzono u 37% badanych. Ulegały nasileniu wraz ze zwięk-
szaniem się poziomu lęku. Z objawami depresji w najwięk-
szym stopniu były powiązane zaburzenia erekcji (erectile
dysfunction – ED). Okazało się również, że znaczna czę-
stość kontaktów seksualnych chroni przed wystąpieniem
symptomów ZD. W grupie pacjentów z występującymi ob-
jawami ZD, którzy nie spełniali kryteriów dysfunkcji seksu-
alnych, obserwowano, w porównaniu ze zdrowymi, zmniej-
szenie satysfakcji ze współżycia oraz mniej korzystną sa-
moocenę w tej sferze [24].

DYSFUNKCJE SEKSUALNE A LECZENIE
PRZECIWDEPRESYJNE

Dysfunkcje seksualne będące następstwem leczenia prze-
ciwdepresyjnego należą do istotnych powodów przerwania
terapii przez pacjentów. Pojawienie się tych zaburzeń zna-
cząco pogarsza jakość życia leczonych, obniża samoocenę,
niekorzystnie wpływa na relacje z partnerką oraz ma nega-
tywny wpływ na wyniki leczenia przeciwdepresyjnego [12, 32].
Zagadnienie to wydaje się istotne, ponieważ około 42% cho-
rych nie informuje lekarza o pojawieniu się objawów zabu-
rzeń seksualnych, oczekując na samoistną remisję [4], a je-
dynie 15% z nich spontanicznie zgłasza ich występowanie
[14]. Czynnikami, które mogą utrudniać zebranie przez leka-
rza informacji na temat życia seksualnego pacjenta, mogą
być: brak fachowej wiedzy pacjenta na ten temat, skrępowa-

Rodzaj dysfunkcji

Obniżenie popędu seksualnego

Awersje seksualne i brak przyjemności
seksualnej

Zaburzenia pobudzenia seksualnego
u kobiet

Zaburzenia erekcji u mężczyzn

Zaburzenia orgazmu

Wytrysk przedwczesny

Pochwica

Dyspareunia

Tabela. Najczęstsze dysfunkcje seksualne w populacji ogólnej
Table. The most common sexual dysfunctions in general population

Charakterystyka

dotyczy przypadków stałego lub okresowego obniżenia popędu seksualnego, braku fantazji seksualnych,
ograniczonego dążenia do aktywności seksualnej; wśród kobiet zaburzenia te są znacznie częstsze
niż u mężczyzn

niechęć do genitalnych kontaktów seksualnych lub aktywne ich unikanie; lęk może mieć różne nasilenie: od
łagodnego lęku i braku przyjemności do skrajnie nasilonego stresu i ataków paniki; w niektórych przypadkach
reakcje seksualne przebiegają prawidłowo, ale pacjent nie odczuwa przyjemności

stałe lub nawracające trudności z osiąganiem lub utrzymaniem lubrykacji i pobudzenia narządów płciowych,
trwające aż do zakończenia czynności seksualnych

stała lub nawracająca niemożność osiągnięcia lub utrzymania w czasie stosunku odpowiedniego wzwodu
prącia, trwająca aż do zakończenia czynności seksualnej; zaburzeniu często towarzyszą objawy lęku, obawa
przed niepowodzeniem, nadmierna koncentracja na właściwym przebiegu czynności seksualnej; u około
15–30% objawy ustępują samoistnie; w starszym wieku są częstsze niż u młodszych mężczyzn

polegają u obu płci na stałym lub nawracającym występowaniu opóźnienia lub braku orgazmu po prawidłowo
przebiegającej fazie podniecenia seksualnego; zaburzenia orgazmu u kobiet mogą wiązać się z zaburzoną
samooceną i obrazem swojego ciała czy brakiem satysfakcji z relacji z partnerem

stałe lub nawracające występowanie ejakulacji podczas minimalnej stymulacji seksualnej, jeszcze przed
wprowadzeniem członka do pochwy, w trakcie wprowadzania go lub zaraz po dokonaniu tej czynności,
znacznie wcześniej niż satysfakcjonowałoby to mężczyzn

stałe lub nawracające występowanie mimowolnego skurczu mięśni otaczających pochwę, najczęściej
podczas stosunku seksualnego; natężenie skurczu powoduje dyskomfort i trudności przy penetracji lub
całkowicie ją uniemożliwia; skurcz może się przedłużać i wyzwalać ból; częściej występuje u młodszych
niż starszych kobiet

stały lub nawracający ból w okolicach narządów płciowych w czasie stosunku płciowego, rzadziej przed
stosunkiem lub po nim; występuje zarówno u mężczyzn, jak i kobiet; objawy mogą dotyczyć każdego
kontaktu seksualnego lub ograniczają się do pewnych rodzajów stymulacji, partnerów, sytuacji

Charakterystyka i leczenie dysfunkcji seksualnych w depresji (cz. I)

195

nie wynikające z problemów w tej dziedzinie, różnice wieku
lub płci oraz obawy przed niewłaściwym zrozumieniem [14].

Przyczyn jatrogennego oddziaływania farmakoterapii prze-

ciwdepresyjnej na funkcje seksualne może być kilka. Po
pierwsze, leki przeciwdepresyjne przez działanie sedacyjne
oraz oddziaływanie na układy neuroprzekaźników istotne dla
prawidłowego przebiegu reakcji seksualnych (dopaminę,
noradrenalinę, serotoninę, acetylocholinę, kwas gamma-
aminomasłowy – GABA, oksytocynę, wazopresynę arginino-
wą, angiotensynę II, hormon uwalniający gonadotropinę, sub-
stancje P, neuropeptyd Y, cholecystokininę) mogą zmniejszać
zainteresowanie współżyciem. Niektóre leki przeciwdepre-
syjne wpływają również bezpośrednio i pośrednio na układ
hormonalny pacjentów [8].

Montgomery i wsp. [21] dokonali przeglądu literatury do-

tyczącej związków między farmakoterapią przeciwdepresyj-
ną a objawami dysfunkcji seksualnych. Zdaniem tych au-
torów, większość stosowanych obecnie na świecie leków
przeciwdepresyjnych prowadzi do wystąpienia zaburzeń
seksualnych. Należą do nich: inhibitory monoaminooksy-
dazy (monoamine oxidase inhibitors – IMAO), trójpierście-
niowe leki przeciwdepresyjne (tricyclic antidepressants –
TAD), inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (selective
serotonin reuptake inhibitors – SSRI), inhibitory wychwytu
zwrotnego serotoniny i noradrenaliny (serotonin-norepine-
phrine reuptake inhibitors – SNRI) oraz leki przeciwdepre-
syjne nowej generacji.

SSRI są uznawane za preparaty o największym działaniu

jatrogennym [11]. Należą one do najczęściej przepisywanych
przez lekarzy leków przeciwdepresyjnych, jednak w porów-
naniu z lekami wpływającymi na system noradrenergiczny,
dopaminergiczny oraz melatoninergiczny wywierają najsilniej-
szy niekorzystny wpływ na poziom pobudzenia oraz orgazm
[12, 33]. W następstwie ich stosowania najczęściej obserwu-
je się zaburzenia procesu ejakulacji i orgazmu, rzadziej erekcji
i libido. Główny mechanizm farmakologiczny związany z tym
zjawiskiem to prawdopodobnie pobudzenie receptora sero-
toninergicznego 5HT

2

[28].

Kennedy i wsp. [12] dokonali analizy prawie 200 angloję-

zycznych artykułów opublikowanych w bazie MEDLINE w
latach 1986–2000, poświęconych współwystępowaniu dys-
funkcji seksualnych i zaburzeń depresyjnych. Ich zdaniem,
leki z grupy SSRI (analizowano badania poświęcone fluok-
setynie, sertralinie, paroksetynie, citalopramowi i fluwoksa-
minie) w 30–60% przypadków powodują wystąpienie obja-
wów zaburzeń seksualnych, podczas gdy jedynie 10% osób
przyjmujących bupropion oraz nefrazodon zgłasza objawy
dysfunkcji seksualnych. Również mirtazapina w niewielkim
stopniu była powiązana z pojawianiem się dysfunkcji w sferze
seksualnej. Mniej negatywnych skutków ubocznych w funk-
cjonowaniu seksualnym w porównaniu z lekami z grupy SSRI
powodowały również wenlafaksyna oraz moklobemid [7, 11].

Przekrojowe badania z udziałem licznej grupy responden-

tów przeprowadzili również Montejo i wsp. [20]. Zbadali 610

kobiet oraz 412 mężczyzn (średnia wieku 39,8 lat, SD = 11,3),
leczonych z powodu obecności zaburzeń depresyjnych. Od-
setek incydentów dysfunkcji seksualnych w całej grupie wy-
nosił 59,1% (n = 604), natomiast w odniesieniu do poszcze-
gólnych leków był następujący: fluoksetyna – 57,7% (n = 161
na 279 leczonych), sertralina – 62,9% (n = 100 na 159 pa-
cjentów), fluwoksamina – 62,3% (n = 48 na 77 badanych),
paroksetyna – 70,7% (n = 147 na 208 pacjentów), citalopram
– 72,7% (n = 48 na 66 badanych), wenlafaksyna – 67,3%
(n = 37 na 55 badanych), mirtazapina – 24,4% (n = 12 na 49
pacjentów), nefazodone – 8% (n = 4 na 50 pacjentów), ami-
neptyna – 6,9% (n = 2 na 29 badanych) oraz moklobemid –
3,9% (n = 1 na 26 badanych).

Także trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne mogą być

przyczyną bolesnej ejakulacji oraz trudności z utrzymaniem
erekcji, a u kobiet – anorgazmii. Zaburzenia seksualne towa-
rzyszyły najczęściej terapii klomipraminą (33%, wykazuje
największe działanie serotoninergiczne, w konsekwencji
wywiera najsilniejsze działanie hamujące procesy ejakula-
cji i orgazmu), w dalszej kolejności imipraminą, dezipraminą
oraz nortryptyliną [8, 28].

PIŚMIENNICTWO

1. Bartlik B., Kocsis J.H., Legere R. et al.: Sexual dysfunction secondary to

depressive disorders. J. Gend. Specif. Med., 1999; 2 (2); 52-60.

2. Basson R., Wierman M.E., van Lankveld J. et al.: Summary of the re-

commendations on sexual dysfunctions in women. J. Sex Med., 2010;
7; 314-326.

3. Clayton A.H.: Female sexual dysfunction related to depression and

antidepressant medications. Curr. Womens Health Rep., 2002a; 2 (3);
182-187.

4. Clayton A.H., Montejo A.L.: Major depressive disorder, antidepressants,

and sexual dysfunction. J. Clin. Psychiatry., 2006; 67; supl. 6; 33-37.

5. Clayton A.H., Pradko J.F., Croft H.A. et al.: Prevalence of sexual dys-

function among newer antidepressants. J. Clin. Psychiatry., 2002; 63 (4);
357-366.

6. Diagnostic and Statistic Manual of Mental Disorders-fourth edition (DSM-

IV-TR). American Psychiatric Association, Washington 1994.

7. Gregorian R.S., Golden K.A., Bahce A. et al.: Antidepressant-induced

sexual dysfunction. Ann. Pharmacother., 2002; 36 (10); 1577-1589.

8. Heitzman J.: Dysfunkcje seksualne w chorobie afektywnej dwubieguno-

wej. Psych. Prakt. Ogólnolek., 2003; 3; 33-38.

9. Heruti R., Steinvil A., Schochat T. et al.: Screening for erectile dysfunc-

tion and associated cardiovascular risk factors in Israeli men. IMAJ, 2008;
10; 686-689.

10. Kendurkar A., Kaur B.: Major depressive disorder, obsessive-compulsive

disorder, and generalized anxiety disorder: do the sexual dysfunctions
differ? J. Clin. Psychiatry, 2008; 10 (4); 299-305.

11. Kennedy S.H., Eisfeld B.S., Dickens S.E. et al.: Antidepressant-induced

sexual dysfunction during treatment with moclobemide, paroxetine, ser-
traline, and venlafaxine. J. Clin. Psychiatry, 2000; 61 (4); 276-281.

12. Kennedy S.H., Rizvi S.: Sexual dysfunction, depression, and the impact

of antidepressants. J. Clin. Psychopharmacol., 2009; 29; 157-164.

13. Kriston L., Günzler C., Agyemang A. et al.: Effect of sexual function on

health-related quality of life mediated by depressive symptoms in cardiac
rehabilitation findings of the SPARK project in 493 patients. J. Sex Med.,
2010; 7 (6); 2044-2055.

14. Landowski J.: Patogeneza dysfunkcji seksualnych w depresji. Psych.

Prakt. Ogólnolek., 2003; 3 (1); 23-25.

Ryc. Zależność między czynnikami przyczyniającymi się do wystąpienia i utrzymywania dysfunkcji seksualnych u chorych na depresję
Fig. Several variables associated with sexual dysfunctions among depressive patients

Zaburzenia
depresyjne

Leki

antydepresyjne

Reakcja na

niepowodzenie

Zachowania

unikające

Reakcja

partnera

Zaburzenia

seksualne

P. Gałecki i wsp.

196

15. Laurent S.M., Simons A.D.: Sexual dysfunction in depression and anxie-

ty: conceptualizing sexual dysfunction as part of an internalizing dimen-
sion. Clin. Psychol. Rev., 2009; 29; 573-585.

16. Lew-Starowicz Z.: Trazodon a seksualność. Seksuol. Pol., 2003; 1;

23-25.

17. Mędraś M., Bablok L.: Andropauza. PZWL, Warszawa 2002.
18. Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdro-

wotnych. Rewizja dziesiąta. Rozdział V: Zaburzenia psychiczne i zacho-
wania. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius”, Kraków 1994.

19. Montejo A., Prieto N., Terleira A. et al.: Better sexual acceptability of ago-

melatine (25 and 50 mg) compared with paroxetine (20 mg) in healthy
male volunteers: an 8-week, placebo-controlled study using the PRSE-
XDQ-SALSEX scale. J. Psychopharmacol., 2010; 24 (1); 111-120.

20. Montejo A.L., Llorca G., Izquierdo J.A. et al.: Incidence of sexual dys-

function associated with antidepressant agents: a prospective multicen-
ter study of 1022 outpatients. Spanish Working Group for the Study of
Psychotropic-Related Sexual Dysfunction. J. Clin. Psychiatry, 2001; 62,
supl. 3; 10-21.

21. Montgomery S.A., Baldwin D.S., Riley A.: Antidepressant medications: a

review of the evidence for drug-induced sexual dysfunction. J. Affect.Di-
sord., 2002; 69; 119-140.

22. Murawiec S., Jakima S.: Buproprion – skuteczny lek przeciwdepresyjny

o korzystnym profilu działania w sferze seksualnej. Seksuol. Pol., 2007;
5; 2; 83-88.

23. Nusbaum M., Braxton L., Strayhorn G.: The sexual concerns of African

American, Asian American, and white women seeking routine gynecolo-
gical care. J. Am. Board Fam. Pract., 2005; 18; 173-179.

24. Peitl M.V., Peitl V., Pavlović E.: Sexual self-perception in schizophrenic

and depressive patients. Nord J. Psychiatry, 2010 [Epub ahead of print].

25. Porst H., Vardi Y., Akkus E. et al.: Standards for clinical trials in male

sexual dysfunctions. J. Sex Med., 2010; 414-444.

26. Pużyński S.: Zaburzenia depresyjne w praktyce lekarza rodzinnego. In-

stytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2000.

27. Rothschild A.J.: Sexual side effects of antidepressants. J. Clin. Psychia-

try, 2000; 61; supl. 11; 28-36.

28. Rybakowski J.: Zagadnienia neurobiologii i psychofarmakologii czynno-

ści seksualnych. Psych. Prakt. Ogólnolek., 2003; 3 (1); 17-22.

29. Schulman C., Lunenfeld B.: The aging male. Endocrinology, 2002; 9; 112-

127.

30. Shindel A.W., Eisenberg M.L., Breyer B.N. et al.: Sexual function and

depressive symptoms among female North American medical students.
J. Sex Med., 2011; 8 (2); 391-399.

31. Smith J.F., Breyer B.N., Eisenberg M.L. et al.: Sexual function and de-

pressive symptoms among male North American medical students. J.
Sex Med., 2010; 7 (12); 3909-3917.

32. Williams V.S., Baldwin D.S., Hogue S.L. et al.: Estimating the prevalence

and impact of antidepressant-induced sexual dysfunction in 2 European
countries: a cross-sectional patient survey. J. Clin. Psychiatry, 2006; 67
(2); 204-210.

33. Woodrum S.T., Brown C.S.: Management of SSRI-induced sexual dys-

function. Ann. Pharmacother., 1998; 32 (11); 1209-1215.

34. Zajecka J.: Strategies for the treatment of antidepressant – related sexu-

al dysfunction. J. Clin. Psychiatry, 2001; 62; supl. B; 35-43.

Adres: dr med. Monika Talarowska, Klinika Psychiatrii Dorosłych, Uniwersy-
tet Medyczny, 91-229 Łódź, ul. Aleksandrowska 159, tel. [phone], faks
42 640 50 58, e-mail: [e-mail]