Artykuł publikowany w:
Bańka, A. Derbis, R.(Red.)(1993).
Myśl psychologiczna w Polsce Odrodzonej. Poznań: Gemini. s.
17-30.
Augustyn Bańka
Instytut Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań
BEZROBOCIE JAKO PRZYCZYNA, SKUTEK ORAZ KATEGORIA OPISU ZMIAN MENTALNOŚCI.
RZECZYWISTOŚĆ, STEREOTYPY I UTOPIE
WPROWADZENIE
Tak się składa, że odzyskiwanie przez Polskę suwerenności oprócz nadziei niesie ze sobą liczne zagrożenia, do
których niewątpliwie zaliczyć należy zagrożenie bezrobociem. Zarówno w okresie międzywojennym, jak i po
1989 roku zjawisko to stało się wyzwaniem nie tylko dla polityków i działaczy gospodarczych, ale również dla
psychologów. Artykuł ten ma na celu dwie rzeczy. Po pierwsze, uporządkować podstawowe problemy i fakty
psychologiczne związane z bezrobociem, tak aby w szybko zmieniającej się rzeczywistości nie pogłębiać
absurdalnych stereotypów (mitów) i utopii. Po drugie, wskazać, jakie badania i strategie zaradcze
psychologowie mogą i powinni realizować w odniesieniu do problematyki bezrobocia.
PSYCHOLOGICZNY FENOMEN BEZROBOCIA Z PERSPEKTYWY HISTORYCZNEJ
Zjawisko bezrobocia pojawiło się na wielką skalę po raz pierwszy w czasie wielkiego kryzysu ekonomicznego.
W latach 1929-1935 straciło pracę wiele milionów osób na całym świecie. Ogromny zasięg tego zjawiska
spowodował pojawienie się nie znanych dotąd problemów w sferze gospodarczej, społecznej i filozoficznej
państw. Na ten okres przypada wzrost zainteresowania problemem bezrobocia wśród przedstawicieli nauk
ekonomicznych i społecznych.
Jedne z pierwszych badań nad funkcjonowaniem osób bez pracy psychologowie przeprowadzili w
austriackiej osadzie Marienthal, założonej obok fabryki włókienniczej. Po I wojnie światowej Marienthal
wyróżniał się wysokim poziomem stopy życiowej i bogatym życiem kulturalnym (Jahoda, 1972). Kryzys, jaki
nastąpił w Marienthalu w latach trzydziestych jako żywo przypomina kryzys w Europie Środkowo-Wschodniej
po upadku komunizmu.
Badania marienthalskie Lazersfelda i Jahody (por. T. Tomaszewski, 1938) miały na celu poznanie
życia osób pozbawionych zatrudnienia i wpływu, jaki wywarła na nich utrata pracy. Badacze zamieszkali w
osadzie i obserwowali wszelkie aspekty jej życia oraz reakcje ludzi. Szczególnym przedmiotem zainteresowania
badaczy był sposób, w jaki bezrobotni wykorzystywali swój czas. Stwierdzono, że czas zaczął się rozpadać na
okresy zgodnie z częstotliwością wypłacania zasiłków. Praca zawodowa narzuca pewien schemat dnia. W
sytuacji, gdy schematu zabrakło, bezrobotny nie odczuwał żadnej presji czasu. Tempo życia zwolniło się,
niedziela przestała być wyróżniającym się dniem tygodnia, a mężczyźni, jak pisze Jahoda (1972), „zapomnieli
już, co to znaczy pośpiech”.
Na
równie
wielką skalę podobne badania przeprowadził w amerykańskim mieście New Haven w latach
2
1932-1939 E. Bakke (1940). Choć uzyskane przezeń wyniki nie są tak bardzo pesymistyczne, jak w przypadku
Marienthalu, bowiem stwierdzono zdolność bezrobotnych do kierowania swoim życiem, to jednak w dużym
stopniu były z nimi zbieżne.
W Polsce badania nad problemem bezrobocia zapoczątkował w okresie międzywojennym B. Zawadzki
(1935). Przeanalizował on 57 pamiętników bezrobotnych wyróżnionych w konkursie zorganizowanym przez
Instytut Gospodarstwa Społecznego w 1933 roku. Jest rzeczą niezmiernie charakterystyczną, iż wyróżnił on
takie same typy postaw życiowych, jakie występowały wśród mieszkańców Marienthalu: niezłamanych,
zrezygnowanych, złamanych. Zawadzki zwrócił uwagę na jeszcze jedną cechę bezrobotnych. Było nią poczucie
upokorzenia związane z pobieraniem zasiłku oraz poczucie
degradacji i bezsilności. Wiele osób wstydziło się bardziej swojej nędzy niż niemożności znalezienia pracy, a
także nie wykluczało próby popełnienia samobójstwa.
T. Tomaszewski (1938), opierając się głównie na badaniach marienthalskich i pamiętnikach
bezrobotnych, próbował nakreślić genezę przemian, jakie zachodzą w życiu psychicznym osób po utracie pracy.
W swoich poglądach na genezę zmian w mentalności bezrobotnych T. Tomaszewski (1938) największe
znaczenie przypisał warunkom ekonomicznym. Wprawdzie wyróżnił jako drugi czynnik zmian cechy
indywidualne jednostki, takie jak charakter, inteligencję i doświadczenie, ale uznał ich wpływ za stosunkowo
mało znaczący. Także oddziaływanie czynnika czasu, jakim jest czas trwania bezrobocia, autor powiązał z
sytuacją materialną jednostek. Reakcja psychiczna na brak pracy nie jest stała w czasie, w związku z tym
powinno się ją, zdaniem T. Tomaszewskiego (1938), ujmować jako pewien proces.
WSPÓŁCZESNY KONTEKST BADAŃ NAD BEZROBOCIEM W POLSCE
Badania nad bezrobociem w Polsce po II wojnie światowej zostały zaniechane wraz z nastaniem ideologii tzw.
„naukowego socjalizmu”, operującej - jak we wszystkich krajach socjalistycznych - zasadą pełnego
zatrudnienia, czyli konstytucyjnej i prawnej gwarancji pracy dla każdego. Fenomen psychologiczny bezrobocia
pojawił się w Polsce Odrodzonej ponownie w 1989 roku wraz z nastaniem przemian politycznych i
gospodarczych. Bezrobocie, wyłaniając się ze sfery tabu, od razu stało się pojęciem symbolizującym wolność,
wolny rynek, kapitalizm, reformy. W ślad za tym bezrobocie stało się kategorią, na której skupiła się uwaga
polityków, społeczeństwa i psychologów.
Zespół zmiennych psychologicznych, które towarzyszą poja- wiającemu się na nowo zjawisku
bezrobocia w Polsce, tworzą wielopoziomowy system przyczyn, procesów i skutków. Fakt wieloaspektowości
bezrobocia, jego niezwykłej zmienności w czasie jest powodem wielu nierealistycznych ocen, nastawień i
wyjaśnień, z których część eksplikacyjna wskazuje na cechy wspólne z myśleniem mitycznym, a część
pragmatyczna - z myśleniem utopijnym.
Do podstawowych przyczyn psychologicznych bezrobocia w Polsce zaliczyć należy: a) wewnętrzne
obiektywne uwarunkowania kulturowe związane z „wypaleniem się” kolektywistycznego modelu kultury
(Reykowski, 1992; Triandis, 1991) (zgodnie z tym modelem wszystkim należy się mało i po równo); b)
zewnętrzne uwarunkowania kulturowe, czyli kontakt i współzawodnictwo z kulturą bardziej efektywną, opartą
Artykuł publikowany w:
Bańka, A. Derbis, R.(Red.)(1993).
Myśl psychologiczna w Polsce Odrodzonej. Poznań: Gemini. s.
17-30.
na indywidualizmie i konkurencji; c) wewnętrzne subiektywne uwarunkowania kulturowe, związane z
postrzeganą atrakcyjnością efektywnej (wydajnej i nastawionej na jakość) kultury indywidualistycznej.
Przyjmując obowiązujące we współczesnej psychologii kulturowej kategorie opisu (Berry, 1990), poszczególne
wyznaczniki bezrobocia można określić kolejno jako: procesy ekonomiczne związane z modernizacją, procesy
społeczne związane z akulturacją i procesy psychologiczne związane z asymilacją nowych systemów wartości.
Dzięki procesom modernizacji możliwa stała się reforma ekonomiczna, czyli faktyczna a nie pozorna
restrukturyzacja gospodarki (Jakubik, 1993). Elementem strukturalnym reformy ekonomicznej jest
transformacja mentalności, jej dopasowanie do nowych celów, reguł działania (Fedorowicz, 1992).
Wskaźnikiem zachodzących transformacji mentalności Polaków było, przynajmniej w początkowym okresie
wprowadzania reformy, wyraźne przyzwolenie na bezrobocie. Wszystkie badania psychospołeczne wskazują na
to, iż ludzie uznają występowanie bezrobocia za zło konieczne, z którym należy nauczyć się żyć
(Dzięgielewska, 1991; Borowicz i in., 1991; Skarżyńska, 1992). Inna rzecz, iż w dalszym okresie „oswajania
się” z realiami bezrobocia poziom akceptacji bezrobocia spadał (Bańka, 1992a), by w końcu przeistoczyć się w
absolutny brak społecznego przyzwolenia.
Procesy modernizacji na poziomie społecznym wspomagane są przez procesy akulturacji, a na poziomie
jednostki - procesy psychicznej asymilacji. Akulturacja to nakładanie się nowych wzorów na dotychczas
obowiązujące nawyki myślowe i schematy zachowania. Przejmowanie kulturowych wzorów gospodarki
kapitalistycznej związane było z nierealistycznymi ocenami (por. M. Summers, 1992), „mechanicznym”
przejmowaniem doświadczeń, stanowiących najlepszą pożywkę dla stereotypów i utopii.
„Mechaniczne”, tj. w postaci stereotypów, transponowanie obcych wzorów myślowych i schematów
zachowania, podlega procesom psychicznej asymilacji, czyli procesowi uwewnętrzniania ich przez jednostkę w
strukturze Ja. W konsekwencji prowadzi to do kolejnych zmian mentalności. W tym cyklu stereotyp, schemat
myślowy dotyczący bezrobocia raz jest przyczyną, a innym razem skutkiem. Jak wykazują badania (Bańka,
1992a) procesy psychologicznej asymilacji prowadzą jednak nie tylko do odrzucania nieadekwatnych
stereotypów, nierealistycznych nastawień, ale także do powstania nowych stereotypów i nowych niezgodności
oczekiwań w stosunku do obiektywnych możliwości (w terminologii Gibsona, 1979 - affordances) lub „poten-
cjalnych możliwości” (w terminologii T. Tomaszewskiego, 1991). W tym kontekście psychologiczny fenomen
bezrobocia jawi się jako wielowymiarowy fakt, który z punktu widzenia procesów akulturacji jest przyczyną
zmian mentalności, z punktu widzenia procesów asymilacji jest skutkiem i wreszcie z punktu widzenia
zewnętrznego obserwatora (psychologa) dokonującego diagnozy i prognozy zjawiska - kategorią opisu. Każdy z
trzech wyżej wymienionych punktów widzenia na bezrobocie stanowi osobny problem psychologiczny,
stawiający psychologom innego rodzaju wyzwania oraz wymagający odrębnych rozwiązań praktycznych.
BEZROBOCIE JAKO PRZYCZYNA I SKUTEK ZMIAN MENTALNOŚCI
Bezrobocie stało się w Polsce faktem po II wojnie wraz z wydaniem ustawy z dnia 29.XII.1989 r. powołującej
rejonowe biura pracy. Wydarzenie to miało nie tylko wymiar formalnoprawny, ale również psychologiczny. Nie
4
zdarza się bowiem zbyt często sytuacja, jaka miała miejsce w Polsce, iż bezrobocie funkcjonuje obiektywnie
jako fenomen formalnoprawny, lecz w tym samym czasie nie istnieje jako fakt subiektywny - postrzegany.
Kuriozum bezrobocia w Polsce, w początkowej jego fazie, polegało na występowaniu zjawiska jako czystej
teorii opartej na antycypacji zdarzeń, do której naginało się fakty i rzeczywistość. Mówiąc językiem Mouniera
było to „istnienie nie istniejącego”.
W chwili „zadekretowania” i obwieszczenia faktu, iż oto już właśnie mamy do czynienia w Polsce z
bezrobociem, od strony psychologicznej było ono zaledwie konstruktem poznawczym (wyobrażeniem), a nie
realnie doświadczanym (postrzeganym) faktem przez osoby pozostające poza kontraktem pracy. Było to więc
coś, co podlegało dopiero procesowi społecznego i indywidualnego uczenia się oraz asymilacji.
Generalnie
rzecz
biorąc, psychologowie, politycy, menedżerowie, biznesmeni i w ogóle większość
społeczeństwa w podejściu do dychotomii „praca - niepraca” swoimi wyobrażeniami wyprzedzili fakty dostępne
doświadczeniu. Wyobrażenie oraz wartościowanie bezrobocia nie oparte na konkretnym przeżyciu było i jest
różne w różnych grupach społecznych, tak jak różne obowiązują w nich stereotypy i systemy wartości.
Najważniejsze stereotypy dotyczące bezrobocia związane były z następującymi grupami społecznymi: a) ludzi
bezpośrednio zagrożonych bezrobociem, b) pracodawców i menedżerów, c) polityków , d) dziennikarzy. Każdą
z nich cechuje odrębne wyobrażenie zjawiska, formułowane z perspektywy innych celów i dążeń.
Stereotyp bezrobocia w grupie osób zagrożonych bezrobociem najlepiej oddaje określenie Zygmunta
Freuda - „święty lęk”. Pobrzmiewa w nim paradoks ambiwalencji słabego lęku przed nieznanym oraz
pozytywnego nastawienia czy nawet wręcz optymizmu. Badania wskazują, że co piąty bezrobotny
zarejestrowany w 1990 roku (Dzięgielewska, 1991; Borowicz i in., 1991)
porzucił pracę z własnej woli i aż 70% bezrobotnych uczyniło to z niezadowolenia z uzyskiwanych zarobków.
Co piąty bezrobotny w 1990 roku nie oceniał negatywnie faktu zwolnienia z pracy lub odejścia z niej na własną
rękę. Podobny odsetek oceniał odejście z dawnej pracy, bez względu na przyczynę, jako szansę na poprawę
swojej sytuacji zawodowej i materialnej.
Wyniki te są szokujące w zestawieniu z wynikami podobnych sondaży przeprowadzanych na
Zachodzie (Neuser i in., 1990), ale dość dobrze oddają mentalność ludzi po czterdziestu pięciu latach braku
obeznania z realiami bezrobocia. Wytworzony stereotyp nakazywał upatrywać w bezrobociu szansy,
minimalizować zagrożenia. Tylko niewielki odsetek zarejestrowanych bezrobotnych wyrażał gotowość podjęcia
każdej pracy. Stało się to wkrótce powodem powstania negatywnego stereotypu bezrobotnego jako osoby
uchylającej się od pracy (Skarżyńska, 1992).
Myślenie menedżerów i pracodawców w odniesieniu do bezrobocia wyznacza stereotyp, który
ukształtował czterdziestopięcioletni okres przymusowego tolerowania absencji w pracy, niskiej wydajności,
samowolnego porzucania pracy, wymuszania wzrostu zarobków. Pierwszy stereotyp zakłada, iż bezrobocie w
każdych warunkach ma działanie higieniczne, to znaczy działanie dyscyplinujące, zwiększające efektywność
zachowań produkcyjnych, pubudzające motywację do pracy, zwiększające jakość pracy, ograniczające absencję
w pracy etc. Jest to stereotyp bardzo silny, odporny na zmianę i jednocześnie sprzeczny ze stereotypem
pracobiorców (Szylko-Skoczny, 1992). Na pytanie „czy twoim zdaniem strach przed bezrobociem wpływa
korzystnie na pracujących?” odpowiedź zdecydowanie twierdzącą udzieliło 40% badanych i tyle samo
Artykuł publikowany w:
Bańka, A. Derbis, R.(Red.)(1993).
Myśl psychologiczna w Polsce Odrodzonej. Poznań: Gemini. s.
17-30.
odpowiedź zdecydowanie negatywną, ale na pytanie: „czy Twoim zdaniem bezrobocie sprzyja naprawie
Polski?” aż 76% odpowiedziało „nie” i tylko 18% „tak” (WBP, 1991).
W tym samym czasie u polityków w myśleniu o bezrobociu funkcjonował stereotyp oparty na lęku
przed negatywnymi skutkami społecznymi. Politycy i prawodawcy nie mając własnych doświadczeń z
bezrobociem zaadaptowali, bez większych modyfikacji, konceptualizację tego zjawiska z krajów, w których
było ono od dziesięcioleci stałym elementem życia społecznego i gospodarczego. Na podstawie stereotypu
przeniesionego z „państwa dobrobytu” opracowano ustawodawstwo mające więcej wspólnego ze „szlachetną”
utopią (Ambrose, 1990) niż z polskimi realiami. Rozciągnięcie parasola „welfare state” nad ludźmi mogącymi
stracić pracę bez względu na przyczyny, motywy i własną winę miało bezpośrednie skutki psychopatologiczne:
nieuzasadnionego optymizmu, przeświadczenia o przewadze profitów z przejścia na bezrobocie, braku lęku
przed utratą kontraktu pracy, nieograniczone przyzwolenie do pracy „na czarno”.
Dostępność wysokich zasiłków, przekraczająca średnią pensję urzędników wypłacających zasiłki,
miała bezpośrednio trzy skutki (Bańka, 1992a; Bańka, 1992b): a) niewykształcenie się w mentalności
bezrobotnych, prawnie zakwalifikowanych do tej kategorii, poznawczej reprezentacji fenomenu bezrobocia,
czego wskaźnikami był duży poziom optymizmu (29% bezrobotnych utratę pracy traktowało jako szansę
znalezienia lepszego sposobu zarobkowania, 19% badanych nie kojarzyło utraconej pracy „z niczym godnym
żalu”, tylko 9% z biedą i 2% z bezradnością: - WBP, 1990); deprecjację pracy kontraktowej jako koncepcji na
spełnienie sensu życia (80% bezrobotnych było zdania, iż praca nie jest żadnym wyznacznikiem wartości
człowieka, a 45% akceptowało pracę „na czarno” - WBP, 1990); c) frustrację pracowników zajmujących się
obsługą bezrobotnych w biurach pracy (Bańka, 1992a, 1992b, 1992c).
Pierwszy rok „oswajania” się z bezrobociem i konfrontowania stereotypów z realiami życia
doprowadził do rozczarowań u wszystkich, z wyjątkiem pracowników biur pracy świadczących profesjonalnie
pomoc bezrobotnym (Bańka, 1992a). Wśród pracodawców i menedżerów pojawiło się rozczarowanie z niskiej
efektywności bezrobocia jako czynnika motywacyjnego i dyscypli- nującego pracobiorców. Efektem tego jest
pogłębienie się negatywnego stereotypu
bezrobotnego jako człowieka unikającego pracy, mniej zdolnego, mniej lojalnego, gorzej wykwalifikowanego.
U pracobiorców pogłębił się stereotyp, iż bezrobocie „to nic strasznego”, a może nawet jest to inny rodzaj
„wakacji”. U polityków z kolei mniejsza od przewidywanej skala bezrobocia doprowadziła do nowego
złudzenia, podobnego do tego, jakiemu ulegli pracobiorcy, co dało asumpt do odebrania biurom pracy statusu
administracji specjalnej.
Kiedy w drugiej połowie 1991 roku bezrobocie w skali kraju osiągnęło 15%, skutki psychospołeczne
zaskoczyły wszystkich, nie wyłączając psychologów. Przesunięcie się bezrobocia ze sfery formalno-
teoretycznej (prawnej) i stereotypowej do sfery realnej rzeczywistości, doprowadziło do istotnych przemian
mentalności bezrobotnych (Bańka, 1992a). Po pierwsze, w umyśle bezrobotnych wykrystalizowała się poz-
nawcza reprezentacja zjawiska w postaci pojęcia bezrobocia, czego wskaźnikami empirycznymi są: spadek
akceptacji dla pracy „na czarno”, spadek optymizmu, wzrost poziomu lęku przed utratą pracy, spadek
przyzwolenia na bezrobocie jako zjawisko normalne, podejmo- wanie aktywniejszych działań na rzecz
6
znalezienia pracy, próby przejścia „na swoje”, większa aktywność w poszukiwaniu pracy (Bańka, 1992a) .
Kierunek zmian w mentalności nie jest jednakże jednoznacznie pozytywny. Psychologowie w
większości oceniają dokonu- jące się zmiany w mentalności bezrobotnych jako zmiany całkowicie negatywne
(Skarżyńska, 1992). Niestety, z większością poglądów psychologów polskich trudno dyskutować, bowiem są
wyrażane głównie na łamach prasy codziennej i tygodniowej, a nie w periodykach naukowych. Niemniej jednak
badania własne wykazują, że zmiany mentalności są dwuwartościowe (por. rys. 1). Oznacza to, że każda zmiana
w zależności od punktu widzenia może być negatywna lub pozytywna. Np. zwiększony poziom lęku jest
elementem wyuczonej bezradności, ale jest czynnikiem prowadzącym do wzrostu dyscypliny i współpracy z
instytucjami udzielającymi bezrobotnym profesjonalnej pomocy.
Jednowartościowe podejście do zmian mentalności w związku z bezrobociem sprzyja formułowaniu
jednowymiarowych strategii zaradczych, które więcej mają wspólnego z utopią (nie zawsze szlachetną) niż z
rzeczywistością. Większość formułowanych w Polsce programów zwalczania bezrobocia ma charakter utopii,
opartych na ideologii zamiast gruntownej wiedzy psychologicznej i społecznej. A oto niektóre tylko przykłady
najważniejsze i najniebezpieczniejsze z nich. Dla radykalnych polityków bezrobotny to „obibok”, dla którego
najlepszą „terapią” jest pozbawienie zasiłku i ochrony prawnej państwa. Zapomina się przy tym o
nieprzemijających prawdach z epoki marienthalskiej, iż bezrobotny nie jest w stanie bez pomocy państwa
poradzić sobie sam. Dla ludzi o orientacji społecznej skuteczna walka z bezrobociem jawi się jako absolutna
opieka socjalna nad potencjalnymi bezrobotnymi, bezrobotnymi i ich rodzinami (por. PHARE, 1993). Dla
psychologów wreszcie, którzy w zmianach mentalności bezrobotnych dostrzegają przede wszystkim wyuczoną
bezradność zarysowuje się koncepcja (lansowania m.in w PTP) pomocy poprzez psychoterapię. Koncepcja ta w
równym stopniu jest szlachetna, nieskuteczna co nieprawdziwa (Winefield i in., 1987). Nie można skutecznie
eliminować skutków, nie eliminując przyczyn, które te skutki wywołują. Pomysł udzielania garstce
bezrobotnym pomocy terapeutycznej, gdy bez pomocy pozostaje 3 mln ludzi, jest jedynie skutecznym środkiem
eliminującym objawy a nie przyczyny. Koncentracja na łagodzeniu skutków pozostawania poza kontraktem
pracy a nie „dostarczenie” samej pracy bezrobotnemu, świadczy o niezrozumieniu istoty zjawiska i mało
dojrzałej próbie jego rozwiązywania.
Tragizm sytuacji pogłębia fakt likwidacji znakomitej większości poradni wychowawczo-zawodowych.
Gdy dawne zawody „zużyły się” i zachodzi potrzeba permanentnego przekwalifikowywania się, bezrobotni w
różnym wieku pozbawieni są doradztwa psychologicznego w odniesieniu do decyzji, jakie muszą podejmować
w zakresie zmiany w strukturze swojego Ja.
Rys. 1. Dwa profile osobowości bezrobotnego („przed rokiem” - linia pogrubiona i „po roku” - linia cienka) w
ocenie pracowników Rejonowych Biur Pracy
Przed
psychologią polską, ale nie tylko, jako nauką i dziedziną stosowaną, stoją dwa poważne
wyzwania. Po pierwsze, stworzenie niemal od nowa, tzn. na nowych podstawach metodologicznych,
psychologicznych charakterystyk zawodów, które uwzględniałyby dokonane i mające nastąpić transformacje na
Artykuł publikowany w:
Bańka, A. Derbis, R.(Red.)(1993).
Myśl psychologiczna w Polsce Odrodzonej. Poznań: Gemini. s.
17-30.
rynku pracy. By zrozumieć bezrobocie, najpierw trzeba zrozumieć społeczny i psychologiczny kontekst rynku
pracy (Burchell, 1992). W chwili obecnej jest tak, że np. szkoły zawodowe kształcą w kierunkach, po których
szanse znalezienia pracy są znikome. Lub odwrotnie, np. wyżsi urzędnicy bankowi mają wykształcenie na
poziomie uniwersyteckim, gdy tymczasem w dobie komputerowej cały ich trud w pracy sprowadza się do
poznania zaledwie kilku instrukcji (Joseph, 1986). Tak więc wysokie zarobki i stosunkowo wysoki prestiż
społeczny tej grupy zawodowej jest dziełem skrzętnie budowanej mistyfikacji.
Po drugie, przed psychologią stoi zadanie opisania i wyjaśnienia bezrobocia jako: a) typu i rodzaju
grupy społecznej (np. w aspekcie kolektywizmu v.s. indywidualizmu; b) rodzaju osobowości i zmienionej
mentalności w perspektywie krótkookresowej i długookresowej.
BEZROBOCIE JAKO KATEGORIA OPISU ZMIAN MENTALNOŚCI
W Polsce odrodzonej bezrobocie jako psychologiczna kategoria opisu obarczone jest podwójnym piętnem, tak
jak pojęcie „odrodzenie” - ruchem do przodu i cyklicznym nawrotem. Pierwszym, jak już była o tym mowa, jest
niejako przymusowy powrót do „początków”. Drugim jest konieczność przekraczania progów teraźniejszości.
W pierwszym przypadku „początki” oznaczają: coś, co już kiedyś było; coś, co jest mniej wyrafinowane w
znaczeniu metodologicznym; coś, co jest już gdzie indziej dobrze poznane i stanowi standard, a tutaj dopiero
musi być opracowane niemal od podstaw. W drugim przypadku zachodzi konieczność dostosowania procedur
badawczych do obowiązujących standardów metodologicznych, a strategii zaradczych - do celów i kierunków,
w których zmierzają procesy transformacji. Między tymi dwiema tendencjami jest zasadnicza sprzeczność, taka
sama jak sprzeczność między przeszłością a przyszłością, którą w jakiś sposób trzeba rozwiązać.
W psychologii bezrobocie jako kategoria opisu swój „początek” bierze z badań marienthalskich oraz B.
Zawadzkiego (1935). Jest to cezura, punkt odniesienia wszystkich badań i teorii wyjaśniających, jakie powstały
na świecie w ostatnich 60 latach. Badania w Marienthalu choć były produktem swoistego czasu i miejsca, są
akceptowanym punktem odniesienia w ocenie osiągnięć, jak też aktualności problemów podniesionych w
minionej epoce. Istotą badań w Marienthalu nie było odkrycie nowego zjawiska, ale jego dokładny i
ekstensywny opis w miarę upływu czasu i procesu badawczego (Jahoda, 1992; Harding, Sewel, 1992). Badaczy
interesowały „wszystkie” wyznaczniki reakcji bezrobotnych i ich rodzin, a główną rolę w opisie danych
odgrywała intuicja badaczy (Jahoda, 1992). Metoda badawcza zastosowana w Marienthalu mimo skromności
założeń była prekursorem „nieniszczącej” strategii psychoekologicznej (Bańka, 1993) i tym należy tłumaczyć
jej atrakcyjność dla dzisiejszych badaczy. W całej Europie przeprowadza się cyklicznie badania w modelu
marienthalskim (Whelan, 1992; Rzewnicka, 1993). W Polsce tego typu badania na pełną skalę nie zostały
jeszcze podjęte. Pewne fragmenty badań w modelu marienthalskim przeprowadzone w Poznaniu dały wyniki
zaskakująco zbieżne z wynikami Jahody sprzed kilkudziesięciu lat.
W badaniach ex post facto Zawadzkiego (1935) zastosowana została metoda psychobiograficzna
(1935). Mimo częstego przytaczania niezwykłej wartości zastosowanej metody (Fryer, Payne, 1986), nigdzie
nie udało się jej powtórnie zastosować, czego prawdopodobną przyczyną jest olbrzymia pracochłonność.
8
Co jest istotnego, nowego i ekscytującego we współcześnie realizowanych badaniach, to całkowicie
odmienne pytania, związane z nimi kontrowersje oraz pojęcia i teorie wyjaśniające zjawisko bezrobocia.
Współcześnie w badaniach i w „teoriach” psychologicznych dotyczących bezrobocia stawiane są
bardzo precyzyjne pytania, stosowane bardzo precyzyjne procedury obliczeniowe i uzyskiwane są wyjątkowo
wieloznaczne wyniki, budzące nigdy nie kończące się kontrowersje. Nieprzemijająca wartość badań
marienthalskich polega właśnie na tym, że nie stawiano w nich żadnych pytań i nie oczekiwano żadnych
precyzyjnych odpowiedzi. Wnioski, które jednakowoż z nich wynikały, mają charakter uniwersalny,
pozwalający na stawianie szczegółowych pytań badawczych.
Nowe
podstawowe
pytania badawcze koncentrują się na wyjaśnieniu przyczynowości w statystycznie
ustalonych zależnościach między bezrobociem a deficytami w obszarze zdrowia pozytywnego (samoocena,
rozwój) i negatywnego (psychotyzm, samobójstwa, choroby fizyczne i psychiczne). Korelacje te stanowią
fragment ogólniejszego w naukach społecznych dylematu: czy obserwowane skutki psychologiczne i
patologiczne są efektem determinacji zewnętrznej, czy wewnętrznej? Ustawicznie pojawia się więc hipoteza,
że osoby, które stają się bezrobotnymi są nosicielami deficytów psychicznych, albo że stawanie się
bezrobotnym powoduje i wzmacnia deficyty psychiczne? Badania przeprowadzone na różnych populacjach
(Winefield i in., 1990; Janowska i in., 1992; Feather, O'Brien, 1986; Schaufeli, 1992) i grupach (Fineman, 1983;
Hartley, 1978), w różnych niszach ekologicznych (Harding, Sewel, 1992; Whelan, 1992), z użyciem różnych
kryteriów i miar zdrowia psychicznego (Layton, 1987; Layton, Eysenck, 1985; Dooley i in., 1992) dają wciąż tę
samą odpowiedź; zaburzenia psychopatologiczne u części są wynikiem atrybutów osobowościowych, a u części
bezrobotnych - wynikiem utraty pracy.
Pierwszą osobliwością współczesnych badań nad bezrobociem jest brak analizy krytycznej założeń,
wyników i opartych na nich uogólnień. Drugą osobliwością jest kontrowersja wokół kwestii ubóstwo versus
brak pracy. Obydwa punkty widzenia są gloryfikowane z nadużyciem pojęcia „teoria” dla czynnika
pośredniczącego (agency theory) oraz teorii deprywacji. Przede wszystkim obydwie opcje dotyczące czynników
determinujących zdrowie psychiczne nie są sobie przeciwstawne, ani nie są teoriami w ścisłym tego słowa
znaczeniu. Tzw. „teoria czynnika pośredniczącego” (agency theory) podkreśla to, iż jednostka ludzka jest
aktywnym organizmem, którego poziom aktywności bezrobocie w sposób istotny ogranicza. Teoria deprywacji
podkreśla natomiast nawykowe wykorzystywanie przez ludzi instytucji społecznych w zaspokajaniu potrzeb
psychicznych. Teoria czynnika pośredniczącego kładzie większy nacisk na elementy ekonomiczne jako
wyznaczniki zdrowia psychicznego. Z kolei teoria deprywacji nacisk kładzie na socjologiczne aspekty
bezrobocia, lokując zjawisko w kontekście instytucjonalnym; bezrobocie odcina człowieka od pewnych
instytucji i zbliża do innych, które zaspokajają całkowicie inne potrzeby psychiczne. Obydwie „teorie” dokonują
przełożenia pojęć psychologicznych bądź to na pojęcia ekonomiczne, bądź socjologiczne, czyniąc
interdyscyplinarnym cały obszar badań. Interdyscyplinarność to co prawda wartość niezwykle pożądana w
badaniach naukowych, ale jednocześnie niezwykle trudna w realizacji.
Sprawą szczególnie godną podkreślenia jest to, iż nigdzie nie udało się zbudować psychologicznej
teorii bezrobocia w ścisłym znaczeniu słowa „teoria”. Innymi słowy nie udało się stworzyć teorii w takim
znaczeniu, w jakim ona występuje w psychologii eksperymentalnej i w ogóle w naukach empirycznych. W
Artykuł publikowany w:
Bańka, A. Derbis, R.(Red.)(1993).
Myśl psychologiczna w Polsce Odrodzonej. Poznań: Gemini. s.
17-30.
naukach empirycznych teoria podlega falsyfikacji, ulepszaniu, walidacji oraz predykcji w ramach ściśle okre-
ślonych założeń,
iż różne rzeczy lub kwestie nie są tym samym (są równe). Warunek ten jest niespełnialny w badaniach
psychospo- łecznych nad bezrobociem. W warunkach szybko zmieniającej się rzeczywistości rzeczy i zjawiska
nigdy nie są sobie równe. Są to teorie, które nie spełniają warunków niezależności od ograniczeń czasowo-
przestrzennych (Bańka, 1985). Są one raczej wyrażeniem pewnych tendencji, przewidywań historycznych niż
logicznym stwierdzeniem zależności, iż „jeżeli A to B”.
W
związku z powyższym jest dość dużej miary paradoksem to, że dotychczas nie została
sformułowana żadna wyraźna teoria psychologiczna bezrobocia. Z jednej strony istnieją bardzo ogólne teorie, w
których bezrobocie pojawia się jakby na marginesie lub w bardzo ogólnym sensie. W tym nurcie wymienić
można teorię Z. Freuda, E. Fromma czy A. Maslowa. Są to teorie w większym stopniu inspirujące, stymulujące
niż wyjaśniające zależności między eksplenansem a eksplenandum. Z drugiej strony brak jednolitej teorii
bezrobocia wypełniają liczne teorie szczegółowe opracowane dla innych celów: teorii wyuczonej bezradności,
teorii wartości, dysonansu poznawczego, atrybucji, schematów Ja. Użyteczność każdej z tych teorii w
wyjaśnianiu fenomenu bezrobocia jest ograniczona właściwie wyłącznie do użyteczności aparatury pojęciowej,
którą owe teorie się posługują.
Na paradoks zakrawają teorie psychologiczne bezrobocia, które operują argumentem braku
determinacji psychologicznej, czego przykładem może być omawiana na wstępie koncepcja T. Tomaszewskiego
(1938). Pozorność paradoksu w tym przypadku wiąże się z tym, iż w wyjaśnianiu psychologicznych skutków
bezrobocia konkurują ze sobą dwa poglądy: o psychologicznej versus ekonomicznej determinacji reakcji na
bezrobocie. T. Tomaszewski (1938) opowiedział się za większą rolą czynników ekonomicznych. Przez długi
czas rola czynników ekonomicznych jako wyznacznika zmian mentalności była w psychologii nie doceniana
(Jahoda, 1992), ale obecnie teza ta jest coraz bardziej popularna.
UWAGI KOŃCOWE
W dającej się przewidzieć przyszłości nie istnieje żadna realna nadzieja, że bezrobocie przestanie być w Polsce,
jak i na świecie, istotnym czynnikiem patologizującym życie społeczne i życie poszczególnych ludzi. Mimo
braku nadziei w tym względzie, można żywić jednakowoż optymizm co do tego, że psychologowie oraz
badacze z zakresu nauk społecznych nie ustaną w swoich wysiłkach na rzecz zminimalizowania kosztów
ekonomicznych i ludzkich, stosując coraz bardziej adekwatne i wyrafinowane metody analizy bezrobocia.
Polska znajduje się w sytuacji szczególnej ze względu na brak dostatecznej liczby badań
psychologicznych oraz brak adekwatnych systemów wyjaśniania, które uwzględniałyby zarówno specyficzne
uwarunkowania gwałtownych transformacji, jak i światowy dorobek teoretyczny i metodologiczny. W
warunkach niezmierzonej różnorodności faktów związanych z bezrobociem jest mrzonką oczekiwanie jednolitej
10
koncepcji bezrobocia, możliwość łatwego transferu wiedzy wypracowanej w innych okolicznościach i wiara w
skuteczność rozwiązań wzorowanych na „egzotycznych” przykładach wziętych z innych krajów lub z innych
dziedzin (walki z ubóstwem, alkoholizmem, narkomanią etc.). Bezrobocie to obszar badawczy, który zawsze
będzie przynależeć do tzw. "field studies", a nie do badań empirycznych - eksperymentalnych. Badania typu
"field studies" zawsze dają w efekcie wyniki obarczone ograniczeniami czasowo-przestrzennymi i nigdy nie
mogą pretendować do praw uniwersalnych, a zbudowane na nich teorie nigdy nie mogą mieć charakteru
formalistycznego. Ale badania w warunkach naturalnych mogą być przeprowadzane w dwóch modelach: w
modelu badań uczestniczących, dla których prototypem były badania w Marienthalu, oraz w modelu
semieksperymentalnym jak z użyciem procedur statystycznych jak ANOVA, analiza czynnikowa. Pierwszego
modelu
badań nie daje się niczym zastąpić, bowiem w szybko zmieniającej się sytuacji, o nierozpoznanych parametrach
- a więc dokładnie takich, z jakimi mamy do czynienia obecnie w Polsce - wartość poznawczą i praktyczną
mają głównie badania o charakterze deskryptywno-eksploracyjym. Wyniki badań opartych na bardziej
wyrafinowanych procedurach statystycznych są użyteczne jedynie wtedy, gdy wcześniej rozpoznane są
elementarne zależności przyczynowo-skutkowe choćby w najprymitywniejszej formie jak procenty (Kasl, 1987;
Jahoda, 1992).
Literatura
Arbose, J. (1990). Poland: Unemployment staff overworked. International Management. 12, 24.
Bańka, A. (1985). On the application of psychology in designing. Polish Psychological Bulletin, 16, 3, 201-
210.
Bańka, A. (1990). U źródeł psychopatologii pracy. Poznań: Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej.
Bańka, A. (1991). Ekologiczny paradygmat psychiki jako wyraz sprzeciwu wobec manipulacji w psychologii.
Materiały sesji naukowej „Ochrona środowiska w refleksji humanistycznej”.
Bańka, A. (1992a). Jak wygląda psychologiczny portret bezrobotnego w Polsce? [w:] Bańka A. (Red.).
Bezrobocie. Podręcznik pomocy psychologicznej. Poznań: Print-B.
Bańka, A. (1992b). Jak pracownicy Rejonowych Biur Pracy widzą bezrobocie i bezrobotnych? [w:] Bańka, A.
(Red.). Bezrobocie. Podręcznik pomocy psychologicznej. Poznań: Print-B.
Bańka, A. (1992c). Percepcja stresów bezrobocia przez pracowników świadczących profesjonalnie pomoc
bezrobotnym. Przegląd Psychologiczny, 4, 509-522.
Bańka, A. (1993). Unemployment stress as perceived by officers working with the unemployed. Polish
Psychological Bulletin, 24 (1), 41-50.
Bakke, E. (1940). Citizens without work. New Haven: University Press.
Berry, J. W. (1990). Psychology of acculturation. [w:] Brislin, R. (Ed.). Applied cross-cultural psychology.
Newbury Park: Sage.
Biedny, R. (1993). Wypalenie zawodowe a sytuacje trudne pracowników urzędów pracy. Praca magisterska
napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. Augustyna Bańki. Poznań: Instytut Psychologii UAM.
Artykuł publikowany w:
Bańka, A. Derbis, R.(Red.)(1993).
Myśl psychologiczna w Polsce Odrodzonej. Poznań: Gemini. s.
17-30.
Borowicz, A., Galor, Z., Niewiadomski, M., Stępień, J. (1991). Wstępne wyniki badań nad bezrobociem w
województwie poznańskim. Biuletyn Ochrony Pracy, 14.
Burchel, B. (1992). Towards a social psychology of the labour market: Or why we need to understand the labour
market before we can understand unemployment. Journall of Occupational and Organizational Psychology,
65, 4, 345-354.
Derbis, R. (1993). Warunki efektywności obsługi bezrobocia w biurach pracy. [w:] Bańka, A., Derbis, R.
(Red.). Myśl psychologiczna w Polsce odrodzonej. Poznań: Gemini.
Dooley, D., Catalano, R., Hough, R. (1992). Unemployment and alcohol disorder in 1910 and 1990: Drift versus
social causation. Journal of Occupational and Organizational Psychology, 65, 4, 277-290.
Drąg, Z., Indraszkiewicz, J. (1992). Świadomość pracobiorców a zmiany ustrojowe w Polsce. Warszawa:
Fundacja im. Friedricha Eberta.
Dzięcielska-Machnikowska, S. (1991). Stosunek bezrobotnych do pracy. Humanizacja Pracy. 4-6, 88-98.
Feather, N. T., O'Brien, G. E. (1986). A longitudinal study of the effects of employment and unemployment on
school-leavers. Journal of Occupational Psychology, 59, 121-144.
Feather, N. T. (1992). Expectancy-value theory and unemployment effects, Journall of Occupational and
Organizational Psychology, 65, 4, 315-330.
Federowicz, M. (1992). Trwanie i transformacja. Ład gospodarczy w Polsce. Warszawa: PAN.
Fryer, D. , Payne, R. (1986). Being unemployed: a review of the literature on the psychological experience of
unemployment. [w:] Cooper, C. L., Robertson, I. (Eds.). International Review of Industrial and
Organizational Psychology. New York: Wiley & Sons.
Fryer, D. (1992). Editorial: Introduction to Marienthal and Beyond. Journal of Occupational Psychology, 65, 4.
257-269..
Furnham, A. (1987). Work related beliefs and human values. Journal of Personal and Individual Differences, 8,
5, 627-637.
Golinowska, S. (1992). Wokół współczesnych problemów bezrobocia. Polityka Społeczna, 5-6, 25-27.
Harding, L., Sewel, J. (1992). Psychological health and employment status in an island community. Journal of
Occupational and Organizational Psychology, 65, 4, 269-276.
Jahoda, M. (1972). Marienthal: The sociography of an unemployde community. London: Tavistock.
Jahoda, M. (1982). Employment and unemployment: A social-psychological analysis. Cambridge: Cambridge
University Press.
Jahoda, M. (1992). Reflections on Marienthal and after. Journal of Occupational and Organizational
Psychology, 65, 4. 355-358.
Jakubik, W. (1993). Restrukturyzacja przemysłu w okresie transformacji. Warszawa: Fundacja im. Friedricha
Eberta.
Janowska, Z., Martini-Fiwek, J., Góral Z. (1992). Bezrobocie kobiet w Polsce. Warszawa: Fundacja im.
Friedricha Eberta.
Kasl, S. V. (1987). Wkład epidemiologii do badań nad stresem. [w:] Cooper, L., Payne, R. (Red.). Stres w
12
pracy. Warszawa: PWN.
Kelvin, P., Jarrett, J. E. (1985). Unemployment. Its social-psychological effects. London: Cambridge University
Press.
Koptas, K. (1992). Wpływ bezrobocia na stosunki społeczne. Humanizacja Pracy, 1-2, 86-97.
Layton, C., Eysenck, S. (1985). Psychoticism and unemployment. Journal of Personal and Individual
Differences, 6, 3, 387-390.
Layton, C. (1987). Externality and unemployment: change score analyses on Rottes's locus of central scale for
male school-leavers and men facing redundancy. Journal of Personal and Individual Differences, 8, 1, 149-
152.'
Lynn, R. Hampson, S. Magee, M. (1984). Home background, inteligence, personality and education as
predictors of unemployment in young people. Journal of Personal and Individual Differences, 5, 5, 549-557.
Manek, A. M. (1991). Psychologiczna problematyka bezrobocia. Przegląd Psychologiczny, 34, 1, 137-152.
Neuser, H., Oldenburg, E., Salutowicz, P., Treu, H. (1990). Arbeit, Selbshilfe und Sozialarbeit Work, Self-Help
m and Social Work. Weinham: Deutscher Studien Verlag.
Olko-Bagieńska, T., Pyrgies, J., Gajda, J. (1992). Przekształcenia własnościowe w państwowych gospo-
darstwach rolnych w Polsce. Warszawa: Fundacja im. Friedricha Eberta.
Reykowski, J. (1992). Kolektywizm i indywidualizm jako kategorie opisu zmian społecznych i mentalności.
Przegląd Psychologiczny, 34, 2, 147-172.
Rim, Y. (1987). A comparative study of two taxonomies of coping styles, personality and sex. Journal of
Personal and Individual Differences, 8, 4, 521-526.
Rokeach, M. (1973). The nature of human values. New York: Free Press.
Rzewnicka, S. (1993). Długość okresu pozostawania bez pracy jako czynnik różnicujący funkcjonowanie osób
bezrobotnych. Praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. Augustyna Bańki. Poznań: Instytut
Psychologii UAM.
Savickas, M. L. (1983). Identity in Vocational Development. Journal of Vacational Behavior, 27, 329-337.
Schaufeli, W. B., Van Yperen, N. W. (1992). Unemployment and psychological distress among graduates: A
longitudinal study. Journal of Occupational and Organizational Psychology, 65, 4, 291-306.
Skarżyńska, K. (1992). Psychologiczne aspekty bezrobocia. Nowiny Psychologiczne. 1, 17-28.
Społeczne skutki przekształceń gospodarczych i politycznych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. (1992).
Materiały z III Międzynarodowej Konferencji w Krasnym 3-7 września 1991. Lublin: Konsorcjum
Kształcenia Dorosłych i Rozwoju Ludzkich Możliwości.
Summers, M. (1992). Economic Alternatives for Eastern Europe, 2, London: New Economics Foundation.
Sztumski, J. (1992). Psychospołeczne i społeczno-polityczne skutki bezrobocia. Humanizacja Pracy, 1-2, 133-
139.
Szylko-Skoczny, M. (1992). Społeczne skutki bezrobocia w wymiarze lokalnym. Raport z badań empirycz- nych.
Warszawa: Fundacja im. Friedricha Eberta
Tomaszewski, T. (1938). Bezrobocie jako zagadnienie. Lwów.
Triandis, H.C. (1991). Psychologia międzykulturowa: Rozwój i osiągnięcia. Przegląd Psychologiczny, 34, 1, 23-
Artykuł publikowany w:
Bańka, A. Derbis, R.(Red.)(1993).
Myśl psychologiczna w Polsce Odrodzonej. Poznań: Gemini. s.
17-30.
26.
Whelan, Ch. T. (1992). The role of income, life-style deprivation and financial strain in mediating the impact of
unemployment on psychological distress: Evidence from the Republic of Ireland. Journal of Occupational
and Organizational Psychology, 65, 4, 331-344.
Winefield, A. H., Tiggemann, M., Smith, S. (1987). Unemployment, attributional style and psychological well-
being. Journal of Personal and Individual Differences, 8, 5, 659-665.
Winefield, A. H., Tiggemann, M., Winefield, H. R. (1990). Factors moderating the psychological impact of
unemployment at different ages. Journal of Personal and Individual Differences, 11, 1, 45-52.
Winefield, A. H., Tiggemann, M., Winefield, H. R. (1992). Spare time use and psychological well-being in
employed and unemployed young people, Journall of Occupational and Organizational Psychology, 65, 4,
307-314.
Witkowski, J. (1992). Co wiemy o bezrobociu w Polsce? Polityka Społeczna, 5-6, 11-15.
Wojewódzkie Biuro Pracy (WBP) w Poznaniu. (1990). Wyniki badań nad bezrobotnymi. Materiały nie
publikowane. Poznań: Wojewódzki Urząd Pracy.
Wódz, J. (1992). Bezrobocie w opiniach bezrobotnych. Polityka Społeczna, 5-6, 25-27.
Zawadzki, B., Lazersfeld, P.F. (1935). The psychological consequences of unemployment. Journal of Social
Psychology, 6, 224-251.
Zika, S. Chamberlain, K. (1992). On the reltion between meaning in life and psychological well-being. Journal
of Psychology, 83, 1.
Zwalczanie długotrwałego bezrobocia w Polsce. Doświadczenia z 20 lokalnych projektów. (1992). Warszawa:
Europejska Fundacja Poprawy Warunków Życia i Pracy.