Włodzimierz Mirowski

Koncepcja szkoły chicagowskiej a koncepcja

ekologii F. Znanieckiego

Strona | 178

W

ŁODZIMIERZ

M

IROWSKI

K

ONCEPCJA

S

ZKOŁY

C

HICAGOWSKIEJ A

KONCEPCJA EKOLOGII

F.

Z

NANIECKIEGO

Źródło: Szkoła chicagowska w socjologii. pod red. K. Wódz i K. Czekaja

Katowice – Warszawa 1992

Włodzimierz Mirowski

Koncepcja szkoły chicagowskiej a koncepcja

ekologii F. Znanieckiego

Strona | 179

W okresie międzywojennym na gruncie socjologii polskiej chicagowska szkoła

ekologiczna nie spotkała się ze szczególnym zainteresowaniem, co zapewne wynikało
częściowo z tego, że zainteresowanie problematyką miejską było ograniczone a socjologia
miasta stawiała w naszym kraju dopiero pierwsze kroki. Znacznie więcej uwagi poświęcano
problematyce

przeludnionej

wsi,

problemom

migracji

zarobkowych,

kwestiom

narodowościowym itp. Socjologowie zainteresowani zagadnieniami społecznymi miast i
urbanizacji, do których należeli F. Bujak, J.S. Bystroń, F.Znaniecki, S. Rychliński, S. Ossowski
wspominali wprawdzie o niektórych obserwacjach i wynikach badań prowadzonych przez tę
szkołę, na ogół jednak, stojąc na gruncie orientacji humanistycznej krytycznie odnosili się do jej
głównych założeń.

S. Rychliński podkreślał z naciskiem, że socjologia nic powinna spaść do rzędu geografii

społecznej. Krytykował leż socjologów amerykańskich za to, że:

„ …z właściwą sobie mechanistycznością ujęć i pragnieniem prostych wzorców

(patterns) mieszają niekiedy socjologię środowiska z geografią miasta”

1

.

Powojenny rozwój polskiej socjologii a także wzbogacenie zarówno problematyki, jak i

metodologii badań z zakresu ekologii społecznej spowodowały że na gruncie polskim zaczęto
poświęcać im więcej uwagi i podjęto także tutaj tego typu badania.

2

W tym miejscu chciałbym się zająć głównie oryginalną w znacznej mierze koncepcją

ekologii ludzkiej zaprezentowaną przez F. Znanieckiego, który nie podejmując szczegółowej
dyskusji z założeniami szkoły chicagowskiej, uznał za stosowne wyrażenie w tej kwestii
swojego teoretycznego stanowiska

3

. Nosił się również z zamiarem napisania na len temat

szerszej pracy jednakże nie udało mu się tego zrealizować.

***

W czasie, gdy Chicago School of Human Ecology święciła tryumfy w badaniach nad

miastami amerykańskimi i nadawała ton badaniom w ramach socjologii miasta w szerokiej
skali międzynarodowej, w 1938 r. ukazało się w Polsce w czasopiśmie naukowym Ruch
Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny studium F. Znanieckiego pt. Socjologiczne podstawy
ekologii ludzkiej.

Chicagowska szkoła ekologiczna, której początkowo wytyczały kierunki i zakres

problematyki prace teoretyczne R.E. Parka, EW. Burgessa i R. McKenzie [1925] wyraźnie
określała jako sferę swoich zainteresowań płaszczyznę biotyczną, „podspołeczną", związaną z
zachowaniami się człowieka jako organizmu biologicznego, nie osiągającą poziomu związków
społecznych. Czynniki kulturalne były z założenia wyłączone z badań ekologicznych. W
studiowaniu organizacji życia społeczeństwa miejskiego operowano tu przestrzenią w podziale
na strefy koncentryczne, roztaczające się wokół centralnego ośrodka, zajmowano się strukturą
społeczno-demograficzną ludności zamieszkującej w poszczególnych rejonach. Ludność ta
była klasyfikowana w pewnych jednostkach ekologicznych, które formowały się w toku
procesów ekologicznych, z których najważniejsze to procesy centralizacji aktywności społecznej
współzawodnictwa koncentracji, segregacji, inwazji i sukcesji.

Znaniecki doceniał inspirującą rolę koncepcji ekologicznej szkoły chicagowskiej na

gruncie badań nad miastami. Jednakże jako humanista nie był usatysfakcjonowany wynikami
badań nastawionych głównie na zjawiska materialne, demograficzne, „podspołeczne”,
oderwane od zagadnień kultury i życia duchowego. Niewątpliwie uznawał on za cenne
włączenie do badań nad społeczeństwem kategorii przestrzennych, ale nie mógł przy tym za-

1

S. Rychliński, „Socjologia miasta”, w: „Przegląd socjologiczny”, 1935,1. III, z. 3-4.

2

Można tu wspomnieć badania Z. Pióro w Lublinie i Toruniu, badania W. Piotrowskiego w Lodzi i Piotrkowie i

in. Szersze omówienie tego zagadnienia można znaleźć w opracowaniu E. Kaltenberg-Kwiatkowskiej
„Koncepcje ekologii społecznej w socjologii polskiej”, w tomie pod red. Z. Pióro „Przestrzeń i społeczeństwo”,
PWN, Warszawa 1982.

3

F. Znaniecki, „Socjologiczne podstawy ekologii ludzkiej”, w: „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i

Socjologiczny”, Poznań 1938, z. 1.

Włodzimierz Mirowski

Koncepcja szkoły chicagowskiej a koncepcja

ekologii F. Znanieckiego

Strona | 180

akceptować tutaj poprzestania na fizykalnym pojęciu przestrzeni, z jej wymiernością i
podzielnością, z pominięciem podstawowych kategorii humanistycznych takich jak znaczenie
przestrzeni dla jednostki czy grupy społecznej, dla stosunków międzyludzkich, jak jej wartość
społeczna. Wspomniana praca F. Znanieckiego miała na celu głównie zwrócenie uwagi na te
humanistyczne aspekty przestrzeni i naszkicowanie założeń humanistycznych dla ekologii, aby
pogłębić badania nad zachowaniami przestrzennymi jednostek i grup społecznych.

Omawiana praca F. Znanieckiego opublikowana tylko po polsku nic stała się przedmiotem

uwagi w skali międzynarodowej, choć w tym samym czasie rozpoczynała się już szersza
dyskusja nad założeniami szkoły ekologicznej w socjologii. Atakowano m.in. oderwanie
biologicznej, materialnej płaszczyzny życia społecznego od kulturalnej (1938), krytykowano
także schematyczne ujęcie „stref naturalnych", nie pasujące do innych sytuacji niż w Chicago

4

.

Coraz silniej atakowano też pomijanie czynników kultury w ujęciach ekologicznych.

Warto tu przypomnieć, że w tym samym roku co omawiane studium F. Znanieckiego,

ukazała się praca L. Wirtha „Urbanism as a Way of Life”, w której zaproponował on
rozróżnienie materialnych i kulturalnych aspektów procesu urbanizacji oraz sposób ujęcia tych
drugich poprzez kategorię stylu życia. Praca ta spotkała się z dużym oddźwiękiem na Zachodzie
i uznano ją za ogromny krok naprzód w rozwoju socjologii miasta. Praca F. Znanieckiego
wnosząca niewątpliwie wiele do pogłębienia ujęcia ekologicznego pozostaje tam do dziś
nieznana.

F. Znaniecki na samym wstępie w omawianej tu pracy wyraził pogląd, że sprawy

przestrzennego rozmieszczenia ludzi i przestrzennej ich ruchliwości mogą być traktowane bądź
z punktu widzenia wiedzy przyrodniczej, bądź z punktu widzenia wiedzy kulturowej
(humanistycznej). W humanistycznym podejściu badacz kultury powinien dostrzegać
przestrzeń ze współczynnikiem humanistycznym tj. „Tak jak jest doświadczana przez te
podmioty ludzkie, których kulturę bada". Ludzie nie doświadczają obiektywnej,
bezjakościowej, nieograniczonej przestrzeni lecz różne „przestrzenie” jakościowe, ograniczone,
oceniane przez nich dodatnio lub ujemnie, lokalizowane w określonej stronie świata i w
określonym położeniu w stosunku do każdej osoby, mające dla ludzi przeważnie określoną
wartość. Znaniecki proponuje używanie dla tych przestrzeni nazwy wartości przestrzenne.
Należą tu miejsca zajęte lub puste, wnętrza, siedziby, okolice, ośrodki, tereny ściśle lub orien-
tacyjnie wymierzone, drogi, bezdroża itd. Te wartości przestrzenne występują jako składniki
ogólniejszego, nieprzestrzennego systemu wartości, jak np. systemu religijnego (miejsca kultu),
systemu estetycznego (miejsca doznań estetycznych), ekonomicznego, społecznego.

Grupy ludzkie mają w sferze swego działania zbiorowego wartości przestrzenne, które są

traktowane jako „własność” tych grup, ich przedmiot władania. Państwo, na przykład, posiada
swe terytorium objęte granicami, włada też takimi wartościami przestrzennymi jak drogi, place
publiczne, gmachy itp. Dla narodu najcenniejszą wartością przestrzenną jest zamieszkiwany
kraj. Znaniecki przytacza tu słowa roty: „...Nie rzucim ziemi skąd nasz ród...”, w których
wyraża się przywiązanie narodu polskiego do swej ziemi. Grupy luźniejsze, jak publiczność w
teatrze, pasażerowie w przedziale kolejowym itp. posiadają przejściowo swoje wartości
przestrzenne. Te wartości, które musi ujmować humanista nie dadzą się zsumować jako
fragmenty obiektywnej przestrzeni, jak to ma miejsce w ujęciach geograficznych, gdzie dają się
one przedstawić na przykład na mapie obok siebie.

Znaniecki podkreślał to z naciskiem mając na uwadze, jak wielkie znaczenie w ramach

badań na gruncie ekologii społecznej odgrywało to ujęcie geograficzne przestrzeni, wydzielanie

4

Pomijanie czynników kulturalnych krytykowała M.A. Alihan w pracy „Social Ecology”, New York University

Press, N.Y. 1938. Później podnosił to również A.U. Holingshead w pracy „Reexamination of Ecological
Theory”,[w:] „Sociology and Social Research”, January - February, 194S. Odmienność układów strefowych w
innych miastach strefowych wykazywał W. Firey w pracy „Land use in Central Boston”, Harvard University
Press, Cambridge 1947.

Włodzimierz Mirowski

Koncepcja szkoły chicagowskiej a koncepcja

ekologii F. Znanieckiego

Strona | 181

stref, metody kartograficzne pozwalające na łączenie pewnych struktur społecznych z
określonymi fragmentami przestrzeni geograficznej. Ten sposób ujęcia, te „podstołeczne”
kategorie uważał on za niewystarczające w ujęciach socjologicznych.

Wartości przestrzenne nie dają się, jego zdaniem także sprowadzić w całości do wartości

ekonomicznych. Prawo człowieka do obecności w pewnej przestrzeni jest rodzajem
uczestnictwa w wartości przestrzennej i łączy się z rolą społeczną. Znaniecki nazwał to prawo
pozycją ekologiczną. Według niego takie nauki humanistyczne jak etnografia, historia,
socjologia zajmują się w zasadzie pozycjami ekologicznymi. Próbuje on leż na podstawie
materiałów zebranych za gruncie tych nauk wysnuć pewne wnioski teoretyczne dla ekologii
ludzkiej.

Z etnografii wiele dowiadujemy się o wartościach przestrzennych ludów na różnych

szczeblach cywilizacji, o wartościach zespołów rodzinnych, różnych gromad, plemion, narodów,
grup religijnych a także klas społecznych, poznajemy tu różne zasady dziedziczenia ról
społecznych wraz z pozycjami ekologicznymi, zmiany tych zasad, zmiany sposobów władania
wartościami przestrzennymi. Możemy też obserwować na podstawie tych materiałów rozwój
normatywnej regulacji stosunków sąsiedzkich pomiędzy zespołami rodzinnymi, rozwój
współpracy w obronie przed zagrożeniami zewnętrznymi wspólnych wartości przestrzennych,
tworzenie nią grup nadrzędnych władających szerszym terytorium.

Znaniecki rozwija m.in. koncepcję struktury grup ze względu na stosunek do wartości

przestrzennych. Wśród tych grup wyróżnia zespoły lokalne i zespoły ponadlokalne. Pierwsze-
stojące ponad zespołami rodzinnymi charakteryzują się posiadaniem wspólnego terytorium
(miejsca okazjonalnych spotkań) i osobistymi kontaktami, drugie - takie jak kościół, państwo,
naród, związek klasowy - mają także swoje wspólne terytoria i miejsca przestrzennego skupienia
lecz odróżniają się tym od lokalnych, że obejmują wiele podgrup lokalnych a okazjonalne ich
skupienia nic mają charakteru bezpośrednich spotkań ogółu członków lecz dokonują się w
sposób pośredni, przez ludzi i instytucje pośredniczące między indywidualnymi członkami a
osobami lub zespołami centralnymi reprezentującymi szerszą grupę jako całość.

Znaniecki podkreśla, że pozycja ekologiczna jednostki w zespole rodzinnym musi ulec

pewnym ograniczeniom w związku z rozwojem ról ponadrodzinnych w ramach zespołów
lokalnych. Zespoły lokalne tworzą przeważnie specjalne miejsca, w których członkowie tych
zespołów mają zapewnione bezpieczeństwo pozycji ekologicznej w czasie spełniania funkcji
związanych z członkostwem w zespole lokalnym. W tym celu powstają na przykład budowle
publiczne, drogi publiczne, chronione przez zespoły lokalne. Istnieją leż, pewne zasady
działające na styku zespołów lokalnych, poruszania się między zespołami, przebywania obcych
na terytorium zespołu. Obcy występują zwykle w określonych rolach - jako goście, jako
reprezentanci nadrzędnych zespołów itp. Grupy ponadlokalne tworzą szersze złożone systemy.
Ich istnienie warunkuje pozycje ekologiczne jednostek w szerszym znaczeniu i wpływa na
pozycje ekologiczne w skali lokalnej.

W ujęciach klasycznej ekologii szkoły chicagowskiej to co Znaniecki nazywa pozycjami

ekologicznymi wyraża się w strefach zakreślonych na mapie. Przeważnie nic uwzględnia się tu
możliwości ogromnego zróżnicowania tych pozycji i wzajemnego nakładania się na siebie
różnych pozycji, zależnie od tego jakie wartości przestrzenne bierze się pod uwagę. Pozycje
narodowe, klasowe, religijne mogą się krzyżować i nie dać się oddzielić w przestrzeni.

Według F. Znanieckiego w ramach grup ponadlokalnych szczególną rolę odgrywa

państwo. Ma ono władzę nad wszystkimi przestrzeniami dającymi się geograficznie
umiejscowić w ramach pewnego terytorium tj. nad siedzibami rodzinnymi, ośrodkami
lokalnymi, nad ich miejscami zebrań itp. Ma to miejsce przeważnie niezależnie od tego czy
wytwarzanie się różnych wartości przestrzennych wynika z działalności państwa czy innych
zespołów. Państwo na ogół siara się uzależnić pozycje ekologiczne od siebie. Ta tendencja jest
szczególnie silna w państwie typu totalnego.

Włodzimierz Mirowski

Koncepcja szkoły chicagowskiej a koncepcja

ekologii F. Znanieckiego

Strona | 182

Państwo rozwija też role państwowe, z którymi łączą się określone pozycje ekologiczne,

kosztem ról w mniejszych zespołach, państwo żąda też udostępnienia swych funkcjonariuszom
dla kontroli wszystkich wartości przestrzennych na swym terytorium. Dążąc do przezwyciężenia
zależności ekologicznej jednostek od grup lokalnych państwo zwykle rozbudowuje system
dróg, środki komunikacji, które stara się utrzymać pod swoją kontrolą. Państwo totalne, takie
jak faszystowskie Niemcy, czy ZSRR dążyło do wyłączności w wyznaczaniu pozycji
ekologicznej obywateli, w regulacji ich rozmieszczenia na swym terytorium, ich ruchliwości.

Znaniecki zaznacza jednak, iż w nowożytnym świecie są siły niezgodne z tendencjami

państw jako grup terytorialnych. Zwraca uwagę na to, że wytwarzają się działania społeczne
dla których bliskość przestrzenna nie ma istotnego znaczenia. Rozwijają się też ważne,
wpływowe role społeczne w których pozycja ekologiczna może być dowolna i dowolnie
zmieniana. Znaniecki łączy to z tworzeniem się nowej rzeczywistości duchowej, w której ludzie
uczestniczą niezależnie od swego rozmieszczenia. W zakończeniu omawianej pracy F.
Znaniecki pisze:

„... samo istnienie państw dążących do absolutnej władzy nad swymi terytoriami, do

bezwzględnej regulacji ekologicznej całej ludności i całkowitej samowystarczalności
materialnej, jest wynikiem działania pewnych sił duchowych i żadna integracja bytu
materialnego państwa, żadne zamykanie granic przed materialnym przenikaniem ludzi i rzeczy
nic może uchronić samych tych sił państwowo twórczych przed wpływem innych sił
duchowych, które działanie ich mogę nie tylko zneutralizować, lecz odwrócić ku innym
zadaniom”

5

Znaniecki jawi się tu jako przeciwnik silnego a zwłaszcza totalitarnego państwa. Dziś po

upływie przeszło pól wieku od napisania tych słów uderza ich aktualność. Upadek systemów
totalitarnych, który obserwujemy w ostatnich lalach wokół nas, potwierdza słuszność
przewidywań Znanieckiego. Jego koncepcje teoretyczne dotyczące ekologii ludzkiej mają w
zestawieniu z koncepcjami klasycznej chicagowskiej szkoły ekologicznej przede wszystkim tę
przewagę, że obejmują nie tylko rzeczywistość miast czy regionów, ale sięgają szerzej do
struktur ponadlokalnych. Ponadto dotyczą w znacznie większym stopniu problematyki
humanistycznej, tj. znaczenia i wartości przestrzeni dla jednostki czy grupy społecznej i dla
stosunków międzyludzkich.

W naszej rzeczywistości, gdzie staramy się obecnie przezwyciężyć szereg pozostałości po

państwie totalitarnym, tworzyć nowe prawa, nową administrację, nowe formy władania
przestrzenią - koncepcje Znanieckiego stanowią zachętę do mobilizacji tych sił społecznych i,
jak mówił Znaniecki, „duchowych”, które umożliwiają zwrócenie energii społecznej w
kierunku tworzenia nowoczesnych, demokratycznych form życia społecznego w naszym kraju.

Omawiane tu zagadnienia, głównie w oparciu o pracę Znanieckiego poświęconą

podstawom socjologicznym ekologii ludzkiej, która to praca nie stanowi systematycznego
wykładu teorii lecz raczej szkic koncepcyjny, nabierają aktualności także dla studiów miejskich,
choć nic ograniczają się one tylko do problematyki z zakresu socjologii miasta w tradycyjnym
ujęciu.

5

F. Znaniecki, „Socjologiczne podstawy ekologii ludzkiej”, w: „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i

Socjologiczny”, Poznań 1938, z. 1.

Włodzimierz Mirowski

Koncepcja szkoły chicagowskiej a koncepcja

ekologii F. Znanieckiego

Strona | 183

B

IBLIOGRAFIA

:

1. M.A. Alihan, Social Ecology, Columbia University Press, New York 1938.
2. W. Firey, Land use in Central Boston Harvard University Press, Cambridge

1947

3. A.B. Holingshead, Reexamination of Ecological Theory, w: Sociology and Social

Research January-February 1948

4. E. Kaltenberg-Kwiatkowska, Koncepcje Ekologii Społecznej w socjologii polskiej, w:

Z. Pióro (red.), Przestrzeń i społeczeństwo - z badań ekologii społecznej, PWN,
Warszawa 1982.

5. R.E. Park, E.W. Burgess, R. McKenzie, The City, Chicago University Press,

Chicago 1925.

6. W. Piotrowski, Społeczno-przestrzenna struktura m. Łodzi. Studium

ekologiczne, 1966.

7. Z Pióro, Ekologia społeczna w urbanistyce, Arkady, Warszawa 1962.
8. S. Rychliński, Socjologia miasta, w: Przegląd Socjologiczny, 1935, t. III, z. 3-4.
9. A.Wallis, Znanieckiego - Socjologiczne podstawy ekologii ludzkiej, w.

Kwilecki (red.), Florian Znaniecki i jego rola w socjologii, 1975.

10. L. Wirth, Urbanism as a Way of Life, w: American Journal of Sociology, 44,

July, 1938.

11. F. Znaniecki, Socjologiczne podstawy ekologii ludzkiej, w: Ruch Prawniczy,

Ekonomiczny i Socjologiczny, Poznań 1938, z. 1.