Świat i człowiek jako dzieło estetyczne.

Dziedzictwo Kanta w

niemieckiej filozofii i kulturze

XVIII-XIX wieku:

Schiller, romantyzm jenajski,

idealizm niemiecki, Marks i Nietzsche.

Kant i dziedzictwo

Krytyki władzy sądzenia

●

„organiczne dzieło” - wzajemna zależność sztuki i

organiczności

●

celowy (teleologiczny) model przyrody: przyroda

ujmowana w analogii do artefaktu, jako wytwór
Boskiego Artysty i efekt jego intencjonalnego projektu

●

model teleologiczny pozwala na uznanie, że

najwyższym celem przyrody jest „człowiek” - człowiek
w ogóle, w sensie zbiorowym → ludzkość (która
doprowadza dzieło stworzenia do końca → organizm
polityczny)

Kant i dziedzictwo

Krytyki władzy sądzenia (2)

●

oświeceniowy motyw ludzkości, która jeszcze nie

osiągnęła swej dojrzałości, nie jest w pełni
ukształtowana, nie osiągnęła swej właściwej postaci,
w pełni zgodnej ze swą istotą, a co więcej, nie jest
swej istoty jeszcze pełni świadoma

●

przepaść: człowiek jako wolny i autonomiczny

podmiot działań moralnych ← → człowiek jako byt
przyrodniczy

●

jak urzeczywistnić ludzką wolność w świecie

przyrodniczym?

Kant i dziedzictwo

Krytyki władzy sądzenia (3)

●

jak urzeczywistnić ludzką wolność w świecie

przyrodniczym?

●

model organicznego dzieła sztuki oraz motyw

Bildung

– kształcenia, tworzenia

●

człowiek ma ukształtować samego siebie w

dziejach swej kultury, wytworzyć siebie samego
jako własne, „organiczne” dzieło, ma w wolnym
działaniu twórczym, przekształcając świat
przyrodniczy, w pełni urzeczywistnić swoją istotę

Kant i dziedzictwo

Krytyki władzy sądzenia (4)

●

istota człowieka (i świata – jako tego, czego człowiek

jest częścią i najwyższym celem) nie jest dana,
pozostaje do wytworzenia

●

ontologia (byt/bycie) jako czyn, jako akt twórczy

●

istotą człowieka okazuje się być w coraz większym

stopniu sam proces autokreacji, samorealizacji,
organicznego samospełnienia

●

istotą człowieka (ludzkości) jest poiesis: robienie,

wytwarzanie, produkowanie, tworzenie → homo
aestheticus (homo faber, homo ludens, homo creator)

Friedrich Schiller

●

Listy o estetycznym wychowaniu człowieka (1795)

●

powiązanie motywów estetycznych, etycznych i

politycznych: urzeczywistnienie wolności jednostki
oraz możliwości jej samorealizacji w organizmie
politycznym, który cechuje się sprawiedliwością
społeczną i zyskuje postać „państwa estetycznego”

●

problem: pogodzenie wymiaru wolności i autonomii

jednostki z wymiarem porządku społecznego

Friedrich Schiller (2)

●

sztuka jako sfera autonomii, dezinstrumentalizacji,

wolności i różnorodności → wychowanie estetyczne w
oparciu o twórczość artystyczną – kształtowanie
samodzielności, organiczny samorozwój, pielęgnowanie
(kultywowanie) indywidualności, wychowanie
obywatelskie: nauka harmonijnego życia i współżycia z
innymi

●

każda jednostka nosi w sobie, w ukryciu, idealnego,

pełnego „człowieka w ogóle” - piękno jako sposób na
urzeczywistnienie wolności oraz ujawnienie tego
„pełnego człowieka”

●

aktywność twórcza - przekształcanie życia w piękne,

„sztuczne” życie: model pięknego pozoru, wolnej gry i
zabawy

Friedrich Schiller (3)

●

państwo ma być sferą urzeczywistnienia i ujawnienia się

„pełnego człowieka” w jednostce, ma pozwalać na
samorealizację różnorodnych jednostek

●

państwo i praktyka polityczna: zjednoczenie

różnorodnych, autonomicznych jednostek, które niczym
elementy dzieła sztuki komponują się w organiczną,
harmonijną całość

●

polityka: harmoniczne jednoczenie tego, co różnorodne

– polityczna jedność bez utraty indywidualnej wolności

●

wiara w uszlachetniającą, harmonizacyjną i

dezalienacyjną moc sztuki jako modelu dla polityki

Friedrich Schiller (4)

●

sztuka jako dezalienacja

●

„Człowiek, wiecznie przywiązany do małego fragmentu całości,

sam rozwija się jako fragment; wiecznie słysząc tylko szmer koła,
które obraca, nigdy nie rozwinie harmonijnie swej istoty, i zamiast
odcisnąć w naturze swej piętno człowieczeństwa, sam staje się
tylko odbiciem swego zawodu i swej specjalności. Wszkaże nawet
ów szczupły i fragmentaryczny podział, który łączy jeszcze
poszczególne człony z całością, nie zależy wcale od form, jakie
same te człony sobie nadają […] lecz zostaje im z surową
skrupulatnością przypisany za pomocą formularza, który zastępuje
ich swobodne przekonania. Martwa litera zastępuje żywy intelekt, a
wyćwiczona pamięć prowadzi pewniej niż geniusz i uczucie”.

Friedrich Schiller (5)

●

utopijna wizja „państwa estetycznego” jako dzieła

urzeczywistniającego w sobie wolność jednostki i
sprawiedliwość społeczną

●

późniejsza utrata wiary w wolność realizowaną w

praktyce politycznej -

zastąpienie jej przez ideę

samorealizacji przez sztukę w sensie ścisłym, idea
małych wspólnot artystyczno-towarzyskich, oddanych
„pięknej komunikacji”, praktykowaniu pięknego życia i
swobodnej wymianie myśli

Romantyzm jenajski

●

Friedrich Schlegel: idea Lebenkunst -

„sztuki życia”; sztuka jako

absolut.

●

człowiek-artysta nie tworzy oderwanych od życia dzieł, ale

kształtuje własne życie jako swoje dzieło

●

jednostkowa egzystencja jako autopoiesis

, działanie polegające

na kształtowaniu, formowaniu siebie oraz otaczającego świata

●

Bildung jednostki: przemiana bezosobowego, anonimowego

życia w twórczą egzystencję, która wynajduje dla siebie własne
formy i normy, nowe sposoby życia

●

romantyzowanie, upowieściowanie, zaczarowanie świata –

nadanie mu całościowego sensu, odejście od rutyny,
„maszynowości” i pokawałkowania charakterystycznego dla
życia nowoczesnego

Idealizm niemiecki

●

Najstarszy program systemu idealizmu niemieckiego

(1796 lub 97). Friedrich W.J. Schelling, Georg W.F. Hegel

●

projekt nowej „filozofii ducha” w oparciu o Kantowską

trzecią Krytykę: „filozofia ducha jest filozofią estetyczną”

●

wizja samokreującego się świata-absolutu jako totalnego

dzieła sztuki – systemu cechującego się „organiczną”
jednością

●

świat jako proces poiesis – wytwarzania i stopniowego

odsłaniania swojej istoty; proces ten osiąga najczystszą
postać w sztuce, w poezji (Schelling)

Idealizm niemiecki (2)

●

Schelling

– sztuka jako najwyższa postać absolutu:

„uniwersum utworzone jest w Bogu, w wiecznym
pięknie, jako absolutne dzieło sztuki”

●

sztuka jako „emanacja absolutu”

●

sztuka jako model dla filozoficznego ujęcia

rzeczywistości

●

ideał jedności filozofii i poezji, projekt „mitologii

rozumu” (Schelling)

●

sztuka jako niższy etap w rozwoju absolutu, motyw

końca sztuki (Hegel)

Karol Marks

●

homo faber -

„człowieka stworzył nie Bóg, lecz

praca”, człowiek jako wytwórca, człowiek jako
producent

– swego bytu, swego świata i samego

siebie, swej istoty, którą jest sama aktywność
produkcyjna

●

kapitalizm

– praca, wytwórczość i produkcja

podwójnie wyalienowana

●

pracownicy-

robotnicy nie są właścicielami

środków produkcji oraz produkowanych
wytworów

●

podział, mechanizacja i specjalizacja pracy

Karol Marks (2)

●

sztuka jako model wolnej, niewyalienowanej

pracy

●

m.in. Ideologia niemiecka

: w społeczeństwie

komunistycznym praca (jej nadwyżka) jako
sztuka, kreacja i wolna inwencja, jako dziedzina
samospełnienia i praktyka swoistego „hobby”

●

brak podziału pracy, możliwość wszechstronnego

samorozwoju, ideał człowieka pełnego, praca nie
jako konieczność ale jako pierwsza potrzeba
życiowa

Friedrich Nietzsche (1)

●

O prawdzie i kłamstwie w pozamoralnym sensie

●

poznanie rzeczywistości jako estetyczna kreacja,

jako twórcza, aktywna interpretacja

●

związek estetyki z etyką: twórcze

„przewartościowanie wszystkich wartości”

●

tworzenie siatki metafor-

pojęć „nakładanych” na

chaotyczną materię rzeczywistości, „wkładanych”
w nią i porządkujących ją → poznając
rzeczywistość, człowiek ją faktycznie
strukturyzuje, odnajduje więc w niej jedynie to, co
sam w nią uprzednio włożył

Friedrich Nietzsche (2)

●

człowiek istnieje w świecie jako indywidualny

podmiot artystycznie twórczy

– tylko o tym zapomniał

●

pod nastawieniem poznawczym do rzeczywistości

kryje się stosunek estetyczny: „interpretujący
przekład”

●

indywidualna, jednorazowa, zdarzeniowa metafora

→ staje się sztywnym schematem pojęciowym,
porządkującym rzeczywistość za cenę jej
ujednolicenia i zniwelowania jej różnorodności:
wielość jednostkowych liści → Liść jako taki (pojęcie,
wzór, praforma liścia)

Friedrich Nietzsche (3)

●

schematy pojęciowe służą człowiekowi-

„architektowi”, racjonalnemu inżynierowi, do
budowy uporządkowanej budowli konceptualnej,
charakteryzującej się logicznym rygorem i
chłodem i pozwalającej na opanowanie
chaotycznego świata, uczynienie go
przewidywalnym i bezpieczniejszym

●

służą też celom politycznym: wspólne pojęcia to

podstawa porządku społecznego, sposób na
uniknięcie bellum omnium contra omnes

Friedrich Nietzsche (4)

●

postulat odzyskania świadomości twórczego

charakteru poznania-interpretowania
rzeczywistości

●

podejście do rzeczywistości jako różnorodnej,

jednorazowej i nieobliczalnej

●

człowiek rozumu i człowiek intuicji, „inżynier” i

„artysta” (dół w ziemi oraz deszcz i parasol)

Friedrich Nietzsche (5)

●

podstawowy ludzki pęd - „pęd do metafory”: homo

aestheticus jako homo metaphoricus

●

urzeczywistnienie anarchistycznej wolności

jednostki: praktyka metaforotwórcza, oparta na
modelu sztuki, jako re-

aranżacja, dekonstrukcja

istniejących schematów pojęciowych i wynajdowanie
nowych

●

„zamącanie rubryk i komórek pojęć, wnoszenie

nowych przekładów, metafor i metonimii” →
przekształcenie uporządkowanego świata „człowieka
czuwającego” w barwny, bezładny, przypadkowy,
niespójny i wiecznie nowy świat przypominający świat
snu

Friedrich Nietzsche (6)

●

„Ów ogromny strop i mur pojęć, którego człowiek

potrzebujący się czepia i w ten sposób przedziera się przez
życie, jest dla wyzwolonego intelektu tylko rusztowaniem i
zabawką dla jego najzuchwalszych sztuk; kiedy burzy on
ów strop, miesza elementy, ironicznie na nowo zestawia,
łącząc rzeczy najbardziej sobie obce i dzieląc najbliższe, to
ujawnia, że zbędna jest mu owa namiastka potrzeby i
przewodzą mu nie pojęcia, lecz intuicje. […] człowiek […]
przemawia językiem wyraźnie zakazanych metafor i
niesłychanych zestawów pojęć, aby przynajmniej przez
zburzenie i wyśmianie starych ograniczeń pojęciowych
twórczo sprostać presji przemożnej współczesnych intuicji”.

Lektury do wykładu

●

J. P. Hudzik,

U podstaw estetyki. Główne problemy Kantowskiej

estetyki w świetle współczesnej filozofii i kultury, Lublin 1996:
„Świadomość estetyczna – ku rozumieniu, dialogowi, wspólnocie”, s.
174-205

●

F. Schiller,

Listy o estetycznym wychowaniu człowieka, Warszawa

1972

●

M. J. Siemiek, Fryderyk Schiller

, Warszawa 1970: „Estetyka,

moralność, polityka”, s. 105-134

●

F. Schlegel, Fragmenty

, Kraków 2009: M. P. Markowski, „Poiesis.

Freidrich Schlegel i egzystencja romantyczna”, s. VII-LXXIV

●

F.W.J. Schelling, Filozofia sztuki, Warszawa 1983: K. Krzemieniowa,

„Wstęp”, s. VII-L

●

F. Nietzsche,

Pisma pozostałe 1862-1875, Kraków 1993: „O prawdzie

i kłamstwie w pozamoralnym sensie”, s. 181-199