Świat i człowiek jako dzieło estetyczne.

Dziedzictwo Kanta w

niemieckiej filozofii i kulturze

XVIII-XIX wieku:

Schiller, romantyzm jenajski,

idealizm niemiecki, Marks i Nietzsche.

Kant i dziedzictwo

Krytyki władzy sądzenia

●

„organiczne dzieło” - wzajemna zależność sztuki i 

organiczności

●

celowy (teleologiczny) model przyrody: przyroda 

ujmowana w analogii do artefaktu, jako wytwór 
Boskiego Artysty i efekt jego intencjonalnego projektu

●

model teleologiczny pozwala na uznanie, że 

najwyższym celem przyrody jest „człowiek” - człowiek 
w ogóle, w sensie zbiorowym → ludzkość (która 
doprowadza dzieło stworzenia do końca → organizm 
polityczny)

Kant i dziedzictwo

Krytyki władzy sądzenia (2)

●

oświeceniowy motyw ludzkości, która jeszcze nie 

osiągnęła swej dojrzałości, nie jest w pełni 
ukształtowana, nie osiągnęła swej właściwej postaci, 
w pełni zgodnej ze swą istotą, a co więcej, nie jest 
swej istoty jeszcze pełni świadoma

●

przepaść: człowiek jako wolny i autonomiczny 

podmiot działań moralnych ← → człowiek jako byt 
przyrodniczy

●

jak urzeczywistnić ludzką wolność w świecie 

przyrodniczym?

Kant i dziedzictwo 

Krytyki władzy sądzenia (3)

●

jak urzeczywistnić ludzką wolność w świecie 

przyrodniczym?

●

model organicznego dzieła sztuki oraz motyw 

Bildung

– kształcenia, tworzenia

●

człowiek ma ukształtować samego siebie w 

dziejach swej kultury, wytworzyć siebie samego 
jako własne, „organiczne” dzieło, ma w wolnym 
działaniu twórczym, przekształcając świat 
przyrodniczy, w pełni urzeczywistnić swoją istotę

Kant i dziedzictwo 

Krytyki władzy sądzenia (4)

●

istota człowieka (i świata – jako tego, czego człowiek 

jest częścią i najwyższym celem) nie jest dana, 
pozostaje do wytworzenia

●

ontologia (byt/bycie) jako czyn, jako akt twórczy

●

istotą człowieka okazuje się być w coraz większym 

stopniu sam proces autokreacji, samorealizacji, 
organicznego samospełnienia

●

istotą człowieka (ludzkości) jest poiesis: robienie,  

wytwarzanie, produkowanie, tworzenie → homo 
aestheticus (homo faber, homo ludens, homo creator)

Friedrich Schiller

●

Listy o estetycznym wychowaniu człowieka (1795)

●

powiązanie motywów estetycznych, etycznych i 

politycznych: urzeczywistnienie wolności jednostki 
oraz możliwości jej samorealizacji w organizmie 
politycznym, który cechuje się sprawiedliwością 
społeczną i zyskuje postać „państwa estetycznego”

●

problem: pogodzenie wymiaru wolności i autonomii 

jednostki z wymiarem porządku społecznego

Friedrich Schiller (2)

●

sztuka jako sfera autonomii, dezinstrumentalizacji, 

wolności i różnorodności →  wychowanie estetyczne w 
oparciu o twórczość artystyczną – kształtowanie 
samodzielności, organiczny samorozwój, pielęgnowanie 
(kultywowanie) indywidualności, wychowanie 
obywatelskie: nauka harmonijnego życia i współżycia z 
innymi

●

każda jednostka nosi w sobie, w ukryciu, idealnego, 

pełnego „człowieka w ogóle” - piękno jako sposób na 
urzeczywistnienie wolności oraz ujawnienie tego 
„pełnego człowieka”

●

aktywność twórcza - przekształcanie życia w piękne, 

„sztuczne” życie: model pięknego pozoru, wolnej gry i 
zabawy

Friedrich Schiller (3)

●

państwo ma być sferą urzeczywistnienia i ujawnienia się 

„pełnego człowieka” w jednostce, ma pozwalać na 
samorealizację różnorodnych jednostek

●

państwo i praktyka polityczna: zjednoczenie 

różnorodnych, autonomicznych jednostek, które niczym 
elementy dzieła sztuki komponują się w organiczną, 
harmonijną całość

●

polityka: harmoniczne jednoczenie tego, co różnorodne 

– polityczna jedność bez utraty indywidualnej wolności

●

wiara w uszlachetniającą, harmonizacyjną i 

dezalienacyjną moc sztuki jako modelu dla polityki

Friedrich Schiller (4)

●

sztuka jako dezalienacja

●

„Człowiek, wiecznie przywiązany do małego fragmentu całości, 

sam rozwija się jako fragment; wiecznie słysząc tylko szmer koła, 
które obraca, nigdy nie rozwinie harmonijnie swej istoty, i zamiast 
odcisnąć w naturze swej piętno człowieczeństwa, sam staje się 
tylko odbiciem swego zawodu i swej specjalności. Wszkaże nawet 
ów szczupły i fragmentaryczny podział, który łączy jeszcze 
poszczególne człony z całością, nie zależy wcale od form, jakie 
same te człony sobie nadają […] lecz zostaje im z surową 
skrupulatnością przypisany za pomocą formularza, który zastępuje 
ich swobodne przekonania. Martwa litera zastępuje żywy intelekt, a 
wyćwiczona pamięć prowadzi pewniej niż geniusz i uczucie”.

Friedrich Schiller (5)

●

utopijna wizja „państwa estetycznego” jako dzieła 

urzeczywistniającego w sobie wolność jednostki i 
sprawiedliwość społeczną

●

późniejsza utrata wiary w wolność realizowaną w 

praktyce politycznej -

zastąpienie jej przez ideę 

samorealizacji przez sztukę w sensie ścisłym, idea 
małych wspólnot artystyczno-towarzyskich, oddanych 
„pięknej komunikacji”, praktykowaniu pięknego życia i 
swobodnej wymianie myśli

Romantyzm jenajski

●

Friedrich Schlegel: idea Lebenkunst -

„sztuki życia”; sztuka jako 

absolut.

●

człowiek-artysta nie tworzy oderwanych od życia dzieł, ale 

kształtuje własne życie jako swoje dzieło

●

jednostkowa egzystencja jako autopoiesis

, działanie polegające 

na kształtowaniu, formowaniu siebie oraz otaczającego świata

●

Bildung jednostki: przemiana bezosobowego, anonimowego 

życia w twórczą egzystencję, która wynajduje dla siebie własne 
formy i normy, nowe sposoby życia

●

romantyzowanie, upowieściowanie, zaczarowanie świata –

nadanie mu całościowego sensu, odejście od rutyny, 
„maszynowości” i pokawałkowania charakterystycznego dla 
życia nowoczesnego

Idealizm niemiecki

●

Najstarszy program systemu idealizmu niemieckiego 

(1796 lub 97). Friedrich W.J. Schelling, Georg W.F. Hegel

●

projekt nowej „filozofii ducha” w oparciu o Kantowską 

trzecią Krytykę: „filozofia ducha jest filozofią estetyczną”

●

wizja samokreującego się świata-absolutu jako totalnego 

dzieła sztuki – systemu cechującego się „organiczną” 
jednością

●

świat jako proces poiesis – wytwarzania i stopniowego 

odsłaniania swojej istoty; proces ten osiąga najczystszą 
postać w sztuce, w poezji (Schelling)

Idealizm niemiecki (2)

●

Schelling 

– sztuka jako najwyższa postać absolutu: 

„uniwersum utworzone jest w Bogu, w wiecznym 
pięknie, jako absolutne dzieło sztuki”

●

sztuka jako „emanacja absolutu”

●

sztuka jako model dla filozoficznego ujęcia 

rzeczywistości

●

ideał jedności filozofii i poezji, projekt „mitologii 

rozumu” (Schelling)

●

sztuka jako niższy etap w rozwoju absolutu, motyw 

końca sztuki (Hegel)

Karol Marks

●

homo faber -

„człowieka stworzył nie Bóg, lecz 

praca”, człowiek jako wytwórca, człowiek jako 
producent 

– swego bytu, swego świata i samego 

siebie, swej istoty, którą jest sama aktywność 
produkcyjna

●

kapitalizm 

– praca, wytwórczość i produkcja 

podwójnie wyalienowana

●

pracownicy-

robotnicy nie są właścicielami 

środków produkcji oraz produkowanych 
wytworów

●

podział, mechanizacja i specjalizacja pracy

Karol Marks (2)

●

sztuka jako model wolnej, niewyalienowanej 

pracy

●

m.in. Ideologia niemiecka

: w społeczeństwie 

komunistycznym praca (jej nadwyżka) jako 
sztuka, kreacja i wolna inwencja, jako dziedzina 
samospełnienia i praktyka swoistego „hobby”

●

brak podziału pracy, możliwość wszechstronnego 

samorozwoju, ideał człowieka pełnego, praca nie 
jako konieczność ale jako pierwsza potrzeba 
życiowa

Friedrich Nietzsche (1)

●

O prawdzie i kłamstwie w pozamoralnym sensie

●

poznanie rzeczywistości jako estetyczna kreacja, 

jako twórcza, aktywna interpretacja

●

związek estetyki z etyką: twórcze 

„przewartościowanie wszystkich wartości”

●

tworzenie siatki metafor-

pojęć „nakładanych” na 

chaotyczną materię rzeczywistości, „wkładanych” 
w nią i porządkujących ją → poznając 
rzeczywistość, człowiek ją faktycznie 
strukturyzuje, odnajduje więc w niej jedynie to, co 
sam w nią uprzednio włożył

Friedrich Nietzsche (2)

●

człowiek istnieje w świecie jako indywidualny 

podmiot artystycznie twórczy 

– tylko o tym zapomniał

●

pod nastawieniem poznawczym do rzeczywistości 

kryje się stosunek estetyczny: „interpretujący 
przekład”

●

indywidualna, jednorazowa, zdarzeniowa metafora 

→ staje się sztywnym schematem pojęciowym, 
porządkującym rzeczywistość za cenę jej 
ujednolicenia i zniwelowania jej różnorodności: 
wielość jednostkowych liści → Liść jako taki (pojęcie, 
wzór, praforma liścia)

Friedrich Nietzsche (3)

●

schematy pojęciowe służą człowiekowi-

„architektowi”, racjonalnemu inżynierowi, do 
budowy uporządkowanej budowli konceptualnej, 
charakteryzującej się logicznym rygorem i 
chłodem i pozwalającej na opanowanie 
chaotycznego świata, uczynienie go 
przewidywalnym i bezpieczniejszym

●

służą też celom politycznym: wspólne pojęcia to 

podstawa porządku społecznego, sposób na 
uniknięcie bellum omnium contra omnes

Friedrich Nietzsche (4)

●

postulat odzyskania świadomości twórczego 

charakteru poznania-interpretowania 
rzeczywistości

●

podejście do rzeczywistości jako różnorodnej, 

jednorazowej i nieobliczalnej

●

człowiek rozumu i człowiek intuicji, „inżynier” i 

„artysta” (dół w ziemi oraz deszcz i parasol)

Friedrich Nietzsche (5)

●

podstawowy ludzki pęd - „pęd do metafory”: homo 

aestheticus jako homo metaphoricus

●

urzeczywistnienie anarchistycznej wolności 

jednostki: praktyka metaforotwórcza, oparta na 
modelu sztuki, jako re-

aranżacja, dekonstrukcja 

istniejących schematów pojęciowych i wynajdowanie 
nowych

●

„zamącanie rubryk i komórek pojęć, wnoszenie 

nowych przekładów, metafor i metonimii” → 
przekształcenie uporządkowanego świata „człowieka 
czuwającego” w barwny, bezładny, przypadkowy, 
niespójny i wiecznie nowy świat przypominający świat 
snu

Friedrich Nietzsche (6)

●

„Ów ogromny strop i mur pojęć, którego człowiek 

potrzebujący się czepia i w ten sposób przedziera się przez 
życie, jest dla wyzwolonego intelektu tylko rusztowaniem i 
zabawką dla jego najzuchwalszych sztuk; kiedy burzy on 
ów strop, miesza elementy, ironicznie na nowo zestawia, 
łącząc rzeczy najbardziej sobie obce i dzieląc najbliższe, to 
ujawnia, że zbędna jest mu owa namiastka potrzeby i 
przewodzą mu nie pojęcia, lecz intuicje. […] człowiek […] 
przemawia językiem wyraźnie zakazanych metafor i 
niesłychanych zestawów pojęć, aby przynajmniej przez 
zburzenie i wyśmianie starych ograniczeń pojęciowych 
twórczo sprostać presji przemożnej współczesnych intuicji”.

Lektury do wykładu

●

J. P. Hudzik, 

U podstaw estetyki. Główne problemy Kantowskiej 

estetyki w świetle współczesnej filozofii i kultury, Lublin 1996: 
„Świadomość estetyczna – ku rozumieniu, dialogowi, wspólnocie”, s. 
174-205

●

F. Schiller, 

Listy o estetycznym wychowaniu człowieka, Warszawa 

1972

●

M. J. Siemiek, Fryderyk Schiller

, Warszawa 1970: „Estetyka, 

moralność, polityka”, s. 105-134

●

F. Schlegel, Fragmenty

, Kraków 2009: M. P. Markowski, „Poiesis. 

Freidrich Schlegel i egzystencja romantyczna”, s. VII-LXXIV

●

F.W.J. Schelling, Filozofia sztuki, Warszawa 1983: K. Krzemieniowa, 

„Wstęp”, s. VII-L

●

F. Nietzsche, 

Pisma pozostałe 1862-1875, Kraków 1993: „O prawdzie 

i kłamstwie w pozamoralnym sensie”, s. 181-199