Świat i człowiek jako dzieło estetyczne. Dziedzictwo Kanta w niemieckiej filozofii i kulturze
XVIII-XIX wieku: Schiller, romantyzm jenajski, idealizm niemiecki, Marks i Nietzsche. Kant i dziedzictw o Krytyki władzy sądzenia
●„organiczne dzieło” -wzajemna zależność sztuki i organiczności
●celowy (teleologiczny) model przyrody: przyroda ujmowana w analogii do artefaktu, jako wytwór Boskiego Artysty i efekt jego intencjonalnego projektu
●model teleologiczny pozwala na uznanie, że najwyższym celem przyrody jest „człowiek” -człowiek w ogóle, w sensie zbiorowym → ludzkość (która doprowadza dzieło stworzenia do końca → organizm polityczny)
Kant i dziedzictwoKrytyki władzy sądzenia (2)
●oświeceniowy motyw ludzkości, która jeszcze nie osiągnęła swej dojrzałości, nie jest w pełni ukształtowana, nie osiągnęła swej właściwej postaci, w pełni zgodnej ze swą istotą, a co więcej, nie jest swej istoty jeszcze pełni świadoma
●przepaść: człowiek jako wolny i autonomiczny podmiot działań moralnych ← → człowiek jako byt przyrodniczy
●jak urzeczywistnić ludzką wolność w świecie przyrodniczym?
Kant i dziedzictwo Krytyki władzy sądzenia (3)
●jak urzeczywistnić ludzką wolność w świecie przyrodniczym?
●model organicznego dzieła sztuki oraz motyw Bildung–kształcenia, tworzenia
●człowiek ma ukształtować samego siebie w dziejach swej kultury, wytworzyć siebie samego jako własne, „organiczne” dzieło, ma w wolnym działaniu twórczym, przekształcając świat przyrodniczy, w pełni urzeczywistnić swoją istotę
Kant i dziedzictwo Krytyki władzy sądzenia (4)
●istota człowieka (i świata –jako tego, czego człowiek jest częścią i najwyższym celem) nie jest dana, pozostaje do wytworzenia
●ontologia (byt/bycie) jako czyn, jako akt twórczy
●istotą człowieka okazuje się być w coraz większym stopniu sam proces autokreacji, samorealizacji, organicznego samospełnienia
●istotą człowieka (ludzkości) jest poiesis:robienie, wytwarzanie, produkowanie, tworzenie → homo aestheticus(homo faber, homo ludens, homo creator)
Friedrich Schiller
●Listy o estetycznym wychowaniu człowieka (1795)
●powiązanie motywów estetycznych, etycznych i politycznych: urzeczywistnienie wolności jednostki oraz możliwości jej samorealizacji w organizmie politycznym, który cechuje się sprawiedliwością społeczną i zyskuje postać „państwa estetycznego”
●problem: pogodzenie wymiaru wolności i autonomii jednostki z wymiarem porządku społecznego
Friedrich Schiller (2)
●sztuka jako sfera autonomii, dezinstrumentalizacji, wolności i różnorodności → wychowanie estetyczne w oparciu o twórczość artystyczną –kształtowanie samodzielności, organiczny samorozwój, pielęgnowanie (kultywowanie) indywidualności, wychowanie obywatelskie: nauka harmonijnego życia i współżycia z innymi
●każda jednostka nosi w sobie, w ukryciu, idealnego, pełnego „człowieka w ogóle” -piękno jako sposób na urzeczywistnienie wolności oraz ujawnienie tego „pełnego człowieka”
●aktywność twórcza -przekształcanie życia w piękne, „sztuczne” życie: model pięknego pozoru, wolnej gry i zabawy
Friedrich Schiller (3)
●państwo ma być sferą urzeczywistnienia i ujawnienia się „pełnego człowieka” w jednostce, ma pozwalać na samorealizację różnorodnych jednostek
●państwo i praktyka polityczna: zjednoczenie różnorodnych, autonomicznych jednostek, które niczym elementy dzieła sztuki komponują się w organiczną, harmonijną całość
●polityka: harmoniczne jednoczenie tego, co różnorodne –polityczna jedność bez utraty indywidualnej wolności
●wiara w uszlachetniającą, harmonizacyjną i dezalienacyjną moc sztuki jako modelu dla polityki
Friedrich Schiller (4)
●sztuka jako dezalienacja
●„Człowiek, wiecznie przywiązany do małego fragmentu całości, sam rozwija się jako fragment; wiecznie słysząc tylko szmer koła, które obraca, nigdy nie rozwinie harmonijnie swej istoty, i zamiast odcisnąć w naturze swej piętno człowieczeństwa, sam staje się tylko odbiciem swego zawodu i swej specjalności. Wszkaże nawet ów szczupły i fragmentaryczny podział, który łączy jeszcze poszczególne człony z całością, nie zależy wcale od form, jakie same te człony sobie nadają […] lecz zostaje im z surową skrupulatnością przypisany za pomocą formularza, który zastępuje ich swobodne przekonania. Martwa litera zastępuje żywy intelekt, a wyćwiczona pamięć prowadzi pewniej niż geniusz i uczucie”.
Friedrich Schiller (5)
●utopijna wizja „państwa estetycznego” jako dzieła urzeczywistniającego w sobie wolność jednostki i sprawiedliwość społeczną
●późniejsza utrata wiary w wolność realizowaną w praktyce politycznej -zastąpienie jej przez ideę samorealizacji przez sztukę w sensie ścisłym, idea małych wspólnot artystyczno-towarzyskich, oddanych „pięknej komunikacji”, praktykowaniu pięknego życia i swobodnej wymianie myśli
Romantyzm jenajski
●Friedrich Schlegel: idea Lebenkunst-„sztuki życia”; sztuka jako absolut.
●człowiek-artysta nie tworzy oderwanych od życia dzieł, ale kształtuje własne życie jako swoje dzieło
●jednostkowa egzystencja jako autopoiesis, działanie polegające na kształtowaniu, formowaniu siebie oraz otaczającego świata
●Bildungjednostki: przemiana bezosobowego, anonimowego życia w twórczą egzystencję, która wynajduje dla siebie własne formy i normy, nowe sposoby życia
●romantyzowanie, upowieściowanie, zaczarowanie świata –nadanie mu całościowego sensu, odejście od rutyny, „maszynowości” i pokawałkowania charakterystycznego dla życia nowoczesnego
Idealizm niemiecki
●Najstarszy program systemu idealizmu niemieckiego (1796 lub 97).Friedrich W.J. Schelling,
Georg W.F. Hegel
●projekt nowej „filozofii ducha” w oparciu o Kantowską trzecią Krytykę: „filozofia ducha jest filozofią estetyczną”
●wizja samokreującego się świata-absolutu jako totalnego dzieła sztuki –systemu cechującego się „organiczną” jednością
●świat jako proces poiesis –wytwarzania i stopniowego odsłaniania swojej istoty; proces ten osiąga najczystszą postać w sztuce, w poezji (Schelling)
Idealizm niemiecki (2)
●Schelling –sztuka jako najwyższa postać absolutu: „uniwersum utworzone jest w Bogu, w wiecznym pięknie, jako absolutne dzieło sztuki”
●sztuka jako „emanacja absolutu”
●sztuka jako model dla filozoficznego ujęcia rzeczywistości
●ideał jedności filozofii i poezji, projekt „mitologii rozumu” (Schelling)
●sztuka jako niższy etap w rozwoju absolutu, motyw końca sztuki (Hegel)
Karol Marks
●homo faber -„człowieka stworzył nie Bóg, lecz praca”, człowiek jako wytwórca, człowiek jako producent –swego bytu, swego świata i samego siebie, swej istoty, którą jest sama aktywność produkcyjna
●kapitalizm –praca, wytwórczość i produkcja podwójnie wyalienowana
●pracownicy-robotnicy nie są właścicielami środków produkcji oraz produkowanych wytworów
●podział, mechanizacja i specjalizacja pracy
Karol Marks (2)
●sztuka jako model wolnej, niewyalienowanej pracy
●m.in. Ideologia niemiecka: w społeczeństwie komunistycznym praca (jej nadwyżka) jako sztuka, kreacja i wolna inwencja, jako dziedzina samospełnienia i praktyka swoistego „hobby”
●brak podziału pracy, możliwość wszechstronnego samorozwoju, ideał człowieka pełnego, praca nie jako konieczność ale jako pierwsza potrzeba życiowa
Friedrich Nietzsche (1)
●O prawdzie i kłamstwie w pozamoralnym sensie
●poznanie rzeczywistości jako estetyczna kreacja, jako twórcza, aktywna interpretacja
●związek estetyki z etyką: twórcze „przewartościowanie wszystkich wartości”
●tworzenie siatki metafor-pojęć „nakładanych” na chaotyczną materię rzeczywistości, „wkładanych” w nią i porządkujących ją → poznając rzeczywistość, człowiek ją faktycznie strukturyzuje, odnajduje więc w niej jedynie to, co sam w nią uprzednio włożył
Friedrich Nietzsche (2)
●człowiek istnieje w świecie jako indywidualny podmiot artystycznie twórczy –tylko o tym zapomniał
●pod nastawieniem poznawczym do rzeczywistości kryje się stosunek estetyczny: „interpretujący przekład”
●indywidualna, jednorazowa, zdarzeniowa metafora → staje się sztywnym schematem pojęciowym, porządkującym rzeczywistość za cenę jej ujednolicenia i zniwelowania jej różnorodności: wielość jednostkowych liści → Liść jako taki (pojęcie, wzór, praforma liścia)
Friedrich Nietzsche (3)
●schematy pojęciowe służą człowiekowi-„architektowi”, racjonalnemu inżynierowi, do budowy uporządkowanej budowli konceptualnej, charakteryzującej się logicznym rygorem i chłodem i pozwalającej na opanowanie chaotycznego świata, uczynienie go przewidywalnym i bezpieczniejszym
●służą też celom politycznym: wspólne pojęcia to podstawa porządku społecznego, sposób na uniknięcie bellum omnium contra omnes
Friedrich Nietzsche (4)
●postulat odzyskania świadomości twórczego charakteru poznania-interpretowania rzeczywistości
●podejście do rzeczywistości jako różnorodnej, jednorazowej i nieobliczalnej
●człowiek rozumu i człowiek intuicji, „inżynier” i „artysta” (dół w ziemi oraz deszcz i parasol)
Friedrich Nietzsche (5)
●podstawowy ludzki pęd -„pęd do metafory”: homo aestheticusjako homo metaphoricus
●urzeczywistnienie anarchistycznej wolności jednostki: praktyka metaforotwórcza, oparta na modelu sztuki, jako re-aranżacja, dekonstrukcja istniejących schematów pojęciowych i wynajdowanie nowych
●„zamącanie rubryk i komórek pojęć, wnoszenie nowych przekładów, metafor i metonimii” → przekształcenie uporządkowanego świata „człowieka czuwającego” w barwny, bezładny, przypadkowy, niespójny i wiecznie nowy świat przypominający świat snu
Friedrich Nietzsche (6)
●„Ów ogromny strop i mur pojęć, którego człowiek potrzebujący się czepia i w ten sposób przedziera się przez życie, jest dla wyzwolonego intelektu tylko rusztowaniem i zabawką dla jego najzuchwalszych sztuk; kiedy burzy on ów strop, miesza elementy, ironicznie na nowo zestawia, łącząc rzeczy najbardziej sobie obce i dzieląc najbliższe, to ujawnia, że zbędna jest mu owa namiastka potrzeby i przewodzą mu nie pojęcia, lecz intuicje. […] człowiek […] przemawia językiem wyraźnie zakazanych metafor i niesłychanych zestawów pojęć, aby przynajmniej przez zburzenie i wyśmianie starych ograniczeń pojęciowych twórczo sprostać presji przemożnej współczesnych intuicji”.