Al-Ąaz�l�
(zm.1111)
Al-Ghazali nazywany jest przez muzu"manów hu""at al-isl�m, a
wi�c dowód na poparcie wielkoĘci islamu. W klasycznym i
wspó"czesnym iskamie otaczany jest w islamie powszechnym sza-
cunkiem, uwaŻa si� go za jednego z najwybitniejszych Arabów,
jacy kiedykolwiek Żyli. Zarówno wspó"czeĘni mu jak i póęniejsi
wskazują na jego mądroĘ�, erudycj�, rozpi�toĘ� tematów, jakimi
si� zajmowa", wybitny wk"ad do rozwoju teologii, filozofii i myĘli
politycznej.
Ab� "�mid Mu& ammad Ibn Mu& ammad al-Ąaz�l� urodzi"
si� w Tusie w Chorasanie w roku 1058. Ojciec, który umar"
wczeĘnie, zostawi" swoim przyjacio"om pewną sum� na nauk�
Al-Ąaz�lego i jego brata A& mada, który w przysz"oĘci mia" zosta�
teologiem. Kszta"cili si� obydwaj w Tusie i Gurg�nie. W Tusie
studiowa" fiqh pod kierunkiem R�dk�niego. W Gurg�nie jego
nauczycielem by" Ab� Na^r al-Ism� �l�. Pewnego razu, gdy wra-
ca" z Gurg�nu do Tusu napadli go bandyci. Zabrali mu wszystkie
notatki. Al-Ąaz�l� poprosi" herszta bandy o ich zwrot. Ten zapy-
ta" co jest w tych notatkach. Al-Ąaz�l� odpar", Że jest w nich za-
warta jego wiedza. Herszt stwierdzi", Że w takim razie jeŻeli zabie-
rze mu te notatki, pozbawi go wszelkiej wiedzy. Notatki odda",
ale odtąd Al-Ąaz�l� uczy" si� wszystkiego na pami��.
Oko"o roku 1080 Al-Ąaz�l� uda" si� do Niszapuru, gdzie
229
kszta"ci" si� pod kierunkiem s"ynnego imama Al-�uwayniego wa�, ale dla dobra teologii. Te zasady omówi" w swoim traktacie
w madrasie An-Nid"�miyya za"oŻonej przez seldŻuckiego wezyra Tah�fut al-fal�sifa ( Rozproszenie filozofów ), gdzie podporząd-
Nid"�ma al-Mulka. Pod kierunkiem Al-�uwayniego zg"�bia" taj- kowa" filozofi� teologii. Sam zresztą doskonale pos"ugiwa" si� me-
niki kal�mu, logik�, filozofi�. Jego nauczyciel znany by" jako teo- todą naukową fal�sifa: na przyk"ad w dziele Al-Qist�s al-mu-
log do g"�bi sunnicki, naucza" w duchu asz aryckim, niewątpliwie staq�m ( Doskona"a waga ) wykorzystuje arystotelesowską sylogi-
mia" wp"yw na rozwój myĘli Al-Ąaz�lego. Al-Ąaz�l� niema"o cza- styk� do obalenia twierdzeł
isma ilitów.
su poĘwi�ci" równieŻ mistycyzmowi. Wprowadzenie w teori� Gdy w 1092 roku zamordowano Nid"�ma al-Mulka, Al-Ąaz�l�
zwrócu" si� ku mistycyzmowi. PrzemyĘla" dotychczasową drog�
i praktyk� mistycyzmu zawdzi�cza" Al-F�rmahdiemu (zm. 1084).
Życiową i stwierdzi", Że nauka, którą uprawia" by"a bezp"odna, za-
Po Ęmierci Al-�uwayniego w 1085 r. Al-Ąaz�l� związa" si�
prowadzi"a go w Ęlepy zau"ek, sposoby poznania dotąd uŻywane
z Nid"�mem al-Mulkiem, charyzmatycznym wezyrem su"tanów
nie spe"ni"y swego zadania. W 1095 roku porzuci" czynne Życie
seldŻuckich Alp Arsl�na i Malik ��ha, fanatycznego przeciwnika
naukowe i uda" si� na pielgrzymk� do Mekki. Póęniej podróŻo-
isma ilitów, zwalcza" równieŻ isma ilicki od"am nizarytów.
wa" po Syrii, Palestynie i Egipcie, aŻ w koł
cu wróci" do Tusu.
Nid"�m al-Mulk zają" si� serdecznie Al-Ąaz�lim, umieĘci" go na
Przyczyny izolacji opisuje w dziele Munqi" min aŹ-"al�l ( Wyba-
swym dworze, a potem powierzy" mu stanowisko w An-Nid"�miy-
wiciel z b"�du ) powsta"ym juŻ po powrocie do Życia naukowego
yi, którą za"oŻy" w Bagdadzie. Al-Ąaz�l� naucza" tam prawa
w 1106 roku. Dzie"o to jest czasami nazywane jego autobiogra-
0 afi ickiego i teoligii od 1091 do 1095 roku. Nie ulega wątpliwo-
fią duchową. Jest to jednak raczej traktat poĘwi�cony drodze du-
Ęci, Że Al-Gaz�li pozostawa" pod wielkim wp"ywem Nid"�ma al-
chowej uczonego i stosowanej przez niego klasyfikacji nauk i spo-
Mulka i jego poglądów politycznych. Tak jak protektor nienawi-
sobów poznania. By� moŻe na jego decyzj� wp"yn�"a tragiczna
dzi" isma ilitów i spora cz�Ę� jego dzie" w których zajmuje si� teo-
Ęmier� Nid"�ma al-Mulka i strach przed zemstą isma ilitów. Czasu
rią polityczną to polemika z nimi. By" gorącym obroł
cą ortodok-
odosobnienia nie sp�dzi" bezczynnie. Wtedy napisa" swe wielkie
sji sunnickiej. Teoria polityczna by"a jednak tylko marginesem je-
dzie"o I& y�  ul�m ad-d�n ( OŻywienie nauk religii ). W dziele tym,
go zainteresował
, wi�kszoĘ� dzie" poĘwi�ci" teologii i filozofii.
dotyczącym wszelkich dziedzin Życia muzu"manina, próbowa"
Zresztą Al-Ąaz�l� by" przede wszystkim muzu"maninem, uczo-
tchną� w muzu"mał
skie nauki religijne odrobin� osobistej reflek-
nym teologiem i duchem gorącego pragnienia obrony islamu
sji opartej na jego mistycznych doĘwiadczeł
.
sunnickiego by"y przesycone wszystkie jego dzie"a.
Do czynnego Życia powróci" w 1105 roku. Na proĘb� wezy-
Jako filozof Al-Ąaz�l� wyszed" z za"oŻenie, Że filozofowie
ra FaĆr al-Mulka ponownie podją" nauczanie w An-Nid"�miyyi
czynią duŻo z"ego, gdyŻ przedstawiają prawdy, których ludzie nie
w Niszapurze. W rok póęniej jego nowy protektor zosta" zamor-
rozumieją i pos"ugują si� specyficzną metodą myĘlenia. Zarzuci"
dowany przez nizarytów .
im, Że zbyt daleko odeszli od praktyk religijnych. UwaŻa", Że me-
Wtedy Al-Ąaz�l� postanowi" wróci� do rodzinnego miasta,
todami stosowanymi przez filozofów moŻna i naleŻy si� pos"ugi-
do Tusu, gdzie pozosta" aŻ do Ęmierci 18 grudnia 1111 roku.
230 231
wych. W"adca powinien teŻ stara� si� wysnu� z doĘwiadczeł
sąd pyta-
jąc przy tym o rad�. T� szczególną rzecz nakaza" Bóg swemu Proroko-
wi w s"owach:  ... wówczas on zsy"a" wam trosk� za troską, abyĘcie si�
nie martwili, ani z powodu tego, co was min�"o, ani z powodu tego, co
was dosi�g"o. Bóg jest dobrze Ęwiadomy tego, co czynicie. 2 Warunek
jest taki, aby ten, który prosi o rad� wyróŻnia" si� dostojeł
stwem, zna"
Kif�ya*
swe obowiązki i polega" na opinii tego, który zdaje si� na jego spryt,
kif�y�, srogoĘ�, surowoĘ�, troskliwoĘ� i religijnoĘ�. Ten czynnik uwaŻa
si� za najwaŻniejszy by w"aĘciwie kierowa� wszelkimi sprawami, po-
RozwaŻania na temat drugiej cechy: kif�yi.
zwala on unikną� despotyzmu i i przydaje si� umys"owi grzesznemu
i nieszcz�Ęliwemu.
Kif�ya1 jest zdolnoĘcią znajdowania drogi do powaŻnych interesów
Bóg sprawi", Że odpowiednie sta"o si�, aby imam delegowa"3 swo-
wĘród trudnych spraw, ukazuje jak najlepiej przeciwstawi� si� z"u. Jest
je uprawnienia wezyrowi, który troszczy si� o sprawy pał
stwa jak tyl-
ona jak rozum, który moŻe odróŻni� dobro od z"a i i dzi�ki temu spra-
ko potrafi. Gdy ma trudne problemy w czasie pe"nym konfliktów od-
wiedliwie rozstrzyga sprawy ludzkie. Dzi�ki pomocy rozumu moŻna
wo"uje si� do rozumnych sądów w"adcy, a czyni to z troski o interesy
rozpozna� dobrych i z"ych ludzi, zarówno w sprawach przesz"ych jak
ludzi w obronie systemu religii i w"adzy (mulk).
i przysz"ych. Wszelka niejasno� to rezultat spraw niebezpiecznych,
Oto cechy, których warunkiem jest religijnoĘ� (s) i rozumnoĘ� do-
które b�dzie moŻna rozwaŻy� tylko dzi�ki pomocy ze strony Boga naj-
wódcy i marsza"ka: wzmacnianie religii, dobór odpowiedniego sądu,
wyŻszego. Mówimy: JeĘli ta cecha by"aby nabyta i jeĘli jej przyczyny
doĘwiadczenie w post�powaniu w nieszcz�Ęciu, umiej�tnoĘ� radzenia
musia"yby by� rozliczne, to nie mia"aby ęród"a w naturalnej intuicji
sobie w trudnych sytuacjach, stateczno� umys"u, umiej�tno� w post�-
(�ar�za) umys"u i nie by"aby wolna od bezmyĘlnoĘci i zmieszania. Do-
powaniu z ludęmi i dobre ich traktowanie. Aby odpowiednio zają� si�
tarcie do sedna problemów na drodze domyĘlania si� i odgadywania
tym wszystkim konieczna jest kif�ya, której celem jest jak najlepsze zor-
oparte jest na dwóch podstawach: pierwsza z nich to myĘl i wcielanie
ganizowanie spraw religijnych i ziemskich. Gdy rozwaŻymy rozmaite
jej w czyn (tadb�r), a jej warunkiem są inteligencja i zmyĘlnoĘ�. Ta
dzia"ania i uczynki znajdziemy tam Ęlad obecnoĘci kif�yi. Niech spra-
szczególna zdolnoĘ� sprawia, Że imam moŻe z powodzeniem sprawo-
wiedliwy dostrzeŻe jak przy uŻyciu odpowiedniego sądu rozwiązano
wa� w"adz�, a ludzie są mu pos"uszni, aŻ najmądrzejsi zadziwią si� jak
trudny problem jaki wynik" po Ęmierci kalifa Al-Muqtad�ego4, gdy ob-
mądrze rozwiązuje problemy. Umys" w"adcy jest przenikliwy, a sposób
w jaki wnika w szczegó"y roŻni si� od sposobu pojmowania tych, któ-
2 Koran 3:153.
rzy opierają swoje czyny na doĘwiadczeniu. Kif�ya to wi�c cecha wro-
3 W oryginale: tafw�Ź. Termin ten by" uŻywany przez Al-M�wardiego na okreĘle-
dzona, jest ona darem boŻym.
nie delegacji w"adzy, przekazania wszelkich uprawnieł
wezyrowi.
4 Kalif Al-Muqtad� (1075-1094) umar" dzieł
po tym, jak zalegalizowa" rządy Ba-
Podstawa druga to wykorzystywanie mądroĘci ludzi przenikli-
rqiyar�ka, starszego syna zmar"ego su"tana seldŻuckiego M�lik ��ha, mimo, Że przed-
tem opowiada" si� za jego m"odszym synem Ma& m�dem. Nie wyznaczy" przed Ęmier-
* Łród"o: Al-Ąaz�l�, FaŹ� ih& al-b� iniyya, Dar al-Ba0 �r, Amman, s. 114-116. cią nast�pcy, a poniewaŻ by"y to czasy, kiedy mianowaniem kalifów abbasydzkich zaj-
1 Kif�ya - specjalna zdolno�, talent.
mowali si� su"tanowie seldŻuccy, sam Barqiyar�k wyznaczy" na nast�pc� Al-Mu-
232 233
jawiono imamat Al-Mustad"h�ra w jego nast�pstwie. Po Ęmierci kalifa
okrąŻono tego ostatniego w MieĘcie Pokoju, dosz"o tam do zamieszek.
Trwa"o to pewien czas. Doprawdy Ęwiat jest pe"en niedoskona"oĘci5,
a miecze są wymierzone w obszary ziemi. Dosz"o do buntu w tych kra-
jach, których dotychczas nie pokry" py" wojny i nie by"y os"abione
przez protest i zamieszki. Wojsko zaĘ ciągle domaga"o si� podwyŻki
Żo"du, a nawet chcia"o uszczkną� coĘ ze skarbca pał
stwowego. Al-Mu-
Rozdzia" trzeci na temat sekretarzy i tego, co tworzą.
stad"hir wezwa" do zaprzestania knował
i wybuchów niech�ci i niena-
wiĘci. Nie moŻe by� pomy"ki co do jego sprytu, mądroĘci, odpowied-
niego spojrzenia na spraw�. Nade wszystko respektowa" on porządek
Uczeni twierdzili, Że nie ma rzeczy lepszej od pióra, gdyŻ dzi�ki niemu
i aby go zaprowadzi� zachowywa" si� czasami z "agodnoĘcią, czasami
moŻliwe jest przywo"anie tradycji i przesz"oĘci. Bóg najwyŻszy wy-
z surowoĘcią, aŻ z"oŻono mu przysi�g� wiernoĘci (bay a) i podporząd-
chwala" wspania"oĘ� i przydatnoĘ� pióra w s"owach  Nun. Na pióro
kowano si�. Roztoczy" nad wszystkim kontrol�, rozmaite sprawy zosta-
i na to, co oni zapisują. 1 Rzek" najwyŻszy  G"oĘ. Twój Pan jest najszla-
"y uporządkowane, a wybuchy gniewu uĘmierzone.6 I tak trwa kalifat
chetniejszy! Ten, który nauczy" cz"owieka przez pióro, nauczy" cz"owie-
nieprzerwanie dzi�ki temu, Że kieruje nim Al-Mustad"hir, a opini� swą
ka tego, czego on nie wiedzia". 2 Prorok Boga, pokój mu rzek", Że
wyraŻa jego wezyr.7 Zwyci�stwo jest sprawą pewną, a jego autorytet
pierwszą rzeczą, którą Bóg stworzy" by"o pióro i b�dzie ono trwa"o aŻ
nie dopuszcza, aby szerzy"o si� zepsucie. Opiekuje si� swymi poddany-
do dnia Sądu Ostatecznego.  Abd Allah Ibn  Abb�s3 w komentarzu do
mi a dzi�ki jego opiece kwitnie miasto pokoju. Czy zdo"a"by dokona�
tego wersu przekaza" opowieĘ� o Józefie, pokój mu :  Postaw mnie nad
tak wspania"ych czynów gdyby nie kif�ya, inteligencja, zdecydowanie
spichlerzami tej ziemi. Je jestem dobrym straŻnikiem, umiej�tnym. 4
i nieustąpliwoĘ� w kierowaniu si� prawid"ową drogą (hid�ya)? CzyŻ nie
Rzek" w wyjaĘnieniu tego wersu, Że chodzi tu o sekretarza umiejącego
dowodzi kif�yi sprawnoĘ� w zarządzaniu sprawami pał
stwa i odpo-
liczy�. Rzek" teŻ, Że pióro jest mistrzem s"ów.
wiedni wybór doradcy i wezyra? Kif�ya jest cechą, która przyczynia si�
MądroĘ�: Ibn Al-Mu tazz5 rzek", Że pióro to minera", a rozum to
do dobra imamatu, co cieszy Boga, chwa"a mu. Posiadanie tej cechy
drogocenny kamieł
, pióro to mistrz, a kaligrafia to rzemios"o. Gal�n�s6
jest wymagane, tak jak posiadanie wszystkich innych.
doda", Że pióro jest medykiem s"ów, a Bal�n�s7, Że to wielka tajemnica.
Aleksander zaĘ powiedzia", Że Ęwiat jest zaleŻny od dwóch rzeczy: są to
Prze"oŻy"a Katarzyna Pachniak
qtadiego jego najm"odszego syna Ab� #l- Abb�sa A& mada, który przybra" imi� Al-Mu- * Łród"o: Al-Gaz�l�, At-Tibr al-masb�k fi na^�& at al-mul�k, Bejrut, ss. 93-96.
1 Koran 58:1.
stad"hir.
5 W oryginale - fitna, fit�n - g"upota, zb"ądzenie, niewiara, bunt. 2 Koran 96:3-5.
6 3  Abd Allah Ibn  Abb�s uchodzi za pierwszego komentatora Koranu.
Al-Mustad"hir jest obecnie uwaŻany za kalifa s"abego, ca"kowicie poddanego
4 Koran 12:55
SeldŻukom i zainteresowanego jedynie w"asną poezją. Jednak Al-Ąaz�l� napisa" swe
5 Ibn Al-Mu tazz (zm.809) poeta, autor antologii poetyckiej ! abaq�t a0 -0 u ar� .
dzie"o w latach 1094-1095 i dedykowa" w"aĘnie jemu.
7 6 Gal�n�s Galen.
S"ynny wezyr Nid"�m al-Mulk juŻ wówczas nie Ży" zamordowany przez asa-
7 Bal�n�s
synów, wi�c chodzi najprawdopodobniej o jego syna FaĆra Al-Mulka.
234 235
miecz i pióro. Miecz jest zaleŻny od pióra, a pióro to narz�dzie, którym W tym liĘcie zabrak"o: Sin, w imi� Boga LitoĘciwego.  Amr wezwa"
pos"ugują si� ludzie wykszta"ceni, za jego pomocą moŻna pozna� sąd
 Umara do siebie i rzek": Najpierw napisz : Sin, w imi� Boga Mi"osier-
kaŻdego cz"owieka z bliska i daleka. NiezaleŻnie od tego jak wielkie by
nego i LitoĘciwego, a nastąpnie wyĘlij go do twojej prowincji.
by"o doĘwiadczenie cz"owieka, to na pe"ni� mądroĘci i tak sk"ada si�
Jednak najwaŻniejsza jest dla sekretarza umiej�tnoĘ� ostrzenia pióra.
wiedza zawarta w ksi�gach. Wiadomo, Że cz"owiek Żyje krótko, ale jest
Gdy doskonali on sztuk� kaligrafii i wie jak naleŻy zaostrzy� pióro, to
moŻliwe, aby osiągną" w tym czasie odpowiednie doĘwiadczenie i pie-
kaliografia b�dzie na pewno prawid"owa.
l�gnowa" je w sercu. Miecz i póro są zatem najwaŻniejszymi rzeczami.
OpowieĘ�: ��hin0 �h11 mia" dziesi�ciu wezyrów. Jednym z nich
Gdyby nie one, to cóŻ przyczyni"oby si� do rozwoju Ęwiata?
by" A^-~�hib Ism� �l Ibn  Abb�d. Wezyrowie zawiązali przeciwko nie-
JeĘli zaĘ chodzi o sekretarzy, to nie powinni oni wiedzie� za duŻo
mu spisek i próbowali doprowadzi� do jego upadku. Uzgodnili, Że na-
o rzeczach o których piszą, gdyŻ w ten sposób są poŻyteczniejsi. Mą- leŻy go spotwarzy�. Oznajmili, Że A^-~�hib nie zas"uguje na to, aby
uŻywa� swego pióra. Gdy ��hin0 �h dowiedzia" si� o tym, zebra" ich
drzy ludzie i dawni królowie twierdzili, Że sekretarz powinien posiada�
wszystkich i rzek":  A^-~�hib jest wykszta"cony, wĘród was nie ma ta-
wiedz� w dziesi�ciu dziedzinach. Przede wszystkim sekretarz powinien
kiego, który móg"by si� z nim równa�. Wy zaĘ oĘmielacie si� zwraca�
wiedzie� jakie są rozmiary zbiorników wodnych i gdzie są one roz-
do mnie: Czcigodny ��hin0 �hu. Mój ojciec nauczy" mnie jak sprawo-
mieszczone pod ziemią, kolejne istotne rzeczy to: umiej�tnoĘ� wydawa-
wa� w"adz� ale nie nauczy" mnie, Że handel jest mniej waŻny od pióra.
nia fatw8, wiedza o przesileniu nocy i dnia i o tym jak ubywa dni jesie-
Czy wĘród was jest taki, kóry potrafi"by napisa� ca"y list piórem o z"a-
nią i zimą, znajomoĘ� tras w�drówki s"oł
ca, ksi�Życa i gwiazd, wiedza
manym ostrzu? Nikt z nich nie potrafi" tego zrobi�. Wtedy
na temat zgromadzeł
i audiencji, umiej�tno� liczenia na palcach, geo-
��hin0 �h rzek" do A^-~�hiba:  Ty to zrób! A^-~�hib wzią" pióro, z"a-
metrii, znajomoĘ� kalendarza, umiej�tnoĘ� wyznaczenia w"aĘciwego
ma" mu koł
cówk� i zapisa" pe"en zwój papieru. Wszyscy docenili jego
czasu do prac polowych, wiedza medyczna oraz wiedza o lekach, zna-
czyn i uznali jego talent.
jomoĘ� wiatru po"udniowego i pó"nocnego oraz znajomoĘ� poezji i ka-
Pióra najwyŻszej jakoĘci powinny by� Żó"tego koloru i mie� deli-
lamburów. Poza tym wszystkim sekretarz musi by� cz"owiekiem o Ży-
katny Ęrodek. Pióro zagi�te z prawej strony jest najlepsze dla kaligrafii
wym usposobieniu. Musi teŻ posiada� umiej�tnoĘ� ostrzenia pióra, od-
arabskiej, hebrajskiej i perskiej, zaĘ j�zyk dari wymaga pióra zagi�tego
powiedniego prowadzenia go, stawiania liter i kaligrafii. Wszystko, co
z lewej strony. Do uŻytku wybiera si� te pióra, które posiadają zalety
jest w sercu sekretarza, pojawia si� teŻ na ostrzu jego pióra. Musi on
opisywane przez Ya& y� Ibn �a fara al-Barmakiego13 w liĘcie do Ya& yi
uwaŻa�, aby nie popaĘ� w zaleŻnoĘ� od w"asnego pióra. Sekretarz mu-
Ibn Lay@a14:  Pióro nie powinno by� ani zbyt ci�Żkie ani zbyt lekkie,
si wiedzie� jaką liter� wolno przed"uŻy�, a jakie moŻna ze sobą "ączy�.
jego Ęrodek zaĘ musi by� delikatny. NoŻe s"uŻące do ostrzenia pióra po-
Kaligrafia powinna by� wyraęna, a kaŻda litera ma jakieĘ znaczenie.
Mówiono, Że ksiąŻ� wiernych (am�r al-mu min�n)  Umar Ibn al-R
a �b9,
10  Amr Ibn al- �^.
oby Bóg mia" z niego pociech�, napisa" list do  Amra Ibn al- �^a10.
11 Chodzi o bujjidzkiego emira
12 by" wezyrem w Ar-Rajju
8 Fatw� - opinia prawna. 13 Ya& y� Ibn �a far al-Barmak�, s"ynny wezyr z rodu Barmakidów.
9  Umar Ibn al-R
a �b, kalif w latach 634-644. 14 Ya& y� Ibn Lay@
236 237
winny by� ostre, ostrzó"ka zaĘ, na kszta"t ptasiego dzioba, zagi�ta z pra- ten si� nie ukorzy". Rzek":  Niech Bóg da pokój, wznieĘcie w gór� wa-
wej strony. Pióro naleŻy wzmocni�, aby by"o twardsze. Perskie grawe- sze listy, to zapewnie powodzenie waszym poczynaniom. Nast�pnie
runki nie mogą by� zbyt ci�Żkie, lecz powinny by� b"yszczące. Muszą rzek":  PodnieĘcie list, ziemia jest b"ogos"awiona. JeĘli ktoĘ pisze list,
teŻ one by� dobrej jakoĘci. Jedną liter� spoĘród trzech liter naleŻy za- to po to, aby ktoĘ inny go przeczyta". Opinia w nim wyraŻona moŻe
wsze przed"uŻy�, ale naleŻy strzec, aby nie czyni� tego z literą niewiel- by� b"�dna. Sekretarz powinien stara� si�, aby w jak najkrótszych s"o-
ką. To w"aĘnie wypacza kaligrafi�. Wszystkie litery powinny by� napi- wach wyrazi� jak najd"uŻszą treĘ�. Powinien teŻ unika� powtórzeł
, oraz
sane w tym samym stylu. Do tego wszystkiego zdolny jest tylko m�- wystrzega� si� s"ów zbyt dosadnych, aby jego list by" pochwalny.
drzec lub cz"owiek, którego koł
ce palców są odpowiednio wy�wiczo- W rozdziale o sekretarzach poĘwi�ci"em im wiele s"ów i wspomi-
ne. na"em o tym w ca"ej ksi�dze. Mówi"em na ten temat w dobrych s"o-
 Abd All�h Ibn R�fiq by" sekretarzem ksi�cia wiernych  Alego Ibn wach.
Ab� ! �liba, niech go Bóg wys"awia. Rzek" on raz: �Pewnego razu pisa-
"em coĘ, a ksiąŻ� wiernych zwróci" si� do mnie: Dodaj blasku twemu Prze"oŻy"a Katarzyna Pachniak
atramentowi, zanurz w nim koł
cówk� pióra, rozszerz odst�p pomi�dzy
liniami, natomiast zw�Ż go pomi�dzy literami.  Abd All�h Ibn �abla
by" wybitnym sekretarzm. Pewnego razu rzek" do dwóch m"odzieł
-
ców:  Pami�tajcie, zawsze musicie trzyma� pióra bardzo lekko, bacz-
cie, aby by"y one z"otego koloru i starannie odcinajcie im koł
cówk�.
Nie naleŻy teŻ wysy"a� listu bez uĘwietniającej go piecz�ci.
Oto co powiedzia"  Abd Allah Ibn  Abb�s w komentarzu do nast�-
pujących s"ów najwyŻszego:  O starszyzno! Oto zosta" mi rzucony szla-
chetny list. 15 CoĘ, co jest zapiecz�towane. Prorok, pokój mu, rozkaza"
mu napisanie listu do mieszkał
ców obcych ziem. Stwierdzi", Że nie
przyjmą oni listu bez przy"oŻonej piecz�ci. Zapiecz�towa" wi�c list swą
b"ogos"awioną piecz�cią, na której by"o napisane w trzech liniach: Mu-
hammad, Prorok Boga. Sahar Ibn  Amr przekaza" nam t� opowi� do-
tyczącą Proroka Boga, pokój mu. Prorok napisa" list do nygusa (An-
Na"a0 �))16, rzuci" ten list na ziemi�, a nast�pnie go wys"a". Nie jest w ta-
kim przypadku grzechem, Że ten si� podda". A gdy napisa" list do Ki-
sry An�0 irw�na17, nie rzuci" go na ziemi�, i nie ma grzechu w tym, Że
15 Koran 27:29.
16 Tytu" w"adców Etiopii.
17
Kisr� An�0 irw�na perski szaha z dynastii Sasanidów w literaturze muzu"-
mał
skiej uchodzi za symbol mądroĘci i doskona"ego w"adcy.
238 239