zwiÄ…zana by"a z pe"nieniem funkcji kadiego. Poczatkowo s´dziowa" w prowincjonal-
nych miastach - by" kadim w miejscowoĘci Ustuwa ko"o Niszapuru. W roku 1039 mia-
nowano go najwyÅ»szym kadim: qÇÅ¹È al-quŹÇt. RównoczeĘnie piastowat wysokie stano-
wisko na dworze, m.in. by" pos"em kalifa Al-QÇ ima do ksiÄ…Å»at bujidzkich, którzy byli
praktycznymi w"adcami w kalifacie. Wydaje sie, Å»e w"aĘnie dzi´ki nieust´pliwemu sta-
nowisku Al-MÇwardiego Bujidzi nigdy nie zdo"ali osiÄ…gnÄ…ç statusu samodzielnych
w"adców. A kiedy w po"owie XI wieku kalifatowi zagrozili SeldÅ»ucy, Al-MÇwardÈ oso-
Al-MÇwardÈ
biĘcie uczestniczy" w rokowaniach miedzy kalifem a Tu©ril Bakiem, pózniejszym su"ta-
nem i w"adcÄ… absolutnym w kalifacie. Ale czasów absolutnej w"adzy su"tanów Al-MÇ-
wardÈ juÅ» nie doÅ»y", umar" w 1058 roku, wkrótce po opanowaniu Bagdadu przez Sel-
AbË #l-"asan al-MÇwardÈ (974-1058) uchodzi za najwaÅ»niejszÄ… osobistoĘç w dzie-
dŻuków.
jach muzu"mał
skiej myĘ1i politycznej. Henri Laoust stwierdzi", Że jego dzie"o Al-
TwórczoĘç Al-MÇwardiego za jego Å»ycia pozostawa"a nieznana, a do dnia dzisiejsze-
A& kÇm as-sul Çniyya ( Ksi´ga zasad w"adzy ) stanowi model dla najwaÅ»niejszych trak-
go niewiele si´ zdo"a"o ukazaç z bogatej twórczoĘci tego polityka i politologa. Jego bio-
tatów o muzu"mał
skim prawie publicznym. Znaczenie tego dzie"a wynika przede
grafowie twierdzÄ…, Å»e pisa" swoje dzie"a potajemnie i dopiero po Ęmierci Al-MÇwardie-
wszystkim z wczeĘniejszego rozwoju myĘli politycznej islamu, która do czasów
go odkryto je w jakimĘ schowku. Jego opus magnum stanowi KitÇb al-& ÇwÈ czyli  Dzie-
Al-MÇwardiego dopiero si´ kszta"towa"a. Poprzednicy aszaryccy Al-MÇwardiego, tacy
"o obejmujÄ…ce (ca"e prawo szafi ickie); sÄ…dzÄ…c z opublikowanych fragmentów Al-"ÇwÈ
jak Al-BÇqillÇnÈ czy Al-Ba©dÇdÈ, rozwaÅ»ali kwestie polityczne przy okazji innych pro-
jest encyklopedią prawa muzu"mał
skiego szko"y szafi ickiej.
blemów prawnych, natomiast Al-MÇwardÈ poĘwi´ci" teorii w"adzy ca"Ä… ksiÄ…Å»k´.
Wielką popularnoĘcią po dziĘ dzieł
cieszy si´ wyk"ad moralnoĘci muzu"maÅ‚
skiej
Powstanie dzie"a Al-MÇwardiego wynika z ducha jego czasów. XI wiek by" w isla-
pióra Al-MÇwardiego zatytutowany Adab #d-dunyò wa-#d-dÈn ( Zasady Å»ycia doczesne-
mie okresem wielkich przemian, a przede wszystkim okresem dalszego upadku kla-
go i religijnego ). Zawiera ono podstawy zasad post´powania kaÅ»dego wierzÄ…cego mu-
sycznej w"adzy kalifackiej Abbasydów. Wtedy w"aĘnie najróŻniejsze si"y uzurpowa"y
zu"manina  i jak wszystkie dzie"a z gatunku zwanego adabem  zawiera niezliczone
sobie prawo do w"adzy najwyŻszej w islamie, nierzadko ją w praktyce zdobywając, ni-
przyk"ady z klasycznej kultury i literatury arabskiej.
gdy jednak formalnie tej w"adzy nie sprawujÄ…c. Byç moÅ»e w"aĘnie prace takich praw-
Do nurtu moralizatorskiego w twórczoĘci Al-MÇwardiego naleÅ»y zaliczyç niezwykle
ników jak Al-MÇwardÈ, teoretycznie podbudowujÄ…ce tradycyjne teorie w"adzy i rozwi-
ciekawe dzie"o kontynuujÄ…ce tradycje zwierciade" w"adcy. Jest nim Na^È& at al-
jajÄ…ce je, przyczyni"y si´ do przetrwania kalifatu mimo wielkich zakusów na niego ze
mulËk ( Doradzanie królom ). Tradycja zwierciade" w"adcy i róŻnego typu porad przy-
strony emirów i su"tanów. Al-MÇwardÈ by" tradycjonalistÄ…, co wi´cej by" cz"owiekiem
sz"a do Ęwiata muzu"mał
skiego (czy moŻe raczej zota"a do niego w"ączona) z kultury
na tyle wybitnym, Å»e bezpoĘrednio si´ zaangaÅ»owa" w polityk´, bo dzia"a" na dworze
perskiej. To w"aĘnie Ibn al-Muqaffa napisa" swoje dzie"a ,,Adab w"adcy i ,,Adab ma-
kalifa. Zdoby" wielkie doĘwiadczenie praktyczne w sprawach politycznych, a jedno-
"y i  Przes"anie o przyjacio"ach opierajÄ…c si´ na perskim wzorze. Na^È& at
czeĘnie jako prawnik doskonale pozna" zawi"oĘci prawne sprawowania tej w"adzy. Je-
al-mulËk Al-MÇwardiego, podobnie jak ,,Przes"anie o przyjacio"ach Ibn al-Muqaffy
go teorie sÄ… wi´c podsumowaniem dzia"alnoĘci jego poprzedników, ustaleniem wzo-
ma wyraęnego autora i adresata: w"adców abbasydzkich Żyjących w jego czasach.
rów idei w"adzy politycznej. PoÄ™niej jego dzie"o sta"o si´ podstawÄ… do tworzenie in-
Swoje dzie"o Al-MÇwardÈ rozpoczyna od zach´cenia królów do przyjmowania rad,
nych opracował
. Ostatecznie ustalony przez Al-MÇwardiego pozosta" w zasadzie bez
twierdząc przy tym, Że doradzenie w"adcy to to samo, co doradzanie wszystkim pod-
wi´kszych zmian.
w"adnym.
AbË #l-"asan  AlÈ Ibn Mu& ammad al-MÇwardÈ urodzi" si´ w 974/5 roku w Al-
Ba^rze. Tam studiowa" prawo muzu"mał
skie. Jego nauczycielem by" m.in. znany sza-
fi icki uczony AbË #l-QÇsim a^-~aymarÈ. Studia kontynuowal w Ba©dÇdzie, gdzie pobie-
ra" nauki u najwybitniejszego podówczas uczonego szafi ickiego AbË "Çmida al-Is-
farÇyÈniego. Szybko zyskal sobie s"aw´ wybitnego. prawnika szafi ickiego, wybrano go
nawet na przywódc´ gminy szafi ickiej (ra Ès al-"amÇ a). Ale jego prawdziwa kariera
192 193
Żadne zmiany czy teŻ nowinki. Po piąte  okreĘlanie zakresu dzia"ania
prawa religijnego i praw ludzi. Po szóste przewodzenie piątkowym mo-
d"om w meczecie, chyba Że emir przeznaczy kogoĘ do tej funkcji. Po
siódme emir ma za zadanie prowadzenie pielgrzymek i opiekowanie
si´ pielgrzymami, którzy w´drujÄ… przez jego ziemie. JeĘli obszar, któ-
rym w"ada graniczy z terenami wrogimi muzu"manom, to narzuca mu
O obejmowaniu emiratu to ósmy obowiÄ…zek, a mianowicie "ihÇd, czyli walk´ z wrogami, zabie-
ranie "upów i wzi´cie piÄ…tej ich cz´Ä˜ci dla co piÄ…tego cz"owieka.
Ten typ emiratu opiera si´ na tych samych zasadach co wezyrat de-
legowany2. RóŻnica pomi´dzy nimi polega tylko na tym, Å»e w"adza
Rozdzia" trzeci w sprawie nadania emiratu* emira jest szczegó"owa (Ću^Ë^), a w"adza wezyra ogólna3. JeĘli zaĘ cho-
dzi o sam akt nadania emiratu, to gdy emira mianuje kalif, wezyr dele-
Gdy kalif wyznacza emira na jakiĘ obszar lub kraj, to emirat moÅ»e byç gowany powinien go uwaÅ»nie obserwowaç i kontrolowaç, ale nie ma
dwóch rodzajów: ogólny (imÇra  Çmma) i szczegó"owy (imÇra hÇssa). prawa, aby go odwo"aç ani teÅ» przenieĘç z jednego obszaru do drugie-
Emirat ogólny równieÅ» dzieli si´ na dwa rodzaje: emirat wyznaczony go. Gdy zaĘ wezyr wyznacza emira samodzielnie, to odbywa si´ to na
(imÇrat al-istikfÇ ) przez akt dajÄ…cy samodzielnoĘç dzia"ania1 i emirat dwóch zasadach: po pierwsze moÅ»e go powo"aç na rozkaz kalifa, ale
uzurpowany (imÇrat al-istÈlÇ ) przez zagarni´cie. W przypadku emiratu nie ma wtedy prawa, aby go odwo"aç ani teÅ» przenieĘç z jednej prowin-
wyznaczonego emirowi pozostawia si´ samodzielnoĘç dzia"ania. Kalif cji do drugiej, chyba Å»e kalif wyrazi na to zgod´ lub wyda taki rozkaz.
zleca emirowi przej´cie w"adzy nad jakimĘ obszarem lub krajem i ten W takim przypadku odwo"anie wezyra nie pociÄ…ga za sobÄ… odwo"ania
wype"nia tam wszelkie funkcje i ma wglÄ…d we wszelkie poczynania. emira. Po drugie wezyr moÅ»e wyznaczyç emira samodzielnie, wtedy on
Emir powinien zajmowaç si´ siedmioma sprawami. SÄ… to: po pierwsze sam jest jego namiestnikiem. Sam moÅ»e podjÄ…ç decyzj´ o jego odwo"a-
dowodzenie armiÄ…, organizacja wojska i przyznawanie Å»o"nierzom Å»o"- niu czy teÅ» przesuni´ciu, a to dzi´ki temu, Å»e w sprawowaniu w"adzy
du, chyba Å»e kalif wyznaczy" juÅ» stosownÄ… sum´. Po drugie: emir ma
byç zorientowany w powinnoĘciach s´dziów i zarzÄ…dców i musi wyzna-
2
czaç odpowiednich ludzi na te stanowiska. Po trzecie zbieranie podat- W oryginale: wizÇrat al-tafwÈŹ. Ten typ wezyratu polega" na tym, Å»e kalif dele-
gowa" w"adz´ wezyrowi, który przejmowa" jego uprawnienia, mia" prawo samodziel-
ku (ĆarÇ") i ja"muÅ»ny (^adaqÇt), wyznaczanie poborców podatkowych
nego podejmowania decyzji. Drugi, wyszczególniony przez Al-MÇwÇrdiego typ
( ummÇl), aby si´ tym zajmowali i podzia" zebranych sum wĘród tych,
wezyratu to wizÇrat at-tanfÈ" - wezyrat wykonawczy, w którym wezyr wykonywa" tylko
którzy na nie zas"ugują. Po czwarte jest to ochrona religii i opieka nad
polecenia kalifa, ale nie móg" samodzielnie podjÄ…ç Å»adnej decyzji. Te dwa typy
Ęwi´tymi miejscami oraz przestrzeganie, aby do religii nie wdar"y si´
wezyratu szczegó"owo omawia Al-MÇwÇrdÈ wczeĘniej.
3
Wed"ug teorii Al-MÇwardiego wezyr by" po kalifie drugÄ… osobÄ… w paÅ‚
stwie,
wi´c jeÅ»eli przejmowa" jego uprawnienia, dotyczy"y one ca"ego obszaru podleg"ego
* Al-MÇwÇrdÈ, Kitab al-ahkÇm as-sultÇniyya wa-al-wilayat ad-diniyya, Kair 1973, s. kalifowi. Emir natomiast by" wyznaczony na dany obszar i podlega" wezyrowi.
1
W oryginale: iĆtiyÇr - swoboda woli, samodzielnoĘç dzia"ania. Emir wyznaczony OczywiĘcie, by"a to tylko teoria, gdyÅ» Al-MÇwÇrdÈ Å»y" w czasach emirów perskich
w takim typie emiratu mia" prawo samodzielnego podejmowania decyzji. Bujjidów, którzy mieli o wiele wi´ksze znaczenie niÅ» wezyr.
194 195
i wydawaniu zarządzeł
jest ca"kowicie samodzielny. JeĘli daje si´ we- polityki, które dajÄ… mu samodzielnoĘç (i"tihÇd). Natomiast gdy podwyÅ»-
zyrowi swobod´ w mianowaniu emira to nie og"asza si´, Å»e czyni to ka mia"a byç ciÄ…g"a, a dzia"o si´ tak, gdy jej przyczynÄ… by"a wojna,
w imieniu kalifa czy samego siebie. Jednak gdy wezyr powo"uje emira, w której Żo"nierze aŻ do koł
ca walczyli i nieĘli pomoc, to taka podwyŻ-
tylko on ma prawo go odwo"aç, a gdy odwo"uje si´ wezyra, równieÅ» ka wymaga"a zezwolenia kalifa. Emir nie móg" samodzielnie podjÄ…ç de-
emir zostaje odwo"any, chyba Że kalif zadecyduje o pozostawieniu go cyzji o zatwierdzeniu tej podwyŻki. Gdy dzieci wojskowych osiąga"y
na stanowisku. W takim przypadku dochodzi do wznowienia w"adzy pe"noletnoĘç emir móg" samodzielnie obdarzyç je podarkami, lecz roz-
i ponownego mianowania na stanowisko. Nie jest wtedy potrzebne dzielaç je wĘród wojska móg" tylko na rozkaz. Gdy resztka przeznaczo-
zniesienie aktu, którego wymaga si´ przy poczÄ…tkowym nadaniu. Wy- na na Å»o"d dla wojska zosta"a w skarbcu, w którym zbierano podatki,
starcza, aby kalif oznajmi":  Wyznaczam ci´ do sprawowania tej funk- emir musia" oddaç pieniÄ…dze kalifowi. Sk"adano je w skarbcu g"ównym
cji. W przypadku początkowego aktu mianowania kalif musi rzec: i przeznaczano na finansowanie najpilniejszych spraw pał
stwowych.
 Mianuj´ ci´ emirem w danym rejonie dla ludu, który tam mieszka JeĘli pozosta"y jakieĘ pieniÄ…dze z ja"muÅ»ny (^adaqÇt), nie musia" oddawaç
i powierzam ci kontrol´ nad wszelkimi poczynaniami. JeĘli kalif wy- ich kalifowi, odsy"a" t´ nadwyÅ»k´ dla najbardziej potrzebujÄ…cych w je-
znacza kogoĘ na stanowisko emira, nie zwalnia to wezyra od obowiÄ…z- go prowincji. Mog"o zdarzyç si´ tak, Å»e po zebraniu podatków okazy-
ku pilnej obserwacji i kontroli. JeĘli zaĘ wyznacza go wezyr, nie znaczy wa"o si´, Å»e nie pokrywajÄ… one potrzeb wojska, emir mia" prawo Żądaç,
to, Że emir jest zwolniony z tych zadał
. Gdy bowiem udaje mu si´ aby kalif dop"aci" brakujÄ…cÄ… cz´Ä˜ç ze skarbca. Jednak, gdy brakowa"o
otrzymaç mianowanie ogólne i szczegó"owe dla sprawowania w"adzy, pieni´dzy po zebraniu ja"muÅ»ny, nie mia" prawa zwracaç si´ o uzupe"-
to naleÅ»y pami´taç, Å»e wed"ug prawa zwyczajowego ogólnoĘç miano- nienie tego braku ze skarbca g"ównego. Dzia"o si´ tak, gdyÅ» Å»o"d dla
wania polega na pilnej obserwacji i kontroli , zaĘ jego szczegó"owoĘç na wojska by" zaleÅ»ny od tego, czy by"o dostatecznie duÅ»o pieni´dzy, zaĘ
podejmowaniu i realizacji dzia"ał
. Taki emir moÅ»e wyznaczyç dla sie- prawa p"acÄ…cych ja"muÅ»n´ zaleÅ»a"y od bogactwa.
bie, czy to na rozkaz kalifa, czy bez niego, wezyra realizacji. Natomiast Gdy osobÄ… wyznaczajÄ…cÄ… emira by" kalif, nie odwo"ywano emira
wezyra delegowanego moÅ»e wyznaczyç tylko na rozkaz lub za zgodÄ… w przypadku Ęmierci kalifa, gdy zaĘ dokonywa" tego wezyr, to w przy-
kalifa. dzieje si´ tak dlatego, Å»e ten pierwszy wezyr jest mianowany, padku jego Ęmierci odwo"ywano emira. Wyznaczenia dokonywa" kalif
podczas gdy ten drugi zagarnia w"adz´. i móg" on nie odwo"ywaç emira. Wezyr jest przedstawicielem kalifa,
Emir nie móg" bez Å»adnej przyczyny zwi´kszaç Å»o"du dla wojska, a emir jest przedstawicielem wszystkich muzu"manów.
moÅ»na to by"o czyniç wy"Ä…cznie w uzasadnionych okolicznoĘciach. Nie Tak oto przedstawi"em g"ównÄ… zasad´ na której opiera si´ pierwszy
móg" czerpaç bez powodu z funduszu przeznaczonego na wydatki woj- rodzaj emiratu g"ównego, a mianowicie emirat wyznaczony, polegajÄ…-
skowe4. Musia"a istnieç waÅ»na przyczyna, aby móg" zwi´kszyç Å»o"d. Je- cy na swobodnej woli. Teraz chcia"bym przedstawiç na jakich zasadach
Ęli podwyÅ»ka by"a powodowana takimi przyczynami jak: wysokie ce- dzia"a emirat szczegó"owy, równieÅ» opierajÄ…cy si´ na swobodnej woli.
ny, waÅ»ne wydarzenia, straty wojenne i nie musia"a byç ciÄ…g"a, to wte- Nast´pnie przejd´ do omówienia drugiego typu emiratu g"ównego,
dy emir móg" wziÄ…ç pieniÄ…dze na niÄ… ze skarbca paÅ‚
stwowego i nie mu- emiratu uzurpowanego, polegajÄ…cego na zagarni´ciu w"adzy, aby
sia" prosiç kalifa o pozwolenie. Móg" si´ tu odwo"aç do tych prawide" oprzeç zasad´ zagarni´cia w"adzy na zasadzie swobodnej woli i porów-
naç jakie sÄ… w tych dwóch typach emiratu róŻnice pod wzgl´dem wa-
runków i praw.
4
W oryginale: istihlÇk al-mÇl.
196 197
W przypadku emiratu szczegó"owego, dzia"ania emira ograniczajÄ… nia s´dziego i tylko rozkaz prawny go ich pozbawia. Gdy zauwaÅ»y" ja-
si´ do dowództwa wojskowego, zarzÄ…dzania podw"adnymi, opieki nad kieĘ niegodziwoĘci ze strony s´dziów czy teÅ» w"adców, wolno mu by"o
nimi oraz troszczenia si´ o miejsca Ęwi´te. Taki emir nie moÅ»e sprzeci- opowiedzieç si´ po stronie, tego, który mia" racj´ przeciw niegodziwe-
wiaç si´ panujÄ…cym prawom i zasadom ani teÅ» zajmowaç si´ zbiera- mu. Zadanie emira polega przecieÅ» na tym, aby nie dopuĘciç do cha-
niem podatków i ja"muŻny. JeĘli zaĘ chodzi o wprowadzanie przepisów osu i bratobójczej walki, a w zamian za to powinien strzec wzajemnej
w prawie boÅ»ym, to nie potrzebuje on swobodnej woli, aby uczyç si´ przyjaÄ™ni i sprawiedliwoĘci. Gdyby jednak okaza"o si´, Å»e w zasadach
ich od fakihów5. Potrzebuje on jednak ewidentnej wskazówki, aby nie funkcjonowania ujawni"y si´ jakieĘ niegodziwoĘci, emir nie móg" pod-
uznaç racji tych, którzy wiodÄ… z nim spór. Nie moÅ»e teÅ» przeciwstawiaç jÄ…ç Å»adnych dzia"aÅ‚
, gdyÅ» wykracza"o to poza prawa nadane mu na
si´ wprowadzeniu przepisów prawa boÅ»ego, gdyÅ» nie pozwalajÄ… mu na mocy emiratu. W takim wypadku musia" zwróciç si´ do w"adcy swego
to zasady emiratu szczegó"owego. JeĘli bowiem nie potrzebowa"by kraju. JeĘli emir by" przedstawicielem jednej z dwóch stron pozostają-
swobodnej woli czy teŻ ewidentnej wskazówki bądę potrzebowa" by ich cej w konflikcie mia" prawo do samodzielnego podejmowania decyzji,
dwóch, to znaczy"oby to, Å»e moÅ»e sprawowaç w"adz´ samodzielnie lub jeÅ»eli w"adca by" s"abszy od niego lub nie by"o go w tym czasie na je-
Å»e koniecznie potrzebuje ewidentnej wskazówki, a to nie naleÅ»a"oby do go terenie. JeĘli ci dwaj nie byli zbyt nienawistni sobie, to udawa" si´ do
praw Boga najwyÅ»szego ani do spraw ludzkich. Prawa ludzkie, takie jak w"adcy, jeĘli zaĘ wybuch"a mi´dzy nimi nienawiĘç, to nie zobowiÄ…zywa"
prawo do oskarŻenia, z"oŻenia odwo"ania bądę innego spojrzenia na ich do tego i kalif wydawa" rozkaz co do ich sporu i w ten sposób reali-
danÄ… spraw´, to zaliczane by"y do tych, o które moÅ»na z"oÅ»yç proĘb´. zowa"a si´ jego w"adza.
Gdy ktoĘ zwraca" si´ z takÄ… proĘbÄ… do w"adcy, to w"adca mia" prawo t´ Do zadaÅ‚
powierzonych emirowi naleŻa"o teŻ prowadzenie piel-
proĘb´ spe"niç, gdyÅ» pozostawa"o to w jego kompetencjach. Gdy zaĘ grzymek, by"a to jedna z rzeczy nad którymi powinien sprawowaç
ktoĘ udawa" si´ z proĘbÄ… o lub petycjÄ… prawnÄ… do emira, to ten równieÅ» opiek´. Co do przewodzenia mod"om w piÄ…tki i dni ĘwiÄ…teczne, to dzie-
mia" prawo, aby jÄ… spe"niç, gdyÅ» mimo, Å»e nie posiada" w"adzy, to jed- je si´ tak na mocy osobnego prawa, podobnie jest powiedziane w szko-
nak mia" byç pomocny w wype"nianiu prawa. To w"aĘnie emir mia" le 0 Çfi ickiej7. Podobnie w szkole hanafickiej8 uwaÅ»ano, Å»e emirowie
byç pomocny i nie by"a tu potrzebna obecnoĘç w"adcy. Gdy zaĘ cho- majÄ… prawo do prowadzenia modlitw. Gdy emir sprawowa" w"adz´ na
dzi"o o interwencj´ w sprawach Boga najwyÅ»szego, takich jak prawo do terenie graniczÄ…cym z wrogami, nie mia" prawa wszczynaç "ihÇdu bez
karania nierządu biczowaniem i kamienowaniem, to emir móg" uzy- pozwolenia kalifa. By"o to moŻliwe jedynie wtedy, gdy to on zosta" na-
skaç od w"adcy pozwolenie na wype"nienie tej kary, gdyÅ» moÅ»na by"o padni´ty, gdyÅ» przys"ugiwa"o mu prawo do obrony i sprawowania
to zaliczyç do prawide" polityki oraz obowiÄ…zku opieki i zajmowania opieki nad Ęwi´toĘciami. Sprawowanie w"adzy w emiracie szczegó"o-
si´ spo"ecznoĘciÄ…. Bowiem emirowie na których delegowano pewne wym by"o oparte na tych samych warunkach, co w wezyracie wyko-
uprawnienia majÄ… prawo do zajmowania si´ rozmaitymi sprawami nie
odwo"ujÄ…c si´ do w"adców, którzy oczekujÄ… na rozwiÄ…zanie konfliktu
6
pomi´dzy przeciwnikami. To naleÅ»y do praw emira, a pozbawiç go ich Na^^.
7
Jedna z g"ównych szkó" prawnych islamu opierajÄ…ca si´ na Koranie, sunnie,
moŻna tylko na mocy rozkazu prawnego6. Podobnie ma on uprawnie-
analogii - qiyÇs i zgodnoĘci opinii - i"mÇ .
8
Szko"a prawna opierajÄ…ca si´ na tekstach koranicznych, opinii, analogii, wypra-
5
Arab. fuqahÇ - uczeni prawnicy znawcy prawa muzu"maÅ‚
skiego. cowa"a formu"´ prawnÄ… isti& sÇn - preferencj´.
198 199
nawczym (tanfÈ"), dodatkowe by"y dwa warunki: islam i wolnoĘç. Sko- mi, to jednak na mocy ochrony praw 0 ari atu i zasad religijnych nie
ro bowiem emir by" odpowiedzialny równieÅ» za sprawowanie w"adzy wolno mu dopuĘciç, aby dosz"o do jakiegokolwiek chaosu, zepsucia
w sprawach religijnych, nie mog"o byç mowy o braku wiary (kufr) i nie- i nienormalnej sytuacji. Emirat ten opiera si´ na zagarni´ciu si"Ä… i prze-
woli, nie bierze si´ teÅ» w nim pod uwag´ wiedzy i fiqhu. JeÅ»eli zaĘ on mocy, dlatego teÅ» jest w nim dopuszczone to, czego nie wolno czyniç
je posiada, to zwi´ksza to jego dostojeÅ‚
stwo. w emiracie wyznaczonym (istikfÇ ) i polegajÄ…cym na swobodnej woli.
Natomiast warunki, jakie bierze si´ pod uwag´ w emiracie ogólnym Dzieje si´ tak dlatego, Å»e przecieÅ» istnieje róŻnica pomi´dzy dzia"aniem
i wezyracie delegowanym (tafwÈŹ) sÄ… do siebie podobne, gdyÅ» jeden w warunkach si"y i warunkach niemocy. Ten, który zagarnia w"adz´
i drugi rodzaj w"adzy polegajÄ… na sprawowaniu ogólnej kontroli, róŻniÄ… powinien koniecznie przestrzegaç siedmiu zasad z prawide" 0 ari atu.
si´ jedynie w szczegó"ach. Emirat ogólny róŻni si´ od emiratu szczegó- Dotyczy to zarówno panujÄ…cego kalifa jak i emira zagarniajÄ…cego w"a-
"owego jednym warunkiem, a jest to wiedza. Ten bowiem, który spra- dz´. Po pierwsze jest to ochrona stanowiska imama w kalifacie Proro-
wuje emirat g"ówny powinien jÄ… posiadaç, natomiast nie jest ona ko- ka i kierowanie sprawami narodu, do czego zobowiÄ…zuje go 0 ari at. Po
nieczna przy emiracie szczegó"owym. Jeden z tych dwóch emirów nie drugie powinien on przejawiaç pokor´ religijnÄ…, która oddali od niego
musi teÅ» zapoznawaç kalifa ze swoimi poczynaniami wykonywanymi wszelkie niepos"uszeÅ‚
stwo. Po trzecie wszystko co mówi powinno byç
zgodnie z regu"ami emiratu, jeĘli wyznaczając go pozostawiono mu oparte na zgodzie i wzajemnej pomocy, aby pomóc tym niegodnym
swobodnÄ… wol´ i gdy by"o wiadomo, Å»e jest on pos"uszny. Gdy nato- muzu"manom. Po czwarte musi dopuĘciç istnienie wszelkich aktów
miast zasz"o coĘ nieoczekiwanego, emirowie musieli przedstawiç t´ w"adzy religijnej oraz realizacj´ wynikajÄ…cych z nich zasad i praw. Mu-
spraw´ imamowi i postÄ…piç w niej zgodnie z jego rozkazem. Podobnie si pilnowaç, aby nie uleg"y one zepsuciu i prawid"owo funkcjonowa"y.
gdy bali si´, Å»e moÅ»e dojĘç do upowszechnienia si´ jakiegoĘ z"ego czy- Po piÄ…te powinien staraç si´ pomnaÅ»aç bogactwa b´dÄ…ce wspólnÄ… w"a-
nu. Gdy przedstawili takÄ… spraw´ musieli czekaç aÅ» pozwolenie kalifa snoĘciÄ…, na podstawie prawa przekazujÄ…cego mu opiek´ nad gminÄ…
pozwoli im podjÄ…ç jakieĘ dzia"ania, gdyÅ» nawet w czasie niepomyĘl- i nakazujÄ…cego ich zdobywanie. Po szóste musi pilnowaç przestrzega-
nych wydarzeł
kalif kontrolowa" ca"oĘç spraw. nia przepisów prawa religijnego, aby wierny mia" ochron´ ze strony
PrzejdÄ™my teraz do emiratu uzurpowanego (istÈlÇ ), który opiera si´ praw Boga i przepisow prawa religijnego. Po siódme emir powinien
na przemocy. W takim typie emiratu emir przejmuje si"Ä… w"adz´ nad chroniç religi´ od tego co zakazane, gdyÅ» Bóg rozkaza" w prawie pos"u-
obszarem na który wyznaczy" go kalif i delegowa" na niego kierowanie szeł
stwo i unikanie braku pokory. Oto przedstawi"em siedem zasad
nim i prowadzenie polityki9. Emir taki jest ca"kowicie samowolny z prawide" 0 ari atu, które stoją na straŻy praw imamatu i zasad ummy.
w prowadzeniu polityki i zarzÄ…dzaniu. Na rozkaz kalifa jest teÅ» namiest- A do ich realizacji konieczne jest wyznaczenie w"adcy (mustawlò). Gdy
nikiem tak realizujÄ…cym zasady religijne, aby unikaç zepsucia i dÄ…Å»yç emir by" wyznaczony tak, Å»e posiada" swobodnÄ… wol´ w podejmowa-
do dobra, omijaç niebezpieczeÅ‚
stwo dąŻąc do pe"nej swobody. JeĘli na- niu decyzji, to naleÅ»a"o byç mu pos"usznym i odrzuciç wszelki sprzeciw
wet w tym typie emiratu widaç odejĘcie od zwyczaju ca"kowitego mia- czy próby przeciwstawienia si´ mu. A to dlatego, Å»e zgoda kalifa na je-
nowania na stanowisko, co "Ä…czy"o si´ z pewnymi warunkami i zasada- go stanowisko dawa"a mu ca"kowitÄ… samodzielnoĘç w dzia"aniach
w prawach religii i zasadach ummy. To kalif wyznacza" go i mianowa"
swoim przedstawicielem. By"o dopuszczalne, aby on mianowa" wezyra
9
Chodzi tu oczywiĘcie o typ wyznaczenia polegający na delegacji w"adzy, jak w
delegowanego (tafwÈŹ) i wezyra wykonawczego (tanfÈ"). Gdy zaĘ kalif
emiracie istikfa , co nie zosta"o uszanowane przez emira uzurpatora.
200 201
jest ca"kowiecie samodzielny. Emirat istikfÇ jest bowiem ograniczony
nie zapewnia" mu w mianowaniu swobody podejmowania decyzji10,
tylko do spraw, które kalif powierza emirowi i dlatego teŻ nie moŻna
mia" wtedy prawo domagaç si´ jego pos"uszeÅ‚
stwa i móg" go oddaliç,
w nim dopuĘciç wezyratu, sprowadzajÄ…cego si´ do tego samego, gdyÅ»
gdy ten stawa" si´ samowolny. Emir móg" samodzielnie sprawowaç
te dwie funkcje sÄ… do siebie zbyt podobne.
w"adz´ dzi´ki temu, Å»e kalif powierzy" mu piecz´ nad prawami i zasa-
dami funkcjonowania i on spe"nia" wszystkie te warunki, które kalif
Prze"oŻy"a Katarzyna Pachniak
przypisywa" swemu przedstawicielowi, a by"y one potrzebne jemu sa-
memu. Mog"o dojĘç do mianowania tego, który juÅ» posiada" w"adz´.
Ten, który by" na to stanowisko wyznaczony mia" prawo do realizacji
nakazów11. By"o to dozwolone, a istotna róŻnica polega"a na dwóch
sprawach: po pierwsze upada"a koniecznoĘç zastosowania si"y, po dru-
gie - ograniczanie zasi´gu jego dzia"ania w sprawach ogólnych sprawia-
"o, Å»e móg" dzia"aç tylko w warunkach spraw szczegó"owych.
Prawid"owy emirat uzurpowany (istÈlÇ ) róŻni si´ od emiratu wyzna-
czonego (istikfÇ ) pod czterema wzgl´dami. Po pierwsze emirat istÈlÇ
jest emiratem uzurpowanym, podczas gdy emirat istikfÇ to emirat po-
legajÄ…cy na wykazywaniu swobodnej woli w nadanym zakresie. Po dru-
gie emirat istilÇ obejmuje ca"y obszar, którym uda"o si´ zaw"adnÄ…ç,
podczas gdy emirat istÈkfÇ ogranicza si´ do obszaru okreĘlonego w ak-
cie nadania. Po trzecie w emiracie istilÇ emir sprawuje samodzielnÄ…
kontrol´ nad wszystkim i nie ma nikogo nad sobÄ…, podczas gdy w emi-
racie istikfÇ emir sprawuje samodzielnÄ… kontrol´, ale nie posiada na to
wy"Ä…cznoĘci. Po czwarte w emiracie istÈlÇ jest dopuszczalny wezyrat
tafwÈd, podczas gdy nie jest to moÅ»liwe w emiracie istikfÇ , co podkre-
Ęla róŻnic´ jaka istnieje pomi´dzy sprawujÄ…cym w"adz´ a jego wezyrem
w podejmowanych dzia"aniach12. Wezyr moÅ»e bowiem dzia"aç tylko
w tych sprawach, które mu przeznaczono, podczas gdy sprawujący
w"adz´ zajmuje si´ sprawami powierzonymi mu oraz tymi w których
10
Tzn. gdy chodzi"o o drugi typ emiratu, kiedy to kalif przekazywa" emirowi
tylko cz´Ä˜ç swoich uprawnieÅ‚
.
11
W oryginale - tanfÈ". Czyli nie mia" prawa podejmowania samodzielnych
decyzji, realizowa" tylko nakazy.
12
W oryginale: an-nad"ar.
202 203
204