4 Â

WIAT

N

AUKI

Luty 2000

Wzrost przest´pczoÊci

przerwany w zarodku?

Kontrowersyjny artyku∏ wià˝e

obecny spadek przest´pczoÊci z legalizacjà

przerywania cià˝y sprzed 20 lat

O

d poczàtku lat dziewi´çdziesiàtych przest´pczoÊç
w Stanach Zjednoczonych zmniejszy∏a si´ – w ostat-
nim roku o 7%. Fakt ten próbuje si´ objaÊniaç na ró˝-

ne sposoby: jest wi´cej policjantów, wi´cej przest´pców tra-
fia za kratki, poprawi∏a si´ sytuacja gospodarcza, spad∏o
zu˝ycie kokainy, alarmy i systemy ochrony sta∏y si´ po-
wszechne. Poszczególnym czynnikom przypisuje si´ wi´ksze
lub mniejsze znaczenie, w zale˝noÊci od wyznawanej filo-
zofii lub interesów politycznych. W Nowym Jorku znaczny
spadek przest´pczoÊci t∏umaczy si´ skuteczniejszym dzia∏a-
niem policji. Ale zjawisko to widoczne jest tak˝e w miastach,
w których styl dzia∏ania organów porzàdkowych nie uleg∏
zmianie, jak na przyk∏ad w Los Angeles.

WyjaÊnienia te nie zadowalajà wielu badaczy, w tym

dwóch ekonomistów zajmujàcych si´ zagadnieniami prze-
st´pczoÊci. Steven D. Levitt z University of Chicago i John J.
Donohue III, pracujàcy obecnie w Yale University, przedsta-
wili w∏asne wyt∏umaczenie. Wed∏ug nich legalizacja prze-
rywania cià˝y w 1973 roku przyczyni∏a si´ do zmniejszenia
liczby niechcianych dzieci, czyli tych bardziej zagro˝onych
wejÊciem na drog´ przest´pstwa. Spadek przest´pczoÊci od-
notowuje si´ od 1992 roku – tj. tego, w którym pierwszy rocz-
nik dzieci urodzonych po 1973 roku ukoƒczy∏ 18 lat. Ponie-
wa˝ wi´kszoÊç przest´pstw pope∏niajà m∏odzi m´˝czyêni
w wieku 18–24 lat, Levitt i Donohue twierdzà, ˝e fakt, i˝ mi-
liony niechcianych dzieci nie przysz∏y na Êwiat, spowo-
dowa∏ zmniejszenie liczby przest´pstw pope∏nianych przez
t´ grup´ wiekowà. DopuszczalnoÊç przerywania cià˝y –
twierdzà obaj naukowcy – mo˝e byç tym czynnikiem, któ-
ry ostatecznie przyczyni∏ si´ a˝ w 50% do obecnego spadku
przest´pczoÊci.

WIADOMOÂCI

I

OPINIE

14

SYLWETKA

Margaret D. Lowman

21

CYBERÂWIAT

POD LUPÑ

16

TECHNIKA
I BIZNES

7

NAUKA
I LUDZIE

M¸ODZI DOROÂLI M¢˚CZYèNI sà sprawcami

wi´kszoÊci przest´pstw. Od poczàtku lat dziewi´çdziesiàtych

przest´pczoÊç w USA maleje.

KEVIN HORAN

Tony Stone Images

8 W SKRÓCIE

12 W LICZBACH

Â

WIAT

N

AUKI

Luty 2000 5

Ich hipoteza, przedstawiona w nie opublikowanym dotàd

artykule „Legalized Abortion and Crime” (Legalizacja prze-
rywania cià˝y a przest´pczoÊç), wywo∏a∏a ró˝norodne reak-
cje – od podziwu za nowatorskie podejÊcie po oburzenie wy-
nikajàcymi z niej wnioskami. AktywiÊci stojàcy po obu
stronach aborcyjnej barykady zachowujà ostro˝noÊç: niektó-
rzy obroƒcy prawa do ˝ycia mówià, ˝e to zadziwiajàca
interpretacja, zwolennicy wolnego wyboru niepokojà si´ na-
tomiast, ˝e wnioski z badaƒ mogà ukazaç przerywanie cià-
˝y jako sposób na „oczyszczanie spo∏eczeƒstwa”. Reakcja ta
zaskoczy∏a obu naukowców. „Nasza praca zawiera opisy,
a nie przepisy – twierdzi Levitt. – Nie wysuwamy ˝adnych
postulatów w kwestii aborcji.”

Natomiast inni ekonomiÊci zadajà pytania dotyczàce nie-

których aspektów stosowanej metodologii – chcieliby tak-
˝e widzieç wi´cej danych. „Najciekawsze jest to, ˝e obja-
Ênienie proponowane przez Levitta i Donohue mo˝e byç
trafne – mówi Phillip B. Levine, ekonomista z Wellesley
College. – Dane, na które
si´ powo∏ujà, coÊ sugerujà,
choç nie uwa˝am, by by∏y
rozstrzygajàce.” Levine za-
uwa˝a te˝, ˝e praca ta, któ-
ra tak zaskoczy∏a wielu od-
biorców, stanowi w rzeczy-
wistoÊci kontynuacj´ wcze-
Êniejszych badaƒ na tym
samym polu.

I rzeczywiÊcie, Levitt i

Donohue nie byli pierw-
szymi, których zaintereso-
wa∏y zwiàzki mi´dzy prze-
rywaniem cià˝y i przest´p-
czoÊcià. W swoim artykule
powo∏ujà si´ na by∏ego ko-
mendanta policji z Minne-
apolis, który wysuwa∏ po-
dobne sugestie ju˝ kilka lat
temu. Jednak autorzy ci ja-
ko pierwsi zacz´li analizo-
waç dane, chcàc si´ przeko-
naç, czy wyst´puje tu jakaÊ korelacja. Badali, jak wskaênik
przest´pczoÊci ró˝ni∏ si´ w tych stanach, które dopuÊci∏y
mo˝liwoÊç przerywania cià˝y jeszcze przed decyzjà Sàdu
Najwy˝szego w sprawie Roe przeciwko Wade*, jak na przy-
k∏ad Nowy Jork, Waszyngton, Alaska i Hawaje. W stanach
tych przest´pczoÊç zacz´∏a spadaç kilka lat wczeÊniej ni˝
w pozosta∏ej cz´Êci kraju, a w stanach o wysokim wskaêni-
ku aborcji spadek przest´pczoÊci by∏ wyraêniejszy. Mniej-
sza liczba niechcianych dzieci – konkludujà autorzy – ozna-
cza ostatecznie mniej przest´pstw.

Hipoteza, ˝e bycie niechcianym mo˝e negatywnie rzuto-

waç na sytuacj´ dziecka, te˝ nie jest nowa. Levine wraz z gru-
pà wspó∏pracowników chcieli si´ przekonaç, jakie skutki
ekonomiczne i spo∏eczne przynios∏a dzieciom legalizacja
przerywania cià˝y – wyniki badaƒ zawarte zosta∏y w artyku-
le opublikowanym na poczàtku ub.r. na ∏amach Quarterly
Journal of Economics. Autorzy szacujà, ˝e dzieciom, których
matki zdecydowa∏y si´ na usuni´cie cià˝y – gdyby normal-
nie przysz∏y na Êwiat – grozi∏oby „wi´ksze o 40–60% praw-
dopodobieƒstwo wychowywania si´ w rodzinie niepe∏nej,
˝ycia w ubóstwie, korzystania z pomocy spo∏ecznej i zgonu
w wieku niemowl´cym”.

Nie tylko badania, ale i zwyk∏e obserwacje dowodzà, ˝e

sytuacja niechcianych dzieci mo˝e byç wyjàtkowo trudna.
Wydany w 1995 roku przez Institute of Medicine raport The

Best Intentions: Unintended Pregnancy and the Well-Being of
Children and Families (Najlepsze ch´ci. Nieplanowana cià˝a
a dobrobyt dzieci i rodzin) zawiera przeglàd wyników ba-
daƒ na ten temat. Pokazujà one, ˝e kobiety, które nie plano-
wa∏y zajÊcia w cià˝´, sà bardziej sk∏onne do nara˝ania p∏odu
na dzia∏anie szkodliwych substancji, wzrasta te˝ ryzyko ni-
skiej wagi urodzeniowej niechcianego dziecka i jego z∏ego
traktowania.

Co wi´cej, w kilku d∏ugofalowych badaniach stwierdzo-

no zale˝noÊç mi´dzy byciem niechcianym dzieckiem a sk∏on-
noÊcià do zachowaƒ kryminalnych. Levitt i Donohue cytujà
wiele europejskich prac, opisujàcych w ciàgu kilkudzie-
si´ciu lat dzieje ˝ycia dzieci, których matkom odmówio-
no kiedyÊ (czasem kilkakrotnie) zgody na przerwanie cià-
˝y. Badania te wykaza∏y, ˝e wÊród niechcianych dzieci
rzeczywiÊcie wyst´puje nieco wy˝szy odsetek przest´p-
czoÊci i problemów psychiatrycznych. „Prawdà jest, ˝e
w takich przypadkach istnieje wi´cej danych Êwiadczàcych

o problemach wychowaw-
czych i zachowaniach prze-
st´pczych” – mówi Henry
P. David, wspó∏organizator
prowadzonych w Pradze
od 38 lat badaƒ nad dzieç-
mi niechcianymi, redaktor
opublikowanego w 1988 ro-
ku tomu Born Unwanted:
Developmental Effects of
Denied Abortion (Niechcia-
ne od urodzenia. Odmo-
wa aborcji a zaburzenia
rozwojowe). „Takich przy-
padków nie jest jednak
wiele – dodaje on. – Trud-
no powiedzieç, ˝e ktoÊ sta∏
si´ przest´pcà, poniewa˝
by∏ niechcianym dzieckiem.
Z pewnoÊcià czynnik ten
ma jakieÊ znaczenie, ale
nie potrafimy powiedzieç,
jak du˝e.”

To w∏aÊnie w pytaniu „jak du˝e?” tkwi, zdaniem niektó-

rych ekonomistów, sedno sprawy. Theodore J. Joyce z Ba-
ruch College utrzymuje, ˝e w tych miejscach, w których Le-
vitt i Donohue uwzgl´dniajà zmiennoÊç regionalnà,
stwierdzona przez nich korelacja traci swà moc. Innymi
s∏owy – twierdzi Joyce – jeden z ich w∏asnych wykresów su-
geruje, ˝e za spadkiem przest´pczoÊci kryjà si´ pewne nie-
okreÊlone ró˝nice mi´dzy regionami („pomini´te zmienne”
– jak piszà sami autorzy), nie zaÊ wskaênik aborcji.

Joyce i inni naukowcy zauwa˝ajà te˝, ˝e trudno polegaç

na danych dotyczàcych aborcji. Levitt i Donohue pos∏ugujà
si´ danymi o liczbie zabiegów przerwania cià˝y prze-
prowadzonych w okreÊlonym stanie, które nie pozwalajà
stwierdziç, czy pacjentka nie przyby∏a z innego stanu.
Przeglàdajàc ostatnio dane szacunkowe, dotyczàce liczby
zabiegów aborcji wed∏ug miejsca zamieszkania pacjentki,
sporzàdzone na poczàtku lat siedemdziesiàtych przez Alan
Guttmacher Institute w Nowym Jorku, Joyce odkry∏, ˝e 30%
pacjentek, które podda∏y si´ aborcji w Nowym Jorku,
pochodzi∏o z innego stanu. Artyku∏ Levitta i Donohue nie
uwzgl´dnia∏ takiej skali przemieszczania si´ pacjentek
– stwierdza Joyce – a wi´c wyliczone korelacje mog∏y byç
nieprawid∏owe. „Stwierdzenie, ˝e legalizacja przerywania
cià˝y wywar∏a pewne skutki, mo˝e si´ wydawaç s∏usz-
ne – konkluduje – uwa˝am jednak, ˝e nale˝y je podaç w

18

16

14

12

10

8

6

4

2

0

ZABIEGI PRZERYWANIA CIÑ˚Y

(

SETKI TYS

.)

ZMIANA WSKAèNIKÓW PRZEST¢PCZOÂCI

(PROCENTY)

40

30

20

10

0

–10

–20

–30

–40

1988

1993

1983

1978

1973

ROK

ZABIEGI
PRZERYWANIA
CIÑ˚Y

PRZEST¢PSTWA
Z U˚YCIEM
PRZEMOCY

PRZEST¢PSTWA
PRZECIW
MIENIU

MORDERSTWA

1997

WSKAèNIKI PRZEST¢PCZOÂCI obni˝y∏y si´ po roku 1991,

kiedy dzieci urodzone ju˝ po orzeczeniu sàdu

w sprawie Roe przeciwko Wade koƒczy∏y 18 lat.

SARAH L. DONELSON

wàtpliwoÊç z uwagi na zakres tego
wp∏ywu: 50% to zdecydowanie za
wiele.”

Mimo tych wàtpliwoÊci naukowcy

przyznajà na ogó∏, ˝e Levitt i Donohue
stawiajà w ka˝dym razie sensowne py-
tanie. A je˝eli majà racj´, wówczas po-
stulowana zale˝noÊç powinna byç ob-
serwowana tak˝e i w innych dzie-
dzinach – nale˝a∏oby si´ spodziewaç
spadku liczby nastolatek zachodzàcych
w cià˝´, liczby samobójstw wÊród osób
dorastajàcych lub doros∏ych w m∏odym
wieku, stopy bezrobocia czy te˝ odset-
ka m∏odzie˝y nie koƒczàcej szko∏y Êred-
niej, jak równie˝ wzrostu poziomu
wykszta∏cenia.

Levitt zauwa˝a, ˝e zaplanowany na

rok 2000 spis powszechny pozwoli ba-
daczom przeanalizowaç tak˝e i inne ro-
dzaje korelacji, chwilowo jednak kon-
centruje si´ on (wraz z Donohue) na
zachodzàcych w cià˝´ nastolatkach.
Dane wydajà si´ potwierdzaç, przynaj-
mniej na pierwszy rzut oka, przewidy-
wania obu naukowców. Wed∏ug arty-
ku∏u opublikowanego w 1998 roku w
Pediatrics, w bie˝àcym dziesi´ciole-
ciu liczba nastolatek zachodzàcych w
cià˝´ stale si´ zmniejsza – w latach
1991–1995 ∏àcznie o 13% – odsetek ten
jest bardzo ró˝ny zale˝nie od stanu i
grupy etnicznej.

Poza tym zachowania nastolatków

i m∏odych osób doros∏ych zmieniajà si´
pod wieloma wzgl´dami. W latach 1994
–1995 – zwraca uwag´ Laura D. Lind-
berg z Urban Institute w Waszyngtonie
– po okresie d∏ugotrwa∏ego wzrostu,
który zdawa∏ si´ nie mieç koƒca, odno-
towano wreszcie spadek za˝ywania nar-
kotyków, aktywnoÊci seksualnej i sk∏on-
noÊci samobójczych wÊród dorastajàcej
m∏odzie˝y. Lindberg ostrzega jednak:
„Nie jest wcale jasne, jaki jest zwiàzek
mi´dzy tà niedawnà tendencjà a kon-
cepcjà Levitta i Donohue. W koƒcu wie-
le rzeczy z czasem si´ zmienia.”

A zatem werdykt jeszcze nie zapad∏.

Badacze czekajà, chcàc si´ przekonaç,
czy artyku∏ Levitta i Donohue wytrzyma
prób´ analiz, jakim jest obecnie podda-
wany, i czy znajdà nowe dowody na po-
parcie s∏usznoÊci ich hipotezy. „To fa-
scynujàca teoria – mówi David. – MyÊl´,
˝e jest w niej ziarno prawdy, ale jak du-
˝e – trudno oceniç.”

Marguerite Holloway

* W 1973 roku Sàd Najwy˝szy Stanów Zjednoczo-
nych wyda∏ wyrok w sprawie znanej jako Roe prze-
ciwko Wade, legalizujàcy przerywanie cià˝y. Po-
wódkà by∏a mieszkanka Teksasu, Norma McCorvey,
wyst´pujàca pod pseudonimem Jane Roe, w imieniu
w∏asnym oraz innych kobiet domagajàca si´ prawa
do aborcji (przyp. red.).

6 Â

WIAT

N

AUKI

Luty 2000

III Ogólnopolski Konkurs

na DoÊwiadczenie Pokazowe z Fizyki

Kraków, 29–30 wrzeÊnia 2000

Pokazowe doÊwiadczenia – zwane inaczej demonstracjami – stanowià jeden z filarów dobrego kszta∏ce-

nia z fizyki. Dobra demonstracja to wi´cej ni˝ znajomoÊç fizyki i techniki doÊwiadczalnej. Jej zaprojektowa-
nie i przygotowanie wymaga zarówno talentu, który pozwoli zaskoczyç widza oryginalnym pomys∏em, jak
i utrafienia w dydaktyczne sedno problemu. Celem konkursu jest wylansowanie niedocenianych mistrzów
demonstracji, znalezienie nowych talentów i spopularyzowanie najlepszych pomys∏ów. Do udzia∏u w nim za-
praszamy zawodowców i amatorów, pracowników szkó∏ wy˝szych, studentów, nauczycieli i uczniów. W oce-
nie projektu liczy si´ oryginalnoÊç doÊwiadczenia fizycznego, pomys∏owoÊç techniki wykonania, a tak˝e pro-
stota jego interpretacji, która stanowi o wartoÊci dydaktycznej demonstracji. DoÊwiadczenia pokazowe sà
wspania∏à i jedynà w swoim rodzaju intelektualnà zabawà i dla profesora, i dla ucznia. Zapraszamy do niej
wszystkich entuzjastów.

III Ogólnopolski Konkurs na Pokazowe DoÊwiadczenie z Fizyki jest organizowany przez Oddzia∏ Krakowski

Polskiego Towarzystwa Fizycznego przy wspó∏udziale Instytutu Fizyki UJ oraz Wydzia∏u Fizyki i Techniki Jàdro-
wej AGH. Jest kolejnà edycjà Ogólnopolskiego Konkursu na Pokazowe DoÊwiadczenie z Fizyki, organizowa-
nego w Krakowie od 1996 roku. Fina∏ III Konkursu b´dzie jednà z imprez Jarmarku Fizycznego 2000, który od-
b´dzie si´ w Krakowie we wrzeÊniu 2000 roku.

Wszystkich zainteresowanych prosimy o nadsy∏anie zg∏oszeƒ do 18 czerwca 2000 roku. Zg∏oszenia, zgod-

ne z poni˝szym regulaminem, i pytania prosimy kierowaç pocztà pod adresem: dr Marek Go∏àb, Oddzia∏
Krakowski PTF, Instytut Fizyki UJ, ul. Reymonta 4, 30-059 Kraków, wzgl´dnie pocztà elektronicznà: ufmgo-
[e-mail].

Informacje dotyczàce konkursu oraz pe∏ny tekst regulaminu dost´pne sà na stronach WWW Oddzia∏u Kra-

kowskiego Polskiego Towarzystwa Fizycznego (http://risc.ftj.agh.edu.pl/~ptf/) oraz Instytutu Fizyki UJ
(http://www.if.uj.edu.pl/konkurs/).

REGULAMIN

III Ogólnopolskiego Konkursu na DoÊwiadczenie Pokazowe z Fizyki,

organizowanego przez Oddzia∏ Krakowski Polskiego Towarzystwa Fizycznego

oraz Instytut Fizyki UJ i Wydzia∏ Fizyki i Techniki Jàdrowej AGH

1. Do udzia∏u w konkursie mogà byç zg∏aszane doÊwiadczenia pokazowe z fizyki mo˝liwe do wykonania
w sali wyk∏adowej lub klasie szkolnej. ¸àczny czas na wykonanie doÊwiadczenia oraz na omówienie demon-
strowanego zjawiska nie mo˝e przekraczaç 10 min. DoÊwiadczenia powinny byç oryginalne, tzn. stanowiç bàdê
nowy sposób prezentacji efektów nale˝àcych do kanonu demonstracji fizycznych, bàdê dotyczyç zjawisk
rzadko prezentowanych w salach szkolnych i wyk∏adowych.
2. Konkurs ma charakter otwarty, tzn. nie ma ˝adnych ograniczeƒ uczestnictwa zwiàzanych np. z wiekiem,
wykszta∏ceniem czy miejscem pracy. Udzia∏ w konkursie mo˝e byç indywidualny lub zespo∏owy.
3. Klasyfikacja konkursowa zostanie przeprowadzona w dwóch kategoriach: otwartej i uczniowskiej. W ka-
tegorii uczniowskiej mogà byç zg∏aszane prace uczniów szkó∏ podstawowych i ponadpodstawowych. S∏u-
chacze szkó∏ pomaturalnych i wy˝szych mogà startowaç w kategorii otwartej.
4. Zg∏oszenie konkursowe powinno zawieraç opis fizyczny i techniczny projektu doÊwiadczenia, którego dzia∏ajà-
cy model zosta∏ wczeÊniej sprawdzony przez uczestnika konkursu. Mo˝na zg∏osiç dowolnà liczb´ doÊwiadczeƒ.
5. Projekty konkursowe nale˝y zg∏aszaç do 18 czerwca 2000 roku (decyduje data stempla pocztowego).
Opis doÊwiadczenia w formie maszynopisu o obj´toÊci do 5 stron zadrukowanych jednostronnie z podwój-
nà interlinià, opatrzony god∏em, wraz z zamkni´tà kopertà, opatrzonà tym samym god∏em, zawierajàcà da-
ne autora (nazwisko i adres, a w przypadku uczniów równie˝ adres szko∏y i klas´), nale˝y przes∏aç pod ad-
resem: dr Marek Go∏àb, Oddzia∏ Krakowski PTF, Instytut Fizyki UJ, ul. Reymonta 4, 30-059 Kraków.
6. Kwalifikacja projektów demonstracji do fina∏u konkursu odbywaç si´ b´dzie na podstawie ich opisu. Zwraca-
my szczególnà uwag´ uczestników konkursu na ten punkt regulaminu, poniewa˝ brak precyzji i jasnoÊci opisu
mo˝e zadecydowaç o niepowodzeniu dobrego i oryginalnego pomys∏u.
7. Przeglàd doÊwiadczeƒ zakwalifikowanych do fina∏u konkursu odb´dzie si´ we wrzeÊniu 2000 roku podczas Jar-
marku Fizycznego Kraków 2000. Komisja zawiadomi ka˝dego z uczestników fina∏u o terminie prezentacji.
8. W finale uczestnicy zaprezentujà przed jury doÊwiadczenia zg∏oszone do konkursu. Pokazy odb´dà si´ w In-
stytucie Fizyki UJ. Uczestnicy przyje˝d˝ajà z w∏asnym sprz´tem. Organizatorzy zapewniajà standardowe
wyposa˝enie laboratoryjne (zasilanie pràdem sta∏ym i zmiennym, gaz, spr´˝one powietrze, szk∏o laborato-
ryjne itp.). Po uprzednim uzgodnieniu z organizatorami konkursu jest mo˝liwe skorzystanie z niestandardo-
wego, trudnego do transportu wyposa˝enia (np. ciek∏ych gazów, laserów).
9. Rozstrzygni´cie konkursu nastàpi podczas Jarmarku Fizycznego Kraków 2000. Przewiduje si´ przyzna-
nie nagród pieni´˝nych za zaj´cie I, II i III miejsca. Prace nagrodzone i wyró˝nione zostanà zaprezentowa-
ne publicznie na specjalnym Konwersatorium PTF, w którego czasie zostanie przyznana nagroda publiczno-
Êci. Opisy nagrodzonych doÊwiadczeƒ pokazowych zostanà opublikowane w wydawanym przez Instytut
Fizyki UJ czasopiÊmie dla uczniów i nauczycieli fizyki FOTON. Wszystkie prace zakwalifikowane do fina∏u zo-
stanà zaprezentowane na stronach WWW Jarmarku Fizycznego Kraków 2000.
10. Nades∏anie prac na konkurs jest równoznaczne z wyra˝eniem zgody na ich dowolne, z zachowaniem
praw autorskich, niekomercyjne wykorzystanie przez organizatorów konkursu.