Istota i znaczenie reformy jędrzejewiczowskiej

1. System organizacyjny szkolnictwa
2. Wdrażanie reformy jędrzejewiczowskiej
Bibliografia

2

1. System organizacyjny szkolnictwa

11 marca 1932 roku Sejm Drugiej Rzeczpospolitej Polskiej uchwalił reformę szkol-
nictwa. Została ona opracowana przez ministra Janusza Jędrzejewicza i wicemi-
nistra Kazimierza Pierackiego. Ustawa ta dokonała poważnej przebudowy całego
systemu szkolnego. Program szkół powszechnych rozbito na

trzy szczeble

, którym

odpowiadały trzy stopnie organizacyjne szkół. Wprowadzenie trzech stopni orga-
nizacji na poziomie szkoły powszechnej było słabym elementem reformy. Szkoła
pierwszego stopnia miała dwuletnią klasę III i trzyletnią klasę IV. Uczył w niej je-
den nauczyciel, jeśli liczba uczniów nie przekraczała 60, a jeśli liczba uczniów wy-
nosiła od 61 do 120 uczniów, uczyło dwóch nauczycieli. Szkoła II stopnia miała
dwuletnią klasę VI i uczyło w niej trzech nauczycieli przy liczbie od 121 do 160
uczniów lub czterech, jeśli liczba uczniów wynosiła od 161 do 210. Natomiast szko-
ła III stopnia miała siedem klas jednorocznych, co najmniej 211 uczniów i pięciu
nauczycieli. Ostatni rok szkoły powszechnej przeznaczony był dla uczniów, którzy
nie chcieli kontynuować dalszej nauki. Siedmioletnia szkoła powszechna I stopnia,
organizowana głównie na wsi, realizowała program tylko czterech klas i nie dawa-
ła uprawnień do podejmowania nauki w gimnazjum.

Zamiast ośmioletniego gimnazjum ogólnokształcącego wprowadzono sześciolet-
nią szkołę średnią ogólnokształcącą. Była ona podzielona na czteroletnie gimna-
zjum jednolite pod względem programowym i dwuletnie liceum programowo zróż-
nicowane (o profilach: klasycznym, humanistycznym, matematyczno-fizycznym
i przyrodniczym), których podstawę dydaktyczną stanowiły odpowiednio dobrane
grupy przedmiotów. Do I klasy gimnazjum przyjmowano na podstawie egzaminów
wstępnych, a do liceum na podstawie świadectw z gimnazjum. Ukończenie gimna-
zjum dawało tak zwaną małą maturę, a ukończenie liceum świadectwo dojrzało-
ści, czyli dużą maturę. Liceum ogólnokształcące było z założenia elitarne. Jednym
z elementów reformy było odrzucenie jakiegokolwiek zróżnicowania klas gimna-
zjalnych, tym samym zdecydowanie, że cała młodzież gimnazjum musi uczyć się
według jednego programu, obejmującego we wszystkich klasach obowiązkową na-
ukę łaciny. Zróżnicowanie programowe zostało ograniczone do klas dwuletniego
liceum ogólnokształcącego.

Ustawa wprowadziła obowiązkowe dokształcanie zawodowe i ogólne całej mło-
dzieży do 18. roku życia, jeśli się nigdzie nie uczyła. Obowiązek ten miał być wpro-
wadzany stopniowo, ale nie przyniósł pożądanych rezultatów. Szkolnictwo zawo-
dowe obejmowało szkoły dokształcające, szkoły typu zasadniczego. Szkoły do-
kształcające zawodowe przyjmowały młodzież pracującą, podlegającą obowiązko-
wi dokształcania. Program tych szkół, rozłożony na trzy lata, opierał się na pierw-
szym i drugim szczeblu programowym szkoły powszechnej.

W ustawie Jędrzejewicza uwzględniono szkoły mistrzów i nadzorców. Ustawa
wprowadzała także:
— szkoły przysposobienia zawodowego dla absolwentów szkół ogólnokształcących

różnych stopni,

— zawodowe kursy specjalistyczne,
— ogólnokształcące kursy uzupełniające dla absolwentów szkół zawodowych niż-

szych stopni pragnących przejść do szkół zawodowych wyższych stopni, np.
z gimnazjum do liceum.

3

Zmieniony został

system kształcenia nauczycieli

szkół powszechnych. Zaczęły funk-

cjonować trzyletnie licea pedagogiczne (oparte na programie liceum ogólnokształ-
cącego) oraz dwuletnie pedagogia przeznaczone dla absolwentów liceum ogólno-
kształcącego. Kandydatki na wychowawczynie przedszkoli kształcono w czterolet-
nich seminariach. Wszyscy ci absolwenci, wykształceni na poziomie szkoły ogólno-
kształcącej, mieli wstęp na studia wyższe na podstawie uzyskanego świadectwa.

Dzięki tej reformie studiować mogli też absolwenci liceów zawodowych.

4

2. Wdrażanie reformy

jędrzejewiczowskiej

Wdrażanie reformy musiało przebiegać etapowo. Rozpoczęło się w lipcu 1932
roku i polegało na nieprzeprowadzaniu naboru do klas pierwszych dawnego gim-
nazjum ośmioletniego. Pierwsza i druga klasa zostały zniesione, sześć klas dalszych
(III–VIII) stopniowo zastąpiono nowym czteroletnim gimnazjum i dwuletnim li-
ceum. Pierwsi absolwenci zreformowanego liceum otrzymali świadectwa dojrzało-
ści w czerwcu 1939 roku. Przyjęta w 1932 roku struktura szkół została zniesiona
przez władze Polski Ludowej w roku 1948.

Ustawa Jędrzejewiczowska spotkała się zarówno z głosami uznania, jak i krytyki.
Krytyka dotyczyła głównie tego, że reformę wprowadzano w okresie największego
kryzysu finansowego kraju. Z nieprzychylnością spotkało się również to, że ogra-
niczała ona dostęp dzieci wiejskich do wyższego stopnia edukacji. Drożność na-
uki też nie była dobrze przemyślana. Przechodzenie ze szkół niższych do wyższych
wiązało się w wielu przypadkach z utratą roku nauki. Ustawa ta miała jednak zna-
czące zalety. Dzięki skróceniu szkoły średniej i oparciu jej na drugim szczeblu pro-
gramowym szkoła powszechna stanowiła odtąd prawie wyłączną drogę prowadzą-
cą do wyższych stopni kształcenia. Dużym sukcesem było przesunięcie momentu
rozpoczęcia nauki w szkole średniej z 10. na 12. lub 13. rok życia. Przyczyniało się
to, zwłaszcza w przypadku dzieci wiejskich, do późniejszego opuszczania domu
rodzinnego i wydłużenia okresu tańszej i dostępniejszej nauki w blisko położonej
szkole powszechnej.

Istotną zaletą wprowadzonych zmian było też przesunięcie momentu wyboru spe-
cjalistycznego kierunku nauki z 13. na 16. rok życia. Wtedy to zainteresowania
i zdolności ucznia są na tyle wykształcone, że może on zadecydować o swojej dal-
szej drodze edukacji.

Ustawa podniosła także rangę średnich szkół zawodowych. Do szkół wprowadzo-
no nowy program. Jego twórcą był Kazimierz Pieracki, który zawarł swoje po-
glądy w dziełach Ogólne wskazania dla autorów programów oraz Wskazania psy-
chologiczne i wychowawcze. Program tworzony był zgodnie z dyrektywami Janu-
sza Jędrzejewicza. Zalecił on jak najściślejsze powiązanie programów z zadaniami
wychowawczymi szkoły, zgrupowanie materiału nauczania różnych przedmiotów
wokół centralnego zagadnienia, którym była Polska. Ogólne założenia dotyczące
szczebli szkolnictwa i ich znaczenia poglądowego były uwarunkowane w ich treści
oraz wyznaczonych celach. Szkoła powszechna była jednym z pierwszych etapów
zetknięcia się dziecka z założeniami pedagogiki sanacji. Aby nie zaburzyć jego in-
dywidualnego rozwoju, dostosowano treści nauczania odpowiednio do fizycznych
i psychicznych predyspozycji dziecka. Szczególny nacisk kładziono na przedmioty
humanistyczne, dla których osią merytoryczną stało się hasło „Polska i jej kultura”.
W gimnazjum, podobnie jak w szkole powszechnej, nie było odrębnego przedmio-
tu, który przekazywałby treści o charakterze państwowym i narodowym. Informa-
cje te były wplecione w program innych zajęć lekcyjnych. Dopiero w liceum, prze-
znaczonym dla wyżyn społecznych, którego celem było kształcenie elity rządzącej,
pojawiło się wychowanie obywatelskie w oficjalnym planie lekcyjnym. Nowy cha-
rakter programu nauczania spowodował konieczność zmiany podręczników. Po-
wstało wiele nowych i ciekawych pozycji książkowych. Głównym kryterium dobo-

5

ru treści nauczania stało się wychowanie obywatelsko-państwowe, oparte na kul-
turze Polski traktowanej jako kultura materialna i duchowa państwa polskiego.
Istotną częścią programu szkolnego było zaznajomienie młodzieży z życiem gospo-
darczym kraju oraz przygotowanie do praktycznej działalności. Główną zaletą no-
wych programów było konsekwentne podporządkowanie materiału nauczania ce-
lowi pedagogicznemu, określonemu jako

wytwarzanie jednostek samodzielnych, twór-

czych i uspołecznionych

.

Na uznanie zasługują również formalne zalety programów szkolnych, takie jak:
— znakomicie opracowane uwagi metodyczne,
— dobór treści podporządkowany idei naczelnej,
— szerokie uwzględnienie zasady wzajemnego powiązania treści nauczania po-

szczególnych przedmiotów,

— elastyczność programów pobudzająca inicjatywę nauczycieli i pozwalająca na

uwzględnienie elementów regionalnych i środowiskowych w nauczaniu.

Mimo kryzysowych warunków, w jakich programy Jędrzejewiczowskie wchodziły
w życie, akcję ich wprowadzenia przygotowano z rozmachem i bardzo starannie.
Zmiany posłużyły szkole polskiej, a nowy program nauczania nie stał w kolizji z in-
teresem szerokich mas narodu. Szkoły nauczycielskie oparte na gimnazjach i lice-
ach ogólnokształcących dawały kandydatom na nauczycieli nie tylko lepsze przygo-
towanie ogólne niż dotychczasowe seminaria, lecz również umożliwiały absolwen-
tom podejmowanie studiów wyższych. Nowy system kształcenia nauczycieli spra-
wił, że Polska stała się krajem przodującym. Wybuch wojny przeszkodził w spraw-
dzeniu wartości nowych szkół nauczycielskich, gdyż pierwsi absolwenci mieli przy-
stąpić do pracy we wrześniu 1939 roku.

W 1933 roku weszła w życie ustawa o szkołach wyższych, która była efektem dąże-
nia sanacji do podporządkowania sobie elity intelektualnej, ponieważ ta mogła stać
się zagrożeniem, m.in. krytykując założenia pedagogiki państwowej. Ograniczono
wtedy w znacznym stopniu autonomię szkół wyższych. Od tej pory minister stał się
naczelnym kierownikiem szkół akademickich. Podjął on działania w kierunku za-
mknięcia wielu katedr i usunięcia niewygodnych profesorów z uczelni. On również
mógł zakwestionować słuszność wyboru profesorów, co uczynił np. na Uniwersyte-
cie Jana Kazimierza we Lwowie.

W listopadzie 1934 roku Państwowa Rada Oświecenia Publicznego podsumowała
pierwszy okres realizacji reformy. Pojawiło się wiele głosów krytycznych mówią-
cych o załamaniu finansowym oraz niedostateczności sieci szkół w dobie wyżu de-
mograficznego. Również założeń czysto ideologicznych nie udało się zrealizować
— program coraz bardziej dyktatorski nie cieszył się zainteresowaniem wśród mło-
dzieży. Endecja wskazywała lewicowość wychowania państwowego, jego partyjny
charakter.

Władysław Spasowski — pedagog i filozof, dyrektor Państwowych Kursów Na-
uczycielskich im. W. Nałkowskiego, lewicowy działacz oświatowy — również pod-
jął krytykę założeń sanacji odnoszących się do wychowania. Dostrzegł on biuro-
kratyzację edukacji, a przede wszystkim hamujący wpływ państwa na rozwój jed-
nostki oraz działania społeczeństwa. W szkole widział wszechobecny formalizm
i rutynę. Twierdził, że dla jednostki jest to czas kryzysu rozwoju osobowego, a dla
nauki m.in. kryzys myśli pedagogicznej. Wielu polityków widziało w założeniach
pedagogiki państwowej próbę utrwalenia systemu politycznego. Śmierć marszał-
ka Józefa Piłsudskiego oraz wprowadzenie nowej konstytucji odbiły się na działal-
ności sanacji. Niektóre jej grupy zbliżyły się ideowo do endecji. Pojawiły się głosy

6

o istnieniu punktów stycznych między ideami wychowania państwowego a faszy-
zmem. Wskazywano na potrzebę poszerzania horyzontów w powiązaniu z wycho-
waniem obywatelskim. Janusz Jędrzejewicz wskazał, iż nadszedł czas na przeniesie-
nie akcentu z propagowanych cech państwowych na cechy obywatelskie. Oznaką
załamania się i upadku wychowania państwowego była likwidacja głównego pisma
propagującego ten nurt w pedagogice — czasopisma „Zrąb”.

7

Bibliografia

1. Wołoszyn S., 1964: Dzieje wychowania i myśli pedagogicznej w zarysie, PWN,

Warszawa.

2. Wołoszyn S., 1966: Źródła do dziejów wychowania i myśli pedagogicznej, PWN,

Warszawa.