Rzecz o niezliczonych funkcjach zabawy.

Magdalena Michalina Włodarczak

mgr pedagogiki wczesnoszkolnej i przedszkolnej z terapi

ą

pedagogiczn

ą

Zabawa to podstawowy i jak

ż

e wa

ż

nych przejaw aktywno

ś

ci dziecka, jest działaniem heterogeniczny. Odgrywaj

ą

wa

ż

n

ą

rol

ę

nie tylko we wczesnym okresie rozwoju dziecka. „Bawienie si

ę

” (T.Czuba) nie ko

ń

czy si

ę

wraz z pój

ś

ciem do

szkoły. Jest działaniem, które charakterystyczne jest dla młodzie

ż

i dorosłych. Rado

ść

zabawy seksualnej jest

szczególnym poł

ą

czeniem dorosłej odpowiedzialno

ś

ci oraz dzieci

ę

cej beztroski i fantazji - mówi psychoterapeutka Olga

Haller. Cho

ć

nie zajmuje ju

ż

pierwszego miejsca, to nadal pozostaje jedn

ą

z wielu aktywno

ś

ci - obok pracy i nauki.

Zabawa to kreatywno

ść

, przyjemno

ść

i co wa

ż

ne swoboda działa

ń

i decyzji.

Pytanie o znaczenie zabawy dla rozwoju dziecka jest w istocie pytaniem o funkcje zabawy.

Według J. Huizinga, zabawa spełniaj jedn

ą

, ale za to fundamentaln

ą

funkcj

ę

, to znaczy funkcj

ę

kulturaln

ą

„(…)

upi

ę

ksza

ż

ycie, uzupełnia je, w tej wła

ś

nie mierze jest niezb

ę

dna. Niezb

ę

dna jako funkcja biologiczna dla poszczególnej

osoby i niezb

ę

dna dla społecze

ń

stwa z uwagi na zawarty w niej sens, ze wzgl

ę

du na swoje znaczenie, na warto

ść

wyrazu i z uwagi na zwi

ą

zki duchowe i społeczne, które tworzy: słowem, jako funkcja kulturalna”

1

.

W literaturze z zakresu psychologii rozwojowej wieku dzieci

ę

cego informacje dotycz

ą

ce funkcji i znaczenia

zabawy: jest form

ą

uczenia si

ę

, która pozwala na rozwijanie i zdobywanie nowych umiej

ę

tno

ś

ci, sprawno

ś

ci

i o

ś

wiadcze

ń

, które w pó

ź

niejszym okresie s

ą

podejmowane

ś

wiadomie i celowo. W okresie wczesnego rozwoju

działania te maj

ą

charakter przypadkowy i niezamierzony. Zabawa ma równie

ż

spełnia

ć

funkcj

ę

poznawcz

ą

. To w

czasie „bawienia si

ę

” (T.Czuba), dziecko rozwija i doskonali zdobyte informacje, umiej

ę

tno

ś

ci, wzbogaca swój potencjał

umysłowy. Utrwala przyswojone „sposoby my

ś

lenia i działania” (W.Oko

ń

).

W czasie zabawy kształtuj

ą

si

ę

uczucia, zarówno te pozytywne jak i te negatywne.

V.Axeline, uwa

ż

a,

ż

e w zabawie poprzez działanie „na niby” dziecko ma szans

ę

„testowa

ć

, próbowa

ć

” te sytuacje, które

nie s

ą

mo

ż

liwe w „zwykłym”

ż

yciu. Działa bez obawy,

ż

e zostanie skarcone i ukarane za niewła

ś

ciwe zachowanie.

Zaspokaja swobod

ę

wyra

ż

anie prze

ż

ywanych emocji. To równie

ż

mo

ż

liwo

ść

do uwolnienia nagromadzonych emocji,

leków, zło

ś

ci za które w „ prawdziwym

ś

wiecie” cz

ę

sto dziecko jest karane.

Aby dziecko prawidłowo si

ę

rozwin

ę

ło i kształtowało swoje kompetencje emocjonalne nie nale

ż

y kara

ć

go za okazywanie

złych, „ujemnych” emocji takich jak zło

ść

, strach, gniew, itp. Nie mo

ż

na ogranicza

ć

ich w demonstracja tych uczu

ć

, ale

udziela

ć

pomocy w nazywaniu ich i wspiera

ć

w radzeniu sobie z nimi.

W zabawie ujawnia dziecko emocje, z którymi cz

ę

sto nie mo

ż

e sobie samo poradzi

ć

, Uczucia, które ukrywa przed

ś

wiatem dorosłych, bo uwa

ż

a je za wstydliwe, złe. Dlatego wa

ż

na jest umiej

ę

tna i dokładna obserwacja tak, aby

wychwyci

ć

owe problemu, które dziecko przekazuje w formie „zabawowej”.

Tu najpełniej wida

ć

jak wa

ż

na jest funkcja korekcyjn

ą

, terapteutyczn

ą

zabawy w rozwoju dziecka. V.Axline, zwraca

uwag

ę

na rol

ę

zabawy jako

ś

rodka terapeutycznego, wzbogacaj

ą

cego wiedz

ę

o sobie samym, tzn. poznanie swoich

mo

ż

liwo

ś

ci i ich umiej

ę

tna ocena. Dorosły-jako obserwator musi jednak pami

ę

ta

ć

o tym,

ż

e jakakolwiek ingerencja

w „umowny

ś

wiat zabawy” dziecka mo

ż

e doprowadzi

ć

do stłumienia, zatajenia prze

ż

ywanych emocji. W takiej sytuacji

mo

ż

emy mówi

ć

o antyterapeutycznej funkcji zabawy.

„Bawienie si

ę

” (T.Czuba) pełni równie

ż

funkcj

ę

diagnostyczn

ą

. W trakcie zabawy dziecko komunikuje, cz

ę

sto

w sposób ukryty, nie wprost o to co je dr

ę

czy, co prze

ż

ywa, czego do

ś

wiadcza. Wykorzystywanie elementów „zabawy”

w terapii.

Zabawa pełni równie

ż

funkcj

ę

socjalizacyjn

ą

. W czasie jej trwania jak równie

ż

podczas jej organizowania, „(…)

dziecko uczy si

ę

współpracowa

ć

z innymi, przystosowuje si

ę

do okre

ś

lonych norm i zasad, a tak

ż

e kształci cechy, które

s

ą

przydatne w

ż

yciu społecznym jak wytrwało

ść

i cierpliwo

ść

”

2

.

Według M.Tyszkowej „Zabawa dziecka ma wi

ę

c, obok innych form działalno

ś

ci, wa

ż

ne zadanie kształc

ą

ce i mo

ż

e

by

ć

ujmowana jako czynno

ść

poznawcza o swoistym charakterze (…). Zabawa stanowi wyraz tendencji do poznania

i przekształcania otaczaj

ą

cej rzeczywisto

ś

ci przedmiotowej i społecznej za pomoc

ą

dost

ę

pnych dziecku

ś

rodków

i wła

ś

ciwych jego wiekowi form aktywno

ś

ci”

3

.

E.Hurlock

4

podzieliła funkcje zabawy przyjmuj

ą

c za kryterium typ zmian, jakie pod wpływem zabawy dokonuj

ą

si

ę

u dziecka:

-

funkcja kształc

ą

ca - rozwijaj

ą

c

ą

zmysły, sprawno

ść

motoryczn

ą

, wzbogacaj

ą

wiedz

ę

o

ś

wiecie;

-

f un kc ja wyc h o wa wc z a - uczy przestrzegania norm, reguł i umów post

ę

powania ;

-

f un kc ja t e ra p e u t yc z n a (korekcyjna) - pozwala uwolni

ć

si

ę

od negatywnych uczu

ć

, napi

ęć

, a jednocze

ś

nie

pozwala pozna

ć

ró

ż

ne sposoby wyra

ż

ania tych emocji

5

;

1

J.Huizing, Homo luaens, Zabawa jako źródło kultury, Czytelnik, Warszawa 1967 s.22

2

M.Przetacznik-Gierowska,G.Makiełło-Jarża, Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, WSiP, Warszawa 1992,

s.117-119

.

3

Tyszkowa, M., Aktywność i działalność dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa 1977, 43- 44 i 96.

4

E. B. Hurlock, Rozwój dziecka, PWN, Warszawa, 1985, s.367.

5

V.Axline, uważa, że nauczyciel powinien umiejętnie rozpoznać, kiedy zabawa zaczyna pełnić funkcję korekcyjną. Jest istotne, gdyż

jakakolwiek ingerencja dorosłego musi być przemyślana, aby nie zakłóci procesu uwalniania i projekcji negatywnych uczuć.

-

f un kc ja p ro je k c yjn a - pozwala dziecku wyrazi

ć

„po

ś

rednio” problemy, trudno

ś

ci, jak i równie

ż

zainteresowania, mo

ż

liwo

ś

ci słabe i mocne strony rozwoju; dla dorosłego jest to szansa na lepsze poznanie

i zrozumienie poszczególnych zachowa

ń

dziecka.

E.Hurlock zebrała w cało

ść

pogl

ą

dy ró

ż

nych psychologów, pedagogów dotycz

ą

ce warto

ś

ci zabawy i jej wpływu na rozwój

dziecka:

- ułatwia dziecku próbowanie swych mo

ż

liwo

ś

ci, zdolno

ś

ci „bez pełnej” odpowiedzialno

ś

ci,

- uczy odró

ż

nia

ć

rzeczywisto

ść

od fikcji,

- wpływa na rozwój fizyczny,

- pozwala pozna

ć

i zrozumie

ć

ś

wiat,

- pozwala uwolni

ć

energi

ę

, cz

ę

sto tłumion

ą

przez

ś

rodowisko.

E.A. Arkin okre

ś

lił funkcje zabawy jako:

-„(…) zaspakajanie istotnych potrzeb rozwojowych dziecka, szczególnie potrzeby poznawania i przekształcania
rzeczywisto

ś

ci przez własn

ą

aktywno

ść

;

-rozszerzanie zakresu orientacji dziecka w ró

ż

nych obszarach

ś

wiata przyrody,

ś

wiata przedmiotów i

ś

wiata ludzi, dzi

ę

ki

temu dziecko uczy si

ę

coraz lepiej rozumie

ć

rzeczywisto

ść

, odró

ż

nia

ć

j

ą

od fikcji;

-kształtowanie zdolno

ś

ci dziecka do podporz

ą

dkowania swej aktywno

ś

ci i impulsywno

ś

ci d

ąż

e

ń

zewn

ę

trznym

wymaganiom (normy, reguły, przepisy ról, umowy);

-kształtowanie si

ę

struktury zło

ż

onych form działalno

ś

ci, zdolno

ś

ci do samodzielnego i odpowiedzialnego podejmowania

i wykonywania zada

ń

;

-rozwój my

ś

lenia przyczynowo- skutkowego;

- doskonalenie ró

ż

nych funkcji psychomotorycznych;

-szczególnie szybkie uspołecznienie w zabawach zespołowych”

6

.

W.Oko

ń

okre

ś

lił funkcj

ę

zabawy jako: zabawa- uczenie si

ę

, zabawa-praca, zabawa-aktywno

ść

społeczna.

K.Lange mówił o „uzupełnieniu

ż

ycia przez zabaw

ę

”. Zakładał,

ż

e zabawa pełni funkcj

ę

wyrównawcz

ą

i uzupełniaj

ą

c

ą

„braki

ż

ycia powa

ż

nego”. Jest „

ś

wiadom

ą

samoułud

ą

” chroni

ą

c

ą

przed pomieszaniem fikcji z realno

ś

ci

ą

.

Jak

ż

e wa

ż

na jest równie

ż

funkcja katartyczna, szczególna rol

ę

odgrywa ona w stosunku do (…) jednostek, w których

wychowaniu zabawy odgrywały ograniczon

ą

rol

ę

(…),mo

ż

na to zaobserwowa

ć

cz

ę

sto u rozpieszczonych jedynaków

i u pewnych typów patologicznych.(…) popadaj

ą

– oni- łatwo w ostre konflikty z otoczeniem, a przezwyci

ęż

anie tej

postawy buntu przychodzi im z wielk

ą

trudno

ś

ci

ą

(…)”

7

. Według H.A.Carra zabawa pełni funkcj

ę

„oczyszczenia” jednostki

z wszelkich aspołeczny, jednocze

ś

nie w czasie trwania zabawy zachowania te s

ą

sublimowane, zostaj

ą

„uszlachetniane”

i przesuni

ę

te na inne po

ż

yteczne dla jednostki obiekty lub zaj

ę

cia.

Tak postrzegana funkcja katartyczna jednostk

ę

chroni przed buntem, a społecze

ń

stwo przed nieobliczalnymi post

ę

pkami

jednostki. „Według Claparéde'a zabawa nie likwiduje niepo

żą

danych skłonno

ś

ci, lecz tylko wzruszenia”

8

.

Według osi

ą

gni

ęć

współczesnej psychologii zabawa spełnia nast

ę

puj

ą

ce funkcje:

- jest szans

ą

na zaspokojenie indywidualnych potrzeb i zainteresowa

ń

,

- pomaga wej

ść

w „ prawdziwe”

ż

ycie społeczne, poznanie rzeczywisto

ś

ci – tzw. „

ś

wiata dorosłych”, zgodnie

z mo

ż

liwo

ś

ciami rozwojowymi dziecka oraz co wa

ż

ne zgodne z własnymi potrzebami i zainteresowaniami.

Inny podział funkcji: przygotowuj

ą

ca do

ż

ycia (H.A.Carr, E.Claparéde) maj

ą

ca na celu rozwoju biologiczny, rozwoju

układu nerwowego, rozwój wielostronny; wyrównawcza- niezb

ę

dna dla dzieci i dorosłych. Natomiast K.Gross mówi

o funkcji podłu

ż

nej zabawy, o jej wpływie na przyszły rozwój? A H.A.Carr o poprzecznej, która ma za zadanie

natychmiastowe zadowolenie.

Zabawa pełni

ą

ca funkcj

ę

wst

ę

pn

ą

(Claparéde) z zało

ż

enia dostarcza aktualnej przyjemno

ś

ci, jest poł

ą

czeniem funkcji

poprzecznej i podłu

ż

nej.

Claparéde podzielił funkcje na: wst

ę

pne maj

ą

ce na celu kształtowanie, wzrastanie,

ć

wiczenie, doskonalenie oraz

zast

ę

pcze, b

ę

d

ą

ca odrodzeniem-katharsis, wyrównuj

ą

ca wszelkie braki. Według Eduarda Claparède „funkcja zabawy

polega na daniu osobnikowi mo

ż

liwo

ś

ci zrealizowania samego siebie, rozwini

ę

cia swej osobowo

ś

ci, pój

ś

cia po linii

6

A.Brzezińska, Aktywność zabawowa i jej znaczenie dla rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym, W: A.Brzezińska, M.Burtowy,

Psychopedagogiczne problemy edukacji przedszkolnej, Wydawnictwo UAM, Poznań 1985, s.86.

7

W.Okoń, Zabawa a rzeczywistość, WSiP, Warszawa 1987, s.71-72.

8

Cyt za: W.Okoń, Zabawa a rzeczywistość, WSiP, Warszawa 1987, s.71.

najwi

ę

kszego swojego zainteresowania, w tych wypadkach, gdy tego nie mo

ż

na dokona

ć

za po

ś

rednictwem zaj

ęć

powa

ż

nych. Zabawa jest wi

ę

c namiastk

ą

, zast

ę

pstwem działalno

ś

ci powa

ż

nej”

9

.

Zabawa nie tylko ma zasadniczy udział we wszystkich sferach aktywno

ś

ci Homo sapiens, nie ko

ń

czy si

ę

wraz

z zako

ń

czeniem okresu dzieci

ń

stwa. Wystarczy uwa

ż

niejsza obserwacja

ś

wiata zwierz

ą

t, aby dostrzec,

ż

e zamiłowanie

do zabawy nie jest równie

ż

obce zwierz

ę

tom (widok szympansy „bawi

ą

cego” si

ę

bananem, czy delfina odbijanego piłk

ę

nie powinno dziwi

ć

nikogo). „Etiolodzy i psychologowie zastanawiaj

ą

si

ę

nad przyczynami zabawy: jak wytłumaczy

ć

fakt

trwonienia energii na aktywno

ść

, z której w zasadzie nic nie wynika? Wiele wyja

ś

nie

ń

tego fenomenu zakłada,

ż

e zabawa

ma w gruncie rzeczy znaczenie funkcjonalne, ł

ą

cz

ą

c przyjemno

ść

odczuwan

ą

z tej aktywno

ś

ci z potrzebami

eksplorowania otoczenia i zaspokajania ciekawo

ś

ci. Tak rozumiana zabawa pełni wi

ę

c zupełnie powa

ż

n

ą

rol

ę

: pozwala

danemu osobnikowi lepiej pozna

ć

swoje mo

ż

liwo

ś

ci oraz otoczenie, a to mo

ż

e w przyszło

ś

ci decydowa

ć

o przetrwaniu

danego osobnika i całego gatunku”.

10

Dzi

ę

ki zabawie i w trakcie jej trwania kształtuj

ą

si

ę

u dziecka niezliczone mo

ż

liwo

ś

ci i zdolno

ś

ci do d zi a ł a

ń

za mi e r zo ny , i nt e nc jo na l ny c h w ró

ż

nych sferach jego aktywno

ś

ci, dotyczy to zarówno działa w

ś

wiecie ludzi, jaki

i w

ś

wiecie przedmiotów.

Bibliografia:

Brzezi

ń

ska A., Aktywno

ść

zabawowa i jej znaczenie dla rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym, W: Brzezi

ń

ska A.,

Burtowy M., Psychopedagogiczne problemy edukacji przedszkolnej, Wydawnictwo UAM, Pozna

ń

1985.

Dymara B., Zabawa i dziecko. Sens.Rado

ść

.Po

ż

ytek., „Bli

ż

ej Przedszkola”, 2011 nr 2.

Huizing J., Homo luaens. Zabawa jako

ź

ródło kultury, Czytelnik, Warszawa 1967.

Hurlock E.B., Rozwój dziecka, PWN, Warszawa, 1985.
P.Kurczak, M.Kaczmarek, Co zrobi

ć

,

ż

eby praca była przyjemno

ś

ci

ą

? Poprawki w nap

ę

dzie, „Polityka”.

Oko

ń

W., Zabawa a rzeczywisto

ść

, WSiP, Warszawa 1987.

Przetacznik-Gierowska M., Makiełło-Jar

ż

a, G., Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dzieci

ę

cego, WSiP,

Warszawa 1992.
Przetacznikowa M., Włodarski Z., Psychologia wychowawcza, PWN, Warszawa1986.
Tyszkowa, M., Aktywno

ść

i działalno

ść

dzieci i młodzie

ż

y, WSiP, Warszawa 1977

Tyszkowa M., Rola zabawy w rozwoju psychiki dziecka, „Wychowanie w Przedszkolu”, nr 2-3 1990.

Ż

ebrowska M., Psychologia rozwojowa dzieci i młodzie

ż

y, PWN, Warszawa 1980.

9

cyt. za W.Okoń, Zabawa a rzeczywistość, E.Claparède, Psychologia dziecka i pedagogika eksperymentalna, Warszawa 1927, s.509

10

P.Kurczak, M.Kaczmarek, Co zrobić, żeby praca była przyjemnością? Poprawki w napędzie, „Polityka”, dostęp online,

01.08.2011r.,

http://www.polityka.pl/psychologia/poradnikpsychologiczny/237299,1,co-zrobic-zeby-praca-byla-

przyjemnoscia.read#ixzz1To1yYKtT