&ARM0RZEGL.AUK†

2ETINOIDYJAKOSUBSTANCJECZYNNEPRODUKTÌWLECZNICZYCH
KOSMETYKÌWISUPLEMENTÌWDIETY

2ETINOIDSASTHEACTIVECOMPOUNDSOFPHARMACEUTICALS
COSMETICSANDDIETSUPLIMENTS

-ONIKA"ORYCZKA"EATA0ASKER-ARIAN3OSADA

+ATEDRAI:AKŒAD4ECHNOLOGIIgRODKÌW,ECZNICZYCHgL’SKIEGO5NIWERSYTETU-EDYCZNEGOW+ATOWICACH

Streszczenie

Retinoidy są klasą związków chemicznych związanych

z budową i właściwościami witaminy A. Związki te speł-
niają wiele różnorodnych funkcji w całym organizmie,
biorąc udział w procesie widzenia, regulacji proliferacji
i różnicowania komórek, wzrostu tkanki kostnej, w czyn-
nościach układu immunologicznego oraz zabezpieczaniu
organizmu przed wieloma rodzajami schorzeń. Dzięki
swoim właściwościom substancje te często są stosowa-
ne w leczeniu schorzeń dermatologicznych jak również
w pielęgnacji skóry. W pracy przedstawiono właściwości
i zakres stosowania retinoidów jak również omówiono do-
stępne na rynku podstawowe produkty lecznicze, wyroby
kosmetyczne i suplementy diety zawierające retinoidy oraz
β-karoten (prowitaminę A).

Słowa kluczowe: retinoidy, retinol, β-karoten, suplementy
diety z witaminą A, witaminy w kosmetykach

Abstract

The retinoids are a class of chemical compounds that are
related chemically to vitamin A. Retinoids have many
important and diverse functions throughout the body in-
cluding roles in vision, regulation of cell proliferation and
differentiation, growth of bone tissue, immune function
and protects organism before many diseases. This class
of compounds are often used in the treatment of dermato-
logical diseases and in the care of skin. In this work the
properties of retinoids and its range of use were described.
The pharmaceuticals, cosmetics and dietary supplements
with retinoids and β-carotene (provitamin A) were pre-
sented.

Key words: retinoids, retinol, β-carotene, diet supple-
ments with vitamin A, vitamins in cosmetics

Budowa i właściwości fizykochemiczne
retinoidów

W ostatnich latach obserwuje się znaczny wzrost za-

interesowania witaminami, szczególnie w kosmetologii

i dietetyce. Grupą związków często stosowaną w produk-
tach leczniczych, kosmetykach i suplementach diety są reti-
noidy. Retinoidy są klasą związków chemicznych spełniają-
cych rolę witaminy A. Ze względu na budowę i właściwości
wyróżniamy trzy generacje retinoidów. Pierwsza generacja
obejmuje retinoidy naturalne, działające nieselektywnie, ta-
kie jak retinol i jego metabolity, retinal, tretinoina, izotreti-
noina i alitretinoina (Ryc. 1). Druga generacja to retinoidy
monoaromatyczne oraz syntetyczne analogi witaminy A ta-
kie jak etretinat i acitretina (Ryc. 2). Natomiast trzecia to re-
tinoidy poliaromatyczne, charakteryzujące się selektywnym
działaniem receptorowym, do których zaliczamy adapalen,
beksaroten i tazaroten (Ryc. 3) [1-3].

Podstawowa struktura cząsteczek retinoidów obejmuje

cykliczną grupę terminalną, oraz polienowy łańcuch bocz-
ny zakończony grupą polarną. Układ sprzężonych wiązań
podwójnych łańcucha polienowego odpowiada za barwę
retinoidów, od żółtej poprzez pomarańczową do czerwonej.

Tak więc wiele retinoidów wykazuje właściwości chromo-
forowe. Zmiany strukturalne w bocznym łańcuchu polieno-
wym oraz w cyklicznej grupie terminalnej dają możliwość
tworzenia retinoidów zróżnicowanych pod względem budo-
wy i właściwości. Retinoidy pierwszej i drugiej generacji są
zdolne do łączenia się z wieloma rodzajami receptorów re-
tinoidowych. Zdolność tą zawdzięczają elastyczności polie-
nowego łańcucha bocznego. Elastyczność ta wynika z kolei
ze sprzężenia występujących w łańcuchu wiązań podwój-
nych. Trzecia generacja retinoidów posiada struktury mniej
elastyczne w porównaniu do retinoidów pierwszej i drugiej
generacji, stąd też łączą się one ze znacznie mniejszą liczbą
receptorów retinoidowych [1, 2].

Najlepiej poznanym i najczęściej stosowanym natural-

nym retinoidem jest retinol (witamina A1). Pod względem
chemicznym jest nienasyconym alkoholem diterpenowym
o wzorze sumarycznym C

20

H

30

O, zawierającym w swojej

strukturze pięć sprzężonych wiązań podwójnych oraz pier-
ścień cykloheksenowy. Jedną z form retinolu jest 3,4-de-
hydroretinol (witamina A2), zawierający w pierścieniu dwa
wiązania podwójne (Ryc. 1) i jest główną formą witaminy
A występującą w osoczu krwi [4-6]. Do naturalnych retino-
idów poza samym retinolem zalicza się również estry retino-

COPYRIGHT‚'RUPADR!2+WIECIÊSKIEGO)33.†

lu z kwasem palmitynowym, octowym i propionowym oraz
retinal i kwas retinowy występujący w kilku formach izo-
merycznych takich jak kwas all-trans retinowy (tretinoina),
kwas 13-cis retinowy (izotretinoina) i kwas 9-cis retinowy
(alitretinoina). Natomiast do syntetycznych retinoidów zali-
czamy etretinat, acitretinę, tazaroten, adapalen i beksaroten
[1, 2, 6].

Retinoidy najczęściej są jasnożółtymi ciałami krysta-

licznymi o charakterystycznym zapachu (Tabela I). Roz-

puszczają się w rozpuszczalnikach organicznych nato-
miast są praktycznie nierozpuszczalne w wodzie. Topią się
w stosunkowo niskiej temperaturze 63-64 ˚C, za wyjątkiem
kwasu retinowego topiącego się w wysokiej temperaturze
około 182 ˚C . W przeciwieństwie do pozostałych retino-
idów kwas retinowy słabo rozpuszcza się w rozpuszczalni-
kach organicznych takich jak etanol i eter dietylowy [7-9].
Ze względu na obecność wielu wiązań podwójnych w swo-
jej strukturze, zarówno retinol jak i większość pozostałych
retinoidów łatwo ulega utlenianiu pod wpływem tlenu za-
wartego w powietrzu lub rozpuszczonego w stosowanych
rozpuszczalnikach. Dlatego też retinoidy w różnego rodzaju
preparatach farmaceutycznych, kosmetycznych i suplemen-
tach diety powinny być używane w postaci roztworów ole-
jowych, w obecności antyoksydantów, gdyż w takich wa-
runkach wykazują większą stabilność [4, 10]. Z kolei mniej
podatne na procesy autooksydacji są estry retinolu z kwa-
sem palmitynowym, propionowym lub octowym [4, 7-9].
Wymagania dotyczące tożsamości i czystości retinolu oraz
innych retinoidów naturalnych określają monografie farma-
kopealne [7-9].

Źródła witaminy A oraz jej zapotrzebowanie
przez organizm ludzki

Dzienne zapotrzebowanie organizmu człowieka na wita-

minę A wynosi około 750 μg i jest większe u kobiet w ciąży,
w okresie laktacji, a także u dzieci w okresie wzrostu orga-

C

G

B

D

F

H

Ryc. 1. Wzory strukturalne retinoidów pierwszej generacji [1-4].
A – retinol, B – 3,4-dehydroretinol, C – retinal, D – tretinoina, E – izotretinoina,
F – alitretinoina, G – palmitynian retinylu, H – octan retinylu

E

A

B

A

Ryc. 2. Wzory strukturalne retinoidów drugiej generacji [1].
A – etretinat, B - acitretina

&ARM0RZEGL.AUK

nizmu [11]. Zawartość w żywności związków o właściwo-
ściach witaminy A wyraża się w równoważnikach odpowia-
dających ilości trans-retinolu określanej w mikrogramach.
Jeden równoważnik retinolu (1μg) czyli 3,33 j.m. odpowia-

da 6 μg β-karotenu oraz 12 μg pozostałych prowitamin A
(α i γ–karotenu) [4, 5].

Głównym źródłem retinoidów pochodzących z diety są

estry retinylowe znajdujące się w produktach spożywczych
pochodzenia zwierzęcego (Tabela II). Estry te są hydrolizo-
wane w świetle jelita dając wolny retinol oraz odpowiadają-
ce im kwasy tłuszczowe takie jak palmitynowy czy steary-
nowy. Po hydrolizie retinol jest wchłaniany przez enterocy-
ty. Hydroliza estrów retinylowych wymaga obecności soli
kwasów żółciowych, które je solubilizują tworząc mieszane
micele oraz aktywują szereg enzymów hydrolizujących [1].
Najbogatszym źródłem witaminy A jest wątroba niedźwie-
dzia polarnego. W 125 g tej wątroby zawarta jest dawka,
która 100 razy przekracza dzienne zapotrzebowanie czło-
wieka [12].

Źródłem retinolu może być również β–karoten (prowita-

mina A) wprowadzany do organizmu z roślinnymi produk-
tami spożywczymi (Tabela III). β–Karoten należy do grupy
związków określanych mianem karotenoidów. Są to natural-
ne barwniki zajmujące po chlorofilu czołowe miejsce wśród
barwników roślinnych. Występują w większości roślin oraz
w niektórych mikroorganizmach. β-Karoten jest żółtym
barwnikiem, o strukturze wielonienasyconego węglowo-
doru (Ryc.4). Do karotenoidów zaliczane są także likopen,
zeaksantyna i kryptoksantyna [12, 13]. Najważniejszym
karotenoidem jest β-karoten, ponieważ w organizmie jest
on najłatwiej przekształcany w witaminę A. Należy jednak
zwrócić uwagę na fakt, iż β–karoten wykazuje tylko jedną
szóstą aktywności retinolu [1, 4, 13, 14].

W organizmie człowieka β-karoten ulega przemianie

w retinol w jelicie cienkim. W błonie śluzowej jelit diok-
sygenaza β–karotenowa w obecności tlenu cząsteczkowego
rozszczepia cząsteczkę β–karotenu na dwie cząsteczki reti-
nalu, który następnie ulega redukcji pod wpływem reduk-
tazy retinalowej do retinolu. Niewielka ilość retinalu jest
utleniana do kwasu retinowego. Przekształcenie retinalu

w retinol jest reakcją odwracalną natomiast kwas retinowy
nie może być odwrotnie przekształcony do retinolu. Retinol

A

B

C

Ryc. 3. Wzory strukturalne retinoidów trzeciej generacji [1, 3].
A – tazaroten, B – beksaroten, C - adapalen

Nazwa retinoidu

Postać

Temperatura

topnienia

[˚C]

Rozpuszczalność

Octan retinylu

jasnożółte kryształy
o charakterystycznym
zapachu

63 - 64

substancja łatwo rozpuszcza się w eterze
etylowym, rozpuszcza się w etanolu i innych
rozpuszczalnikach organicznych, łatwo
rozpuszcza się w tłuszczach, nie rozpuszcza
się w wodzie

Palmitynian retinylu

żółte kryształy
o charakterystycznym
zapachu

63 - 64

jak octan retinylu

Retinal
(aldehyd witaminy A,
retinaldehyd)

krystaliczne ciało stałe
o barwie od żółtej do
pomarańczowej

63 - 64

substancja rozpuszcza się w tłuszczach
i rozpuszczalnikach organicznych,
praktycznie nie rozpuszcza się w wodzie

Kwas retinowy
(tretinoina)

żółty lub jasnopomarańczowy
krystaliczny proszek

około 182

substancja trudno rozpuszcza się w etanolu,
bardzo trudno rozpuszcza się w eterze
etylowym, praktycznie nie rozpuszcza się
w wodzie

Tab. I. Właściwości fizykochemiczne wybranych retinoidów [4, 7-9]

COPYRIGHT‚'RUPADR!2+WIECIÊSKIEGO)33.†

ulega również estryfikacji kwasami tłuszczowymi, co pro-
wadzi do powstania estrów retinylowych [1, 4, 15].

Aktywność biologiczna retinoidów

Biologiczną aktywność witaminy A wykazuje retinol, re-

tinal i kwas retinowy. Również prowitamina A spełnia wiele
istotnych funkcji biologicznych. Jest skutecznym neutraliza-
torem wolnych rodników, naturalnym przeciwutleniaczem
zmniejszającym ryzyko powstawania chorób nowotworo-
wych. Ponadto dodatnio wpływa na pracę systemu immuno-
logicznego organizmu, zwiększając m.in. liczbę limfocytów
T i B [12-14]. β- Karoten wykazuje również właściwości
fotoprotekcyjne, dzięki czemu stosowany jest w leczeniu
dermatoz świetlnych i protoporfirii erytropoetycznej [13].

Retinoidy naturalne pełnią w ustroju wiele ważnych

funkcji. Są niezbędne w prawidłowym mechanizmie wi-
dzenia związanym z rodopsyną, światłoczułym barwnikiem
znajdującym się w pręcikach siatkówki oka. Udział retinolu
w procesie widzenia polega na utlenieniu go pod wpływem
dehydrogenazy retinolowej w trans-retinal, a następnie pod
wpływem izomerazy retinalowej jest przekształcany w ci-
s-retinal, który w siatkówce oka z białkiem opsyną tworzy
rodopsynę. Rodopsyna po absorpcji światła rozpada się na
opsynę i trans-retinal, co powoduje powstanie impulsu ner-
wowego [4, 16]. Ponadto retinoidy odgrywają istotną rolę

w prawidłowym rozwoju i funkcjonowaniu skóry, wpływają
na wzrost kości, paznokci i włosów. Biorą udział w tworze-
niu szkliwa nazębnego i właściwego rozstawienia uzębie-
nia [12]. Warunkują również prawidłowy rozwój komórek
rozrodczych i proliferację komórek nabłonka, pobudzają
wzrost młodych organizmów, przez co określane są jako
witamina wzrostowa [1, 16]. Pomagają w utrzymaniu pra-
widłowej czynności układu immunologicznego, między
innymi poprzez pobudzanie wytwarzania ciał odpornościo-
wych. [5, 12].

Retinoidy naturalne korzystnie wpływają również na

stan skóry. Są dobrze przez nią wchłaniane, poprawiają jej
funkcjonowanie, jako bariery dla wody, pobudzają wytwa-
rzanie białek naskórkowych oraz formowanie grubszego

naskórka pokrytego lepiej rozwiniętą warstwą keratyny
[12]. Ponadto zmniejszają przebarwienia skóry, redukują
o około 60% jej pigmentację oraz przyczyniają się do pra-
widłowego rozkładu melaniny w skórze. Pobudzają również
aktywność fibroblastów, zwiększają ich liczbę, pobudzają
produkcję włókien kolagenowych, usuwają zdegenerowane
włókna elastynowe jak również przyczyniają się do wzrostu
liczby nowych naczyń krwionośnych. Redukując ilości wy-
dzielanego przez skórę łoju retinoidy zmniejszają tenden-
cję do tworzenia zaskórników [17]. Są szeroko stosowane
zewnętrznie w terapii trądzików, łuszczycy, czyraczności,
nadmiernej suchości, rogowaceniu skóry oraz w choro-
bach włosów i paznokci [2, 17]. Znaczącą rolę odgrywają
retinoidy we współczesnej kosmetologii, w szczególności

w pielęgnacji skóry dojrzałej, redukowania zmarszczek jak
i w zapobieganiu skutków nadmiernego opalania [2, 12, 15,
18]. Efektem stosowania retinoidów w kosmetologii jest po-
prawa wyglądu i ogólnej kondycji skóry.

Poza schorzeniami skórnymi retinoidy naturalne stoso-

wane są także w leczeniu ślepoty zmierzchowej, trudno go-
jących się ran, pomocniczo w stanach obniżonej odporności,
przewlekłym nieżycie dróg oddechowych oraz w schorze-
niach przewodu pokarmowego [1].

Oprócz retinoidów naturalnych w dolegliwościach skór-

nych stosowane są również syntetyczne retinoidy drugiej
i trzeciej generacji. Poprzez działanie na swoiste recepto-
ry, wykazują zdolność regulowania procesów rogowacenia
i różnicowania keratynocytów, zmniejszają przyleganie

i ułatwiają złuszczanie korneocytów, jak również hamują
aktywność enzymów degradujących włókna kolagenowe

i elastynowe [2, 17]. Zewnętrzne stosowanie tych retinoidów
pobudza syntezę kolagenu typu I i III oraz elastyny, dzięki
czemu następuje poprawa elastyczności i sprężystości skó-
ry. Retinoidy syntetyczne wpływają także na angiogenezę,
dzięki czemu następuje poprawa krążenia w skórze, popra-
wa jej kolorytu oraz lepsze zaopatrzenie skóry w składniki
odżywcze i budulcowe [17, 19].

Hamując przemiany kwasu arachidonowego zależne

od lipooksygenazy, retinoidy zmniejsza-
ją również stan zapalny skóry. Działanie
retinoidów syntetycznych polega także
na normalizacji procesów złuszczania

w przewodach gruczołów łojowych, a po-
przez umożliwienie ewakuacji wydzieliny
gruczołów, prowadzi do ograniczenia ko-
medogenezy [1, 20].

Produkt

Zawartość (μg/100g)

Marchew

9938

Szpinak

4243

Papryka czerwona

3165

Dynia

2974

Pomidory

640

Brzoskwinie

595

Tab. III. Zawartość β–karotenu w wybranych produktach
spożywczych pochodzenia roślinnego [4, 5, 13]

Ryc. 4. Wzór strukturalny β-karotenu jako prowitaminy A [4, 5].

Produkt

Zawartość (μg/100g)

Wątroba wieprzowa
Żółtko jaja

13000

770

Margaryna 600
Jaja całe

375

Ser żółty tłusty
Tran
Śmietana 18%
Mleko 3,2%

269
180
150

36

Tab. II. Zawartość retinoidów w przeliczeniu na retinol

w wybranych produktach spożywczych pochodzenia zwie-
rzęcego [4, 5]

&ARM0RZEGL.AUK

Stwierdzono również korzystne działanie tych reti-

noidów w chorobach nowotworowych. Prowadzą one do
zmniejszenia liczby zmian przednowotworowych [2].

Tretinoina, czyli kwas all-trans retinowy była pierw-

szym retinoidem użytym w leczeniu trądziku. Obecnie jest
stosowana zewnętrznie również w leczeniu łuszczycy, prze-
wlekłego zapalenia gruczołów łojowych i mieszków włoso-
wych [3, 20]. Pobudza proliferację komórek naskórka, roz-
luźnia struktury międzykomórkowe, co powoduje otwarcie
przewodów łojowych, przyśpiesza wydalanie zalegającego
w kanałach łoju, co prowadzi do zmniejszenia stanu zapal-
nego w obrębie gruczołów łojowych. Tretinoina zmniejsza
również spoistość warstwy kolczystej oraz hamuje proces
rogowacenia. Wykazuje znaczne działanie drażniące na skó-
rę powodując jej wysuszenie oraz zaczerwienienie. W szcze-
gólności tretinoina nasila podrażnienie skóry po naświetlaniu
promieniowaniem nadfioletowym i rentgenowskim. Podczas
leczenia preparatami zawierającymi tretinoinę należy, więc
unikać promieniowania słonecznego [6, 19, 20].

Izotretinoina czyli kwas 13-cis retinowy jest syntetycz-

nym stereoizomerem kwasu all-trans retinowego, wyka-
zującym mniejszą toksyczność od tretinoiny. Mechanizm
działania izotretinoiny polega na hamowaniu aktywności

i zmniejszaniu wielkości gruczołów łojowych oraz ograni-
czeniu ilości wydzielanego sebum. W efekcie w leczeniu
trądziku osiąga się zmniejszenie populacji bakterii Pro-
pionibacterium acnes i złagodzenie zmian trądzikowych.
Izotretinoina pobudza również odnowę komórek naskórka,
zmniejsza rogowacenie oraz ogranicza stan zapalny skóry
[11, 20, 21]. Doustnie jest stosowana w leczeniu ciężkich
postaci trądziku takich jak trądzik ropowiczy, skupiony i bli-
znowaciejący [6, 21].

Adapalen jest syntetycznym retinoidem, wykazują-

cym działanie podobne do tretinoiny, z mniejszym od niej
działaniem drażniącym. Adapalen jest bardziej stabilny od
tretinoiny. Podobnie jak izotretinoina wykazuje działanie
przeciwbakteryjne w stosunku do Propionibacterium acnes.
Normalizuje również rogowacenie w mieszkach włoso-
wych, redukuje stan zapalny skóry, zapobiega powstawaniu
zaskórników a także ogranicza wydzielanie łoju [3, 6, 20,
22]. Z uwagi na wysoką stabilność chemiczną adapalen jest
często używany w kombinacji z nadtlenkiem benzoilu [22].

Kolejnym syntetycznym retinoidem jest tazaroten. Sto-

sowany głównie w leczeniu łuszczycy w stężeniach 0,05
i 0,01% oraz w leczeniu trądziku w stężeniu 0,1% [3, 6].
Posiada działanie antyproliferacyjne a także przeciwłojo-
tokowe. Wykazuje skuteczność w leczeniu uszkodzeń sło-
necznych skóry. Posiada silniejsze właściwości drażniące
niż adapalen i tretinoina, wywołując suchość, złuszczanie
i pieczenie skóry, zwłaszcza w pierwszych tygodniach tera-
pii. Natomiast główną jego zaletą jest szybki efekt działania
na skórę twarzy oraz powodowanie wyraźnego zmniejsza-
nia się zmarszczek [2].

Acitretyna jest syntetycznym aromatycznym analogiem

kwasu all-trans retinowego. Jest stosowana doustnie u cho-
rych na łuszczycę, łuszczycowe zapalenie stawów, rybią
łuskę, chorobę Dariera oraz łupież czerwony mieszkowy.
Jego działanie polega głównie na normalizowaniu procesów
odnowy, różnicowania i rogowacenia komórek naskórka [2,
11].

Awitaminoza i hipowitaminoza A

Niedobór witaminy A pojawia się najczęściej w wyniku

niedostatecznej podaży retinoidów z pokarmem lub podczas
upośledzonego wchłaniania z przewodu pokarmowego.
Niedobór ten może być także konsekwencją długotrwałe-
go głodzenia oraz uszkodzenia wątroby. Witamina A jest
w 90% magazynowana w wątrobie, dlatego objawy jej nie-
doboru pojawiają się zazwyczaj dopiero po kilku miesią-
cach [4, 11].

Jednym z najistotniejszych objawów awitaminozy A jest

kurza ślepota zwana ślepotą zmierzchową. Są to zaburze-
nia procesu adaptacji oka do widzenia w warunkach słabego
oświetlenia np. o zmierzchu. Długotrwały niedobór witami-
ny A może prowadzić do zgrubienia spojówek, zapalenia
brzegów powiek, rozmiękczenia i martwicy rogówki (kera-
tomalacji), jak również rozwoju suchości rogówki i spojów-
ki (kseroftalmii). W ciężkich przypadkach może dochodzić
również do utraty wzroku [1, 4].

Niedobory witaminy A prowadzą ponadto do złuszcza-

nia i suchości naskórka, nadmiernego rogowacenia komó-
rek skóry i zaniku gruczołów łojowych. Ponadto niedobór
retinoidów przyczynia się do zmian w tkance kostnej, nad-
miernego rozrostu kości czaszki prowadzącego do ucisku
nerwów czaszkowych, upośledzenia płodności, keratyni-
zacji nabłonka błon śluzowych przewodu pokarmowego,
oddechowego, zwiększenia podatności na infekcje, a także
utrudnionego gojenia się ran. U dzieci pojawia się zahamo-
wanie wzrostu oraz niedokrwistość [11, 16].

Hiperwitaminoza A

Ze względu na fakt, iż retinoidy nie są wydalane z mo-

czem ich wysoka podaż może prowadzić do kumulacji oraz
pojawienia się niebezpiecznych objawów toksycznych.
Hiperwitaminoza objawia się bólami głowy, utratą łaknie-
nia, pękaniem ust oraz wypadaniem włosów. Dochodzi do
powiększenia wątroby i śledziony. Pojawia się nadmierna
pobudliwość, bóle kostne, uczucie zmęczenia i dyskom-
fortu. Objawy ostrego zatrucia mogą się pojawić w wyni-
ku jednorazowego spożycia bardzo dużych ilości witaminy
A, setki razy przekraczających zalecane dawki dzienne [4,
23]. Do objawów zatrucia ostrego zaliczamy wzrost ciśnie-
nia śródczaszkowego, wymioty i nudności [1, 12]. Bar-
dziej wrażliwe na przedawkowanie witaminy A są dzieci.
Przy nadmiarze β-karotenu wprowadzonego do organizmu
z pożywieniem może pojawić się żółte zabarwienie skóry,
jednak spożywanie β-karotenu przez dłuższy czas w dużych
ilościach nie wywołuje efektów toksycznych gdyż nadmiar
karotenoidów wydalany jest z kałem [12, 13].

Działania uboczne retinoidów

Przy stosowaniu retinoidów należy pamiętać o licznych

działaniach niepożądanych. Do objawów ubocznych, które
pojawiają się na skórze w czasie leczenia retinoidami na-
leżą: wysuszenie, zaczerwienienie skóry i błon śluzowych,
swędzenie, podrażnienie, rumień, zwiększona wrażliwość
skóry, wysypki skórne a także wzmożona potliwość. Mogą
pojawić się zaburzenia wzrostu włosów takie jak przerze-

COPYRIGHT‚'RUPADR!2+WIECIÊSKIEGO)33.†

dzenie i ich wypadanie. Zaburzenia te dotyczą również
paznokci, objawiają się zwiększoną łamliwością, utratą
połysku oraz zniekształceniem płytek paznokciowych. Bar-
dzo często występuje również suchość wokół oczu i gałek
ocznych, pieczenie oczu oraz łzawienie [1, 2, 6, 22, 23].

Duże dawki i długotrwałe stosowanie leków zawierają-

cych retinoidy może wywołać także zaburzenia czynności
wątroby oraz uszkodzenie układu krwiotwórczego. We krwi
zwiększają one stężenie triacylogliceroli, cholesterolu cał-
kowitego i zmniejszają stężenie frakcji lipoprotein o dużej
gęstości (HDL) [1]. Częstym następstwem terapii retinoida-
mi są bóle kości [2]. Obserwuje się także zwapnienia ścię-
gien i więzadeł, szczególnie w obrębie kostek. Substancje
te mogą przyczynić się również do rozwoju osteoporozy
[2, 23]. Rzadko obserwuje się działania uboczne ze strony
ośrodkowego układu nerwowego. Spotykane są ponadto,
chociaż niezbyt często, objawy wzrostu ciśnienia śródczasz-
kowego takie jak bóle głowy czy nudności [2, 23].

Niepożądane działania retinoidów mogą zostać nasilone

poprzez spożywanie w czasie leczenia alkoholu lub leków,
które wykazują podobne efekty uboczne. Podczas terapii re-
tinoidami należy unikać tetracyklin, które mogą podnosić
ciśnienie śródczaszkowe oraz metotreksatu jak i suplemen-
tów diety zawierających witaminę A [23]. Działania niepo-
żądane w większości przypadków zależą od dawkowania
leku i na ogół ustępują po zmniejszeniu dawki lub odstawie-
niu preparatu. Zdarza się, że obserwowane jest przejściowe
nasilenie objawów choroby po rozpoczęciu leczenia retino-
idami [11, 24].

Bezwzględnym przeciwwskazaniem do stosowania reti-

noidów ze względu na ich działanie teratogenne i embrio-

toksyczne jest ciąża oraz okres karmienia piersią. Z tego
względu przed rozpoczęciem leczenia doustnego retinoida-
mi kobiet w wieku rozrodczym obowiązkowe jest potwier-
dzenie braku ciąży. Do względnych przeciwwskazań należą
leukopenia, hipercholesterolemia, hipertriglicerydemia, za-
burzenia czynności wątroby, nerek, niedoczynność tarczycy,
otyłość oraz cukrzyca [23].

Zastosowanie retinoidów
w produktach leczniczych

Na rynku farmaceutycznym obecnych jest wiele produk-

tów leczniczych, które w swoim składzie zawierają retino-
idy. Leki zawierające witaminę A to głównie maści, kap-
sułki oraz krople (Tabela IV). Retinoidy występują w nich
głównie w postaci estrów retinolu z kwasem palmitynowym
lub octowym. Preparaty te stosowne są głównie przy wystę-
powaniu objawów niedoboru witaminy A, zwłaszcza przy
nadmiernej suchości skóry, w stanach zapalnych, przy opa-
rzeniach i odmrożeniach, a także w leczeniu schorzeń derma-
tologicznych takich jak trądzik pospolity oraz jego odmiany
acne phlegmonosa, acne conglobata, acne fulminans, łusz-
czyca, jak również choroby związane z zaburzeniami rogo-
wacenia prowadzące do powstania tzw. rybiej łuski [2, 11].

Zastosowanie retinoidów
w wyrobach kosmetycznych

W preparatach kosmetycznych witamina A ma przede

wszystkim zastosowanie, jako składnik preparatów prze-
znaczonych do pielęgnacji skóry dojrzałej. Są to najczęściej

Nazwa preparatu

Postać

Zawartość retinoidów

Producent

Vitaminum A 2500

Vitaminum A

kapsułki

kapsułki

2500 j.m. palmitynianu retinylu

12000 j.m. palmitynianu retinylu

Hasco-Lek

Hasco-Lek

Vitaminum A

krople

50000 j.m. palmitynianu retinylu

Medana Pharma

Vitaminum A+D

3

kapsułki

2000 j.m. witaminy A

Hasco-Lek

Vitaminum A+D

3

Vitaminum A+E

krople

kapsułki

20000 j.m. witaminy A

12000 j.m. palmitynianu retinylu

Medana Pharma

Hasco-Lek

Maść z witaminą A

maść

400 j.m. palmitynianu retinylu

Farmina

Aksoderm

maść

400 j.m. witaminy A

Gemi

Isotrex

żel

izotretinoina 50 mg/100 mg

Stiefel

Atrederm

Retin A

roztwór

krem

tretinoina 0,025 %, 0,05 %

tretinoina 0,025 %, 0,05 %

Pliva Kraków

Janssen-Cilag

Arretin

Aknenormin

Differin

Zorac

krem

kapsułki

krem, żel

żel

tretinoina 0,05%

izotretinoina 10 mg, 20 mg

adapalen 0,1 %

tazaroten 0,5 mg, 1 mg

Polfa

Boots Healthcare

Galderma

Pierre Fabre

Tab. IV. Wybrane produkty lecznicze zawierające retinoidy [11]

&ARM0RZEGL.AUK

kremy przeciwzmarszczkowe, które poprawiają wygląd skó-
ry, elastyczność, redukują zmarszczki i wygładzają skórę.
Ze względu na swoją budowę chemiczną warunkującą lipo-
filowy charakter, retinol i jego pochodne dobrze przenikają
przez barierę naskórkową. Bardzo często obok witaminy A
kosmetyki zawierają inne antyoksydanty takie jak witamina
C oraz E, co jest związane zarówno z szerszym spektrum
działania antyoksydacyjnego jak i stabilnością samych re-
tinoidów [25]. Antyoksydanty wieloskładnikowe lepiej za-
bezpieczają retinoidy niż pojedyncze przeciwutleniacze [18,
25]. Ze względu na niską stabilność retinoidów temperatura
przygotowywania wyrobów kosmetycznych zawierających
te substancje nie powinna przekraczać 45 ºC a temperatura
ich przechowywania 35 ºC [12]. W kosmetykach najczę-
ściej stosowane są stabilniejsze pochodne takie jak octan
i palmitynian retinylu, a także β-karoten. Poza podwyższoną
temperaturą niekorzystny wpływ na retinoidy mają również
jony metali ciężkich katalizujące procesy autooksydacji,
dlatego też do przygotowania kosmetyków stosuje się wodę
demineralizowaną oraz substancje chelatujące. Działanie fi-
zjologiczne retinolu obejmuje zarówno naskórek jak i skórę
właściwą.

Rodzaj kosmetyku

Zawartość retinoidów

Inne substancje
biologicznie czynne

Producent

Krem przeciwzmarszczkowy do skóry suchej.
Żel-krem przeciwzmarszczkowy pod oczy.

0,0015 % retinal

pre-tokoferol

Avene
Seria Ysteal

Krem przeciwzmarszczkowy intensywnie
odbudowujący.

0,05 % retinal

kwas hialuronowy

Avene
Seria Eluage

Krem na dzień
Krem na noc.
Krem silnie regenerujący na noc.

0,3 % retinol

1 % wit. C,
3 % wit. E,
wyciąg z soi,
ogórecznika

SVR
Seria Hydracid

Intensywnie nawilżający krem
przeciwzmarszczkowy na dzień.
Intensywnie regenerujący krem
przeciwzmarszczkowy na noc.

retinal

a

kompleks minerałów Cu,
Mg, Zn

ROC
Seria Retin-Ox

Krem przeciwzmarszczkowy do twarzy.
Krem przeciwzmarszczkowy pod oczy.

retinol

a

kwas hialuronowy

Vichy
Seria Liftactive

Tab. V. Wybrane preparaty kosmetyczne zawierające retinoidy

a

producent nie podaje zawartości

Retinoidy silnie absorbują promieniowanie ultrafioleto-

we, dzięki czemu zapobiegają apoptozie i fotouszkodzeniu
DNA. Ze względu na te właściwości są wykorzystywane
w kosmetykach fotoprotekcyjnych, których rolą jest ochro-
na skóry przed szkodliwym działaniem promieniowania ul-
trafioletowego (UVB) [2, 15, 17, 19].

Stosuje się tutaj octan

i palmitynian retinylu, a także β-karoten. Zawartość retino-
idów w wyrobach kosmetycznych mieści się w przedziale
od 0,0015 do 0,3% (Tabela V).

Zastosowanie retinoidów w suplementach diety

Oprócz produktów leczniczych i wyrobów kosmetycz-

nych retinoidy oraz β-karoten są również częstym skład-
nikiem suplementów diety. Są to głównie preparaty złożo-
ne zawierające zespoły witamin, składniki mineralne oraz
wyciągi roślinne, przyjmowane w celu uzupełnienia diety
w stanach niedoborów składników odżywczych lub wzmo-
żonego zapotrzebowania na te składniki. Zażywane są

w stanach obniżonej odporności organizmu, przemęczenia,
problemów z koncentracją, skupieniem uwagi, przy braku
łaknienia, w okresie rekonwalescencji po przebytych cho-

Nazwa preparatu

Postać

Zawartość
retinoidów

Inne substancje
biologicznie czynne

Producent

Capivit
HydroControl

kapsułki

1000 j.m. octanu
retinylu

wit. E,
olej z nasion ogórecznika

GlaxoSmithKline

Falvit

drażetki

5000 j.m. wit. A

wit. B

1

, B

2

, B

6

, B

12

, C, D

3

, PP,

pantotenian wapnia, węglan wapnia,
siarczan żelaza, siarczan cynku,
siarczan manganu

Jelfa S.A.

Vibovit Junior

proszek w
saszetkach

2000 j.m. wit. A

wit. D

3

, B

1

, B

2

, B

6

, B

12

, C, PP, E,

pantotenian wapnia,

Polfa Kutno

Vitaral

tabletki
drażowane

4000 j. m. wit. A

wit. B

1

, B

2

, B

6

, B

12

, C, D

3

, E, PP, kwas

foliowy, Ca, Fe, P, Mn, Mg, F, K, Zn,
J, Mo, Cu,

Jelfa S.A.

Tab. VI. Wybrane suplementy diety zawierające retinoidy [30-32]

COPYRIGHT‚'RUPADR!2+WIECIÊSKIEGO)33.†

robach, a także w nadmiernym stresie. Suplementy diety nie są
produktami leczniczymi więc zawartości szeregu składników
czynnych biologicznie, zwłaszcza tych które ulegają kumu-
lacji w organizmie są znacznie niższe od dawek leczniczych.
W tego typu preparatach stosowany jest głównie palmitynian lub
octan retinylu w dawkach od 1000 do 5000 j.m. (Tabela VI).

Podsumowanie

Grupą związków często stosowaną w produktach lecz-

niczych, kosmetykach i suplementach diety są retinoidy.
Retinoidy są klasą związków chemicznych związanych bu-
dową i właściwościami z witaminą A. Ze względu na bu-
dowę i właściwości wyróżniamy trzy generacje retinoidów.
Pierwsza generacja obejmuje retinoidy naturalne, działające
nieselektywnie, takie jak retinol i jego metabolity, retinal,
tretinoina, izotretinoina i alitretinoina. Druga generacja to
retinoidy monoaromatyczne oraz syntetyczne analogi wi-
taminy A takie jak etretinat i acitretina. Natomiast trzecia
to retinoidy poliaromatyczne, charakteryzujące się selek-
tywnym działaniem receptorowym, do których zaliczamy
adapalen, beksaroten i tazaroten. Retinoidy są bardzo ważną
grupą związków niezbędnych dla prawidłowego funkcjo-
nowania organizmu człowieka. Bogatym źródłem retino-
idów naturalnych są produkty pochodzenia zwierzęcego,
natomiast β-karoten jako prowitamina A obficie występuje
w produktach roślinnych. Retinoidy, ze względu na obec-
ność w swojej strukturze wielu wiązań nienasyconych jest
nietrwały i ulega procesom autooksydacji.

Ze względu na pozytywne działanie biologiczne zarów-

no retinolu jak i pozostałych retinoidów znajdują one sze-
rokie zastosowanie w wielu produktach leczniczych, wyro-
bach kosmetycznych oraz suplementach diety. Wpływają
na poprawę procesu widzenia, działają antyoksydacyjnie,
odgrywają istotną rolę w utrzymaniu prawidłowej czynno-
ści układu immunologicznego, jak również wpływają na
prawidłowy wzrost i rozwój organizmu człowieka. W za-
leżności od rodzaju preparatu stosowane są retinoidy o ró-
znej strukturze. Najczęściej są to estry retinolu z kwasem
palmitynowym i octowym, retinal, kwas retinowy, adapalen,
tazaroten jak również czysty retinol. Ponadto ze względu na
różny status prawny stosowanych preparatów (produkty
lecznicze, wyroby kosmetyczne, suplementy diety) zawie-
rają one zróżnicowane pod względem ilości poszczególnych
retinoidów. Największe ilości witaminy A do 50000 j.m.
w postaci palmitynianu retinylu zawierają produkty leczni-
cze. Mniejsze ilości do 5000 j.m. występują w suplemen-
tach. Natomiast wyroby kosmetyczne zawierają do 0,3%
retinolu. W preparatach dostępnych na rynku rzadko wystę-
puje czysty retinol, częściej stosowane są estry retinolu oraz
kwas retinowy, które charakteryzują się większą stabilno-
ścią i trwałością. W produktach leczniczych stosowane są
estry retinolu z kwasem palmitynowym i octowym, a także
kwas retinowy (tretinoina, izotretinoina) oraz syntetyczne
retinoidy takie jak adapalen i tazaroten. Leki te stosowane są
w farmakoterapii szeregu schorzeń dermatologicznych ta-
kich jak trądzik, łuszczyca i inne zaburzenia rogowacenia
skóry. W wyrobach kosmetycznych występują głównie re-
tinoidy naturalne pierwszej generacji takie jak retinol, pal-
mitynian lub octan retinylu, jak również jego pochodna al-

dehydowa (retinal), które są stosowane przede wszystkim w
kremach przeciwzmarszczkowych w pielegnacji skóry doj-
rzałej.. Stosowane w tych preparatach retinoidy naturalne
korzystnie wpływają zarówno za zewnętrzne jak i głębsze
warstwy skóry, poprawiając jej sprężystość, elastyczność

i zabarwienie. Natomiast częstymi składnikami suplemen-
tów diety są octan i palmitynian retinylu jak i β-karoten,
obok innych witamin i składników mineralnych. Stanowią
uzupełnienie podstawowej diety człowieka.

Piśmiennictwo

1. Zając M, Pawełczyk E. Chemia leków. Akademia Me-

dyczna. Poznań 2009.

2. Brzezińska-Wcisło L i wsp. Zastosowanie retinoidów w

dermatologii. Wiad Lek 2004; 1-2: 63-69.

3. Zaenglein Al. Topical retinoids in treatment of acne vul-

garis. Semin Cutan Med Surg 2008; 27: 177-192.

4. Moszczyński P, Pyć R. Biochemia witamin. Wydawnic-

two Naukowe PWN. Warszawa, Łódź 1999.

5. Ciborowska H, Rudnicka A. Dietetyka. Żywienie zdro-

wego i chorego człowieka. Wydawnictwo Lekarskie
PZWL. Warszawa 2007.

6. Thielitz A, Gollnick H. Topical retinoids in acne vulga-

ris: update on efficacy and safety. Am J Clin Dermatol
2008; 9: 369-381.

7. Farmakopea Polska VIII. Polskie Towarzystwo Farma-

ceutyczne. Warszawa 2008.

8. Farmakopea Polska VI. Polskie Towarzystwo Farma-

ceutyczne. Warszawa 2002.

9. British Pharmacopoeia. Department of Health. London

1993.

10. Tromeur M i wsp. Micromixers to produce cosmetic

emulsions. Int J Cosmet Sci 2003; 25: 1-4.

11. Podlewski J, Chwalibogowska-Podlewska A. Leki

współczesnej terapii. Wyd. Encyklopedyczne. Warsza-
wa 2009.

12. Góra J. Witaminy w kosmetykach cz.1. Biuletyn ko-

smetologiczny 1998; 1: 18-21.

13. Bayerl Ch. Beta-carotene in dermatology: Does it helps?

Acta Dermatovenerol Alp Panonica Adriat 2008; 17:
164-166.

14. Thurnham DI, Northrop-Clewes CA. Optimal nutrition:

vitamin A and the carotenoids. Proc Nutr Soc 1999; 58:
449-457.

15. Sargo O i wsp. Retinoids in cosmeceutical. Dermatol

Ther 2006; 19: 289-296.

16. Reifen R. Vitamin A as an Anti-inflammatory agent.

Proc Nutr Soc 2002; 61: 397-400.

17. Des Fernandes, Davies D. Witamina A, naturalne przeciw-

utleniacze i chemeksfoliacja w chirurgii plastycznej, ko-
smetycznej i odtwórczej. Pol J of Cosm 2003; 1: 44-50.

18. Burgess C. Topical vitamins. J Drug Dermatol 2008; 7:

2-6.

19. Mukherjee S i wsp. Retinoids in the treatment of skin

aging: an overview of clinical afficacy and safety. Clin
Interv Aging 2006; 1: 327-348.

20. Kurczewska K, Orszulak-Michalak D. Leki przeciwtrą-

dzikowe do stosowania miejscowego. Pol J of Cosm.
2003; 1: 2-9.

&ARM0RZEGL.AUK

21. Amichai B, Grunwald M. Isotretinoin in dermatology. J.

Dermatol. Treatment 2000; 11: 219-240.

22. Irby CE, Yentzer BA, Feldman SR. A review of adapa-

len in the treatment of acne vulgaris. J Adolesc Health
2008; 43: 421-424.

23. Żaba R. Bezpieczeństwo stosowania retinoidów. Przew

Lek 2006; 7: 62-77.

24. Thielitz A i wsp. Topical retinoids in acne – an evidence –

bades overview. J Dtsch Dermatol Ges 2008; 6: 1023-1031.

25. Segall Al, Moyano Ma. Stability of vitamin C derivates

in topical formulations containing lipoic acid, vitamins
A and E. Int J Cosmet Sci 2008; 30: 453-458.

Adres do korespondencji:
mgr Monika Boryczka
Katedra i Zakład Technologii Środków Leczniczych
41-200 Sosnowiec, ul. Jedności 8
tel. [phone]
e-mail: [e-mail]

data otrzymania pracy: 19.02.2010r.
data akceptacji do druku: 22.07.2010r.

26. www.avene.com.pl, Eau Thermal Avene. Dermokosme-

tyki Avene. 11.04.2010.

27. www.svr.pl, Laboratorium SVR. Produkty. 11.04.2010.
28. www.roc.com.pl, ROC firma kosmetyczna. ROC Reti-

nOx. 12.04.2010.

29. www.vichy.pl, Vichy consult. Produkty. 12.04.2010.
30. www.gsk.com.pl, GlaxoSmithKline w Polsce. Suple-

menty diety. 25.04.2010.

31. www.jelfa.com.pl, Jelfa. Produkty. 05.05.2010.
32. www.teva.pl, Teva Polska. Produkty. 05.05.2010.