1

Szkoła Policji w Katowicach

Zapobieganie i zwalczanie zjawiska

przemocy w rodzinie

Współczesne systemy interwencyjne

Opracowanie:

nadkom. dr Andrzej Cichy

Zakład Służby Kryminalnej

S

Z

K

O

ŁA POL

IC

J

I

Wydawnictwo
Szkoły Policji w Katowicach
2009

2



Wszelkie prawa zastrzeżone – Szkoła Policji w Katowicach 2009

Książki nie wolno reprodukować (adaptować) ani w całości, ani w części, niezależnie od
zastosowanej techniki (druk, fotografia, komputer, kserograf, fonografia itd.), bez pisemnej zgody
Wydawcy.

Druk i oprawa: Szkoła Policji w Katowicach

3

WSTĘP

Przemoc domowa to zjawisko, którego skala występowania w Polsce, w ostatnim

czasie niepokojąco rośnie. Oczywistym jest, że rolą cywilizowanego społeczeństwa, a przede

wszystkim jego kompetentnych przedstawicieli, powinno być wdrożenie skutecznych

instrumentów zarówno profilaktycznych, jak też represyjnych w stosunku do osób mogących

stosować i stosujących ową przemoc. Do osiągnięcia sukcesów w tym zakresie konieczna jest

znajomość mechanizmów tego procederu oraz możliwości prawnego działania i sposobów

podejmowania skutecznych interwencji przez wyspecjalizowane podmioty, głównie

funkcjonariuszy Policji. Publikacja ta powstała właśnie z myślą o ułatwieniu pracy

policjantom, którzy na co dzień, bezpośrednio uczestniczą w tego typu zdarzeniach. Ma ona

na celu usprawnienie bardzo trudnego procesu zapobiegania i zwalczania przemocy

w rodzinie.

4

5

Sposób postrzegania i interpretacji zjawiska przemocy skorelowany jest obecnie

z procesem demokratyzacji życia, którego fundamentem jest prawo człowieka do

nietykalności. Przemoc rozumiana jest jako akt godzący w wolność osobistą jednostki

i zmuszanie jej do zachowań niezgodnych z własną wolą.

We współczesnym świecie przemoc jest obecna w wielu obszarach życia. Przenosi się

również na grunt rodzinny i jest w nim zjawiskiem powszechnym, niezależnym od kultury,

ś

rodowiska, wyznania, wykształcenia, poziomu intelektualnego, czy przynależności do grupy

społecznej.

Przemoc w rodzinie to niewątpliwie zachowanie, które poniża jednostkę, powoduje

obrażenia fizyczne, często jednocześnie naruszając w ten sposób prawo. Rzadko jest to

incydent jednorazowy. Zazwyczaj staje się jednym z wielu ogniw łańcucha agresji

1

.

Już w XX wieku rodzina znalazła się w obliczu szeregu trudnych, nowych problemów.

Wartości rodzinne niejednokrotnie przestają być nadrzędnymi w stosunku do wartości

i dążeń osobistych

2

.

Coraz częściej mamy do czynienia z dezorganizacją rodziny, wyrażającą się jej

rozkładem lub rozpadem. Role wewnątrzrodzinne ignorowane są przez członków rodzin.

Łamane są także obowiązujące reguły egzystencji oraz współegzystencji rodzinnej.

„Dzisiejsza rodzina przestała być miejscem schronienia dla chorych i niedołężnych. Funkcja

opiekuńcza rodziny w coraz większym stopniu przekazywana jest różnego rodzaju

instytucjom społecznym (…). Coraz częściej wypoczynek i rozrywka przestają się wiązać

z domem rodzinnym”

3

.

Rodzina zdezorganizowana to taka, w której współżycie rodziców, układ stosunków

wewnątrzrodzinnych

oraz

wykonywanie

obowiązków

rodzicielskich

pozostają

w sprzecznościach z istotą i celami zarówno małżeństwa, jak i rodziny

4

. Skutki dezintegracji

rodziny komplikują jej funkcjonowanie. W większości tychże rodzin występuje równocześnie

wiele przyczyn dysfunkcyjności. Należą do nich: alkoholizm, narkomania, prostytucja,

uchylanie się rodziców od pracy, symptomy nerwic, psychopatii, czy też choroby fizyczne.

1

Biuro Koordynacji Służby Prewencyjnej Komendy Głównej Policji, Raport o stanie zagrożenia demoralizacją,

przestępczością, Warszawa 2000, s. 62.

2

D. Mace, V. Mace, Mariaże. East and West, New York 1960, s. 57; Z. Tyszka, Socjologia rodziny, Warszawa

1974, s. 226.

3

H. Izdebska, Funkcjonowanie rodziny a zadania opieki nad dzieckiem, Komitet Nauk Pedagogicznych

i Psychologicznych Polskiej Akademii Nauk; Monografie Pedagogiczne pod red. B. Suchodolskiego, tom XX,
Wrocław-Warszawa-Kraków, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, s. 50.

4

S. Kozak, Sieroctwo społeczne. Psychologiczna analiza zaburzeń w zachowaniu się wychowanków domu

dziecka, Warszawa 1986; W. Danilewicz, J. Izdebska, B. Krzemińska-śach, Pomoc dziecku i rodzinie
w środowisku lokalnym, Białystok 1995, s. 46-47.

6

Elementy te z kolei stanowią główną przyczynę odizolowania dziecka od własnego

ś

rodowiska i umieszczenia go w placówce opiekuńczo-wychowawczej, a jak wiadomo,

rodzina ma największy wpływ na kształtowanie cech osobowościowych dzieci, które

wychowuje, bowiem „(…) dobra rodzina to zdecydowanie najcenniejsze środowisko

człowieka, korzystnie kształtujące warunki jego rozwoju”

5

. Potwierdzają to zarówno badania

naukowe, jak i doświadczenia społeczne. Podobnie jak fakt, że dzieci od chwili urodzenia

posiadają pięć charakterystycznych cech naturalnych, które implikują ich autentyczność. Są

one zatem: cenne, bezbronne, niedoskonałe, zależne i niedojrzałe. Zadaniem zaś

funkcjonalnych rodziców jest pomoc w rozwijaniu tych cech, tak aby dzieci weszły w wiek

dorosły jako osoby dojrzałe i szczęśliwe

6

.

W prawidłowo funkcjonującej rodzinie dzieci mają w niej oparcie. Są chronione nie

w sposób nadopiekuńczy, czy niewystarczający, ale strzeżone są przed poniżającym

zachowaniem innych i jednocześnie wspierane w konstruowaniu swoich własnych granic

tolerancji na obrażanie ich. Są też przygotowywane do samoochrony

7

.

Poważne trudności w pełnieniu funkcji wychowawczych mogą wystąpić, gdy:

−

nastąpi tzw. rekonstrukcja rodziny,

−

rodzą się dzieci z nowego małżeństwa,

−

dzieckiem opiekuje się samotna matka albo samotny ojciec,

−

małżonkowie są zbyt młodzi - małżeństwo zawarto przedwcześnie.

Co za tym idzie, rodziny dysfunkcjonalne są poważnym źródłem trudności

wychowawczych. Są to rodziny, które nie spełniają wszystkich, przypisywanych im funkcji

8

.

Pod pojęciem dysfunkcyjności rozumie się najczęściej zespół takich czynników, jak:

−

niewłaściwa atmosfera moralno-wychowawcza,

−

nieprawidłowe stosunki uczuciowe w rodzinie,

−

niezaspokajanie ważnych potrzeb,

−

niekorzystne cechy rodziny (naruszona struktura, alkoholizowanie się jednego lub

obojga rodziców, niski poziom kultury, wykształcenia i społeczno - zawodowy

rodziców, niekorzystna sytuacja materialna).

W takich rodzinach często dochodzi do aktów znęcania się nad jej słabszymi

członkami, szczególnie dziećmi. Wśród najczęściej występujących przyczyn maltretowania

5

J. Raczkowska, Na tropach rodzicielskich niepowodzeń, Warszawa 1988, s. 18.

6

P. Mellody, Toksyczne związki. Anatomia i terapia współuzależnienia, Warszawa 1993, s. 67.

7

S. Kawula, J. Brągiel, A. Janke, Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, Toruń 1997, s. 129,

za: P. Melody, s. 69.

8

I. Jundziłł, Trudności wychowawcze w rodzinie, Warszawa 1989, s. 69.

7

dzieci można wyróżnić: brak rozwoju społecznego, ubóstwo społeczne oraz ignorancję władz

państwowych

9

.

Badania pokazują, że osoby maltretujące dzieci same były wychowywane w strachu,

niepewności, poczuciu zagrożenia. Musiały w sposób bezwzględny wykonywać polecenia.

Ich uczucia i potrzeby były lekceważone, przez co nie mogły odkryć i doświadczyć własnych

możliwości

10

.

Z kolei inne badania prowadzone przez Kępińskiego i Lwa-Starowicza dowiodły

istnienia tzw. mechanizmu błędnego koła w rozwoju przemocy. „Badane dzieci przejawiały

agresję wyrażającą się w bójkach z kolegami, biciu słabszych, umyślnym niszczeniu

przedmiotów (…)”. Analiza sytuacji w ich rodzinach wskazywała na to, że badani stosowali

najczęściej te formy przemocy, które ich rodzice stosowali wobec nich

11

.

Przemoc w rodzinie, inaczej zwana przemocą domową, przez wiele lat w Polsce

określana była w różny sposób. Najczęściej nazywano ją „awanturami domowymi”,

„kłótniami rodzinnymi”, albo „nieporozumieniami małżeńskimi”. Jeszcze stosunkowo

niedawno sądzono, że zjawisko to występuje rzadko i wyłącznie w tzw. rodzinach

problemowych. To jednak błędna teza, gdyż już wtedy było to zjawisko powszechne,

występujące w różnych kulturach, środowiskach, czy grupach społecznych

12

.

Poszczególne formy przemocy rodzinnej analizowane są przeważnie oddzielnie.

Należy jednak pamiętać o tym, że wszystkie one są ze sobą mocno powiązane i kompleksowo

wywierają wpływ na rodzinę.

Każdy rodzaj przemocy może przebiegać w sposób aktywny lub pasywny. Aktywna

przemoc przejawia się aktami nadużyć fizycznych, psychologicznych lub seksualnych,

w których złość kierowana jest bezpośrednio na ofiarę. Pasywna zaś forma wyraża się

zaniedbaniem. W tym przypadku złość objawia się brakiem zainteresowania ofiarą

i unikaniem wszelkich interakcji, które mogłyby doprowadzić do ujawnienia negatywnych

uczuć. Ten rodzaj przemocy również można rozpatrywać w aspekcie fizycznym,

psychologicznym oraz seksualnym. Pomimo tego, że zaniedbanie stanowi przemoc wyłącznie

w znaczeniu metaforycznym, gdyż nie angażuje siły fizycznej, to może powodować także

mierzalne obrażenia fizyczne i psychiczne. Aktywne nadużycia skutkują: poniżeniami,

9

B. Mossakowska, Zespół maltretowanego dziecka. Z doświadczeń lekarza; J. Bińczycka, Prawa dziecka.

Deklaracje i rzeczywistość. Materiały z konferencji-Rembertów 19-21.06.1992,Warszawa 1993, s. 181.

10

J. Papież, A. Płukis, Przemoc dzieci i młodzieży w perspektywie polskiej transformacji ustrojowej, Toruń 2000,

s. 403, za: Przemoc w rodzinie, pod red. D. Golec, Warszawa 1992, s. 25.

11

Tamże, s. 404.

12

P. R. Salber, M.D. i E. Taliaferro, O przemocy domowej. Poradnik dla lekarza pierwszego kontaktu,

Warszawa 1998, s. 8.

8

nadużyciami emocjonalnymi, pozbawieniem środków materialnych, zniewoleniem z użyciem

siły, uwięzieniem, napadami, gwałtami oraz kazirodztwem. Z kolei bierne zaniedbania to

nieokazywanie uczuć, lekceważenie emocjonalne, ignorowanie potrzeb materialnych, brak

należytej opieki, tolerowanie prostytucji

13

.

W obszarze przemocy fizycznej najczęściej obserwowane są czyny, polegające na

zadawaniu obrażeń, takich jak: stłuczenia, poparzenia, pręgi, rozcięcia, złamania kości

poprzez uderzanie pięściami, kopanie, czy używanie narzędzi

14

.

W zakresie przemocy emocjonalnej zaś typowe zachowania to: odrzucanie,

izolowanie, wyszydzanie, upokarzanie oraz permanentne krytykowanie. Efektami tego są:

napięcia nerwowe, zaburzenia mowy, snu, bóle głowy, brzucha, moczenie się, rozdrażnienie,

ciągłe poczucie winy, depresja, lęki, częste kłamstwa, „zamknięcie się w sobie”

15

.

Jedną z najtrudniejszych do ujawnienia form przemocy wobec dzieci jest

wykorzystywanie seksualne. Ponadto wśród teoretyków brak jest jednomyślności co do

definicji nadużyć seksualnych. Występujące określenia są nieprecyzyjne i nie pozwalają

jednoznacznie i czytelnie wyodrębnić występujących tutaj zachowań. Najbardziej trafny

wydaje się pogląd, że „(…) dzieckiem seksualnie wykorzystanym uznać można każdą

jednostkę w wieku bezwzględnej ochrony, jeżeli osoba dojrzała seksualnie, czy to przez

ś

wiadome działanie, czy też przez zaniedbanie swoich społecznych obowiązków,

wynikających ze specyficznej odpowiedzialności za dziecko, dopuszcza do zaangażowania

dziecka w jakąkolwiek aktywność natury seksualnej, której intencją jest seksualne

zaspokojenie osoby dorosłej”

16

. Dziecko - ofiara wykorzystywania seksualnego, czuje się

głęboko napiętnowane, izoluje się od otoczenia, ma trudności w nawiązaniu kontaktów

z innymi ludźmi. Panicznie boi się, że ktoś pozna jego tajemnicę. Nie potrafi wyrażać swoich

uczuć, potrzeb, ma zaburzoną tożsamość. Często cierpi też na różnego rodzaju zaburzenia

somatyczne.

Wielu badaczy zwraca uwagę na to, czy i w jaki sposób przemoc doświadczona

w dzieciństwie oddziałuje na człowieka w późniejszym, dorosłym życiu. A. Engfer twierdzi,

ż

e znęcanie się nad dzieckiem do trzeciego roku życia skutkuje zaburzeniami rozwoju mowy,

motoryki, procesów poznawczych, zdolności uczenia się. Powoduje depresję, kompleks

niższości, nadpobudliwość, zachowania kompulsywne, tiki i fobie.

13

K. Browne, M. Herbert, Zapobieganie przemocy w rodzinie, Warszawa 1999, s. 24-25.

14

Dziecko i jego prawa, praca zbiorowa pod redakcją E. Czyż, , Warszawa 1992, s. 96.

15

E. Jarosz, Przemoc wobec dzieci. Reakcje środowisk szkolnych, Katowice 1998, s. 23-24.

16

Tamże, s. 22.

9

Według Hellera zaś osoby, które doświadczyły przemocy w dzieciństwie, mają

podstawowe braki socjalizacyjne oraz zaburzenia związane z poczuciem własnej tożsamości.

Inną cechą osób wyrastających w „anormalnym świecie” jest nieumiejętność realizacji

potrzeb w sposób ogólnie akceptowany przez społeczeństwo.

Trwałym śladem dorastania w atmosferze przemocy jest „(…) odwrócenie roli

i związanego z nią poczucia odpowiedzialności. Owo odwrócenie roli przejawia się

w pseudodojrzałych zachowaniach w dzieciństwie i infantylizacji społecznej w wieku

dojrzałym”

17

. Dzieje się tak ponieważ dzieci, które krzywdzone są od najwcześniejszych lat,

przyzwyczajane są równocześnie do zaspokajania swoich podstawowych potrzeb, jak też do

przyjmowania odpowiedzialności za siebie, a nierzadko również za innych. To z kolei może

spowodować paradoks, polegający na tym, że w wieku dojrzałym jednostka to będzie miała

podobne oczekiwania w stosunku do własnych dzieci. Jest to świadectwem nieumiejętności

podjęcia roli rodzicielskiej.

Poza tym Helfer pisze o nieumiejętności dokonywania wyborów, czy podejmowania

decyzji przez osoby krzywdzone w dzieciństwie. Oprócz tego autor zwraca uwagę na niską

kontrolę ich emocji, a dokładniej na nieumiejętność oddzielenia sfery emocjonalnej od

behawioralnej.

Jeszcze inni uczeni, np. McCord, eksponują zależności pomiędzy wychowaniem

w atmosferze przemocy, a wzrostem agresywności i przestępczości.

Z kolei badania Whita i Strausa pozwoliły im wysnuć tezę dotyczącą mechanizmu

kształtowania się agresji międzyludzkiej, która według tychże badaczy działa na zasadzie

sprzężenia zwrotnego. „Osoby bardziej agresywne w otoczeniu zewnętrznym, a także osoby

skłonne do łamania prawa, są bardziej agresywne również w stosunku do domowników,

a domownicy poddani takim doświadczeniom rozwiną podobne cechy w relacjach z innymi

ludźmi”

18

.

Powyższe dane wykazują, że przemoc, tak jak każde negatywnie znaczące

doświadczenie, odciska swój ślad w psychospołecznym funkcjonowaniu dziecka. Wpływa

niekorzystnie na proces jego rozwoju, a co za tym idzie ma decydujące znaczenie

w późniejszym, dorosłym życiu człowieka.

Wszystkie przedstawione wcześniej czynniki wpływają niekorzystnie na sposób

zachowania ofiary, które często bywa irytujące, niezrozumiałe, zniechęcające do działań

mających jej pomóc. Niejednokrotnie ofiara utrudnia przeprowadzenie skutecznej interwencji

17

I. Pospiszyl, Przemoc w rodzinie, Warszawa 1994, s. 168-169.

18

Tamże, s. 171.

10

z zewnątrz, stosowanej najczęściej przez Policję, gdyż wycofuje skargę, nie chce ukarania

sprawcy, sprawia wrażenie, że sama nie wie czego chce. Osoba doświadczająca przemocy

często zmienia zeznania. W skrajnych przypadkach dochodzi nawet do takich sytuacji, że

ofiara ochrania sprawcę, czy wręcz obwinia policjantów o przekroczenie uprawnień

służbowych. Od osób tych trudno jednak oczekiwać racjonalnych zachowań i konsekwencji

w działaniach, ponieważ ich czyny są podyktowane ciągłym strachem.

Kobiety stosują wiele sposobów radzenia sobie z sytuacją przemocy. Jednakże żaden

z nich nie jest w stanie powstrzymać, a tym bardziej wyeliminować tego zjawiska. W związku

z tym w ofiarach rodzi się silne poczucie bezradności, w efekcie którego ofiary

przyzwyczajają się do patologicznych sytuacji.

Należy zaznaczyć, że liczba przypadków przemocy domowej, zgłaszanych organom

ś

cigania, rokrocznie rośnie. Aż połowa z nich nie trafia do sądów z aktami oskarżenia.

Prokuratury umarzają postępowania przygotowawcze zazwyczaj ze względu na znikomą

społeczną szkodliwość czynu, a sprawca w tym czasie nadal „robi swoje”.

19

Często dochodzi do paradoksalnej sytuacji, w której to uczucie gniewu, zamiast na

męża, kobieta kieruje na siebie, obwiniając się za zaistniały problem. Wówczas kobiety te

„dopasowują się” do roli ofiary, utożsamiając się z nią.

Sprawcy natomiast doskonale kamuflują swoje prawdziwe oblicze. Starają się

manipulować nie tylko swoimi ofiarami, ale także otoczeniem, np. osobami próbującymi

temu przeciwdziałać. Istnieje kilka strategii, które sprawca wykorzystuje w celu

pomniejszenia wagi popełnianych czynów:

1.

Kwestionowanie odpowiedzialności. Sprawca przekonuje siebie i innych, że

dopuszczanie się przez niego przemocy nie jest powodowane jego wolą. Tłumaczy, że

ulega jakimś siłom zewnętrznym, nad którymi nie panuje.

2.

Kwestionowanie szkody. Sprawca próbuje wykazać, że w zasadzie nic ważnego się

nie stało.

3.

Kwestionowanie ofiary. Sprawca stara się udowodnić, że ofiara zasłużyła na karę,

zatem jego zachowanie jest aktem słusznej zemsty, czy odpłaty.

4.

Potępianie potępiających. W ten sposób sprawca odwraca uwagę od tego, co zrobił

i kieruje ją w stronę osób, które oceniają jego czyny.

19

P. Kacak, Gdy zupa za słona, „Gazeta Policyjna” 2002, nr 5.

11

5.

Odwoływanie się do wyższych racji. Sprawca tłumaczy, że „musiał” postąpić tak a nie

inaczej, że działał w swoistym stanie wyższej konieczności, poświęcając jedno dobro-

mniejszej wartości, w imię ratowania dobra wyższego.

Istotnym jest także fakt, że sprawcy przemocy rodzinnej to niejednokrotnie ludzie

słabi psychicznie, posiadający niską samoocenę. Poprzez stosowanie przemocy kompensują

własne braki pozytywnych cech osobowościowych.

Z pojęciem przemocy domowej nieodłącznie wiąże się zjawisko, zwane Zespołem

Zaburzeń Stresu Pourazowego PTSD (Post Traumatic Stress Disorder). Rozpoznawane ono

jest i w ten sposób określane już od kilkunastu lat. Występuje jako specyficzna kategoria

zaburzeń emocjonalnych. Do podstawowych objawów tego zaburzenia zalicza się bolesne

powracanie śladów doświadczeń urazowych, przeżywanie paraliżu emocjonalnego i unikanie

tego, co przypomina uraz. To także stany tzw. hiperpobudzenia. U ofiar, pomimo upływu

czasu, pojawiają się koszmary senne i bezsenność. Powracają też wstrząsające wspomnienia

oraz wizje na jawie, niezrozumiałe, a nawet bolesne stany somatyczne. W miarę upływu

czasu u tychże ofiar rozwija się proces wiktymizacji, który zmienia poczucie tożsamości

maltretowanej osoby. Ofiara traci podstawowe poczucie bezpieczeństwa, traci zaufanie do

siebie, zaczyna źle myśleć o sobie. Jej pragnieniem staje się wycofanie z życia i izolacja od

innych. Przyjmuje postawę eskapistyczną.

Trzeba podkreślić, że jeżeli ofiara utrwalonej przemocy w rodzinie nie otrzyma

pomocy zewnętrznej, jej szanse uwolnienia się ze swoistej pułapki są niewielkie. Dlatego

szczególnie ważne jest skuteczne działanie różnych instytucji i organizacji zajmujących się

udzielaniem pomocy

20

.

Kryzys psychiczny może być też pogłębiony przez niewłaściwe, potępiające ofiarę

zachowania jej najbliższego otoczenia społecznego. Poza tym, ważne są także kontakty

z funkcjonariuszami Policji i aparatu wymiaru sprawiedliwości, które również mogą się stać

ź

ródłem dodatkowych dolegliwości. Nie można zapominać o tym, że oprócz podjęcia działań

wykrywczych, nie mniej ważne jest udzielenie psychicznego wsparcia ofierze przestępstwa

21

.

Bezpośrednie zetknięcie się z ofiarą przemocy w rodzinie jest na pewno trudnym

doświadczeniem. Owe trudności wynikają z wielu czynników. Poznanie ich ułatwia

poradzenie sobie z uczuciem frustracji, czy niechęci do interweniowania i pomagania

ofiarom. „Świadomość trudności i ich źródeł, a także umiejętność odreagowania emocji

20

K. Bodzioch, D. Poważa, Policjant wobec ofiar przestępstw i przemocy w rodzinie, Wydawnictwo Szkoły

Policji w Katowicach, Katowice 2001, s. 10.

21

R. Sitek, Policjant wobec ofiary przestępstwa. Zagadnienia etyczno-psychologiczne (materiały pomocnicze),

Wydawnictwo Szkoły Policji w Słupsku, Słupsk 1998, s. 5-6.

12

i zadbanie o własną kondycję psychiczną, znacznie ułatwia zachowanie niezbędnego dystansu

do sytuacji i osób w niej uczestniczących, a co za tym idzie, podwyższa skuteczność

i profesjonalizm działań”

22

.

Ź

ródłami trudności, które mają znaczący wpływ na przeprowadzenie skutecznej

interwencji są:

−

własne przekonania o przemocy domowej,

−

doświadczenia osobiste związane z przemocą,

−

własne uczucia,

−

brak dostatecznej wiedzy na temat specyfiki zjawiska przemocy wobec bliskich,

−

brak informacji o tym, jak można pomóc rodzinie (brak odpowiednich procedur

postępowania),

−

niedostateczna znajomość przepisów prawnych i ustawowych obowiązków instytucji

i służb społecznych,

−

poczucie osamotnienia w działaniu (brak współpracy służb społecznych i instytucji

w środowisku lokalnym),

−

przykre

doświadczenia

związane

z

interwencją,

czy

z

postępowaniem

przygotowawczym w sprawach przemocy rodzinnej (skargi na działania

funkcjonariusza, umarzanie postępowań),

−

wycofywanie wniosków o ściganie karne sprawców przemocy domowej,

−

zbyt wygórowane oczekiwania wobec interweniujących policjantów,

−

niedocenianie zagrożenia ofiar.

Wymienione wyżej sytuacje mogą być źródłem silnego stresu.

Jeszcze do niedawna zjawisko przemocy domowej było słabo udokumentowane.

Sądzono, że występuje ono rzadko i wyłącznie w tzw. rodzinach patologicznych. Agresję zaś

pomiędzy członkami rodziny uważano za jedną z wielu normalnych form codziennego

zachowania. Można powiedzieć, że zjawisko to było niejako bagatelizowane.

Do tej pory najczęściej Policja miała do czynienia ze sprawcami i ofiarami tego typu

przemocy, a poza interwencjami domowymi działo się niewiele. Największą wadą

dotychczasowej praktyki było zaniedbywanie kontynuacji pierwszej pomocy policyjnej oraz

brak współpracy instytucji i organizacji ustawowo i statutowo odpowiedzialnych za pomoc

ofiarom przemocy. Przyczynił się do tego właśnie brak odpowiedniej dokumentacji,

22

H.D. Sasal, Niebieskie Karty. Przewodnik do procedury interwencji policji wobec przemocy w rodzinie,

Warszawa 1998, s. 49.

13

związanej z faktami przemocy domowej, a także brak dalszych kontaktów z ofiarami

i sprawcami.

Wzrost zjawiska przemocy w rodzinie wymagał szczególnego zajęcia się tym

problemem. Wiadomo, że to głównie Policja ma obowiązek ochrony życia, zdrowia i mienia

przed bezprawnymi zamachami. Znalazło to odbicie również w przepisach niższego stopnia.

10 listopada 1998 r. weszło w życie zarządzenie nr 25/98 Komendanta Głównego Policji

w sprawie sposobu przeprowadzania interwencji domowej przez policjantów wobec przemocy

w rodzinie. Od tego czasu zaczęto wdrażać tzw. procedurę „Niebieskich Kart”, nieznacznie

jednak w chwili obecnej zmodyfikowaną. „Niebieskie Karty” to procedura interwencji

realizowana

tylko

w

początkowej

fazie

przez

służby

patrolowo-interwencyjne

i dzielnicowych

23

.

„Celem programu „Niebieskie Karty” jest działanie na rzecz powstania sprawnie

funkcjonującego systemu pomocy ofiarom przemocy w rodzinie oraz podniesienia społecznej

ś

wiadomości o tym zjawisku”

24

.

Stwierdzono, że procedura ta powinna bazować przede wszystkim na wiedzy

o mechanizmach psychologicznych, zachodzących w rodzinie. Poza tym uznano, że

zmniejszenie skali zjawiska przemocy w rodzinie, może skutecznie ograniczyć przenoszenie

jej, jako sposobu na życie, do środowisk młodzieżowych, a także szkół. Można tym samym

przeciwdziałać wzrostowi tego procederu w różnych społecznościach lokalnych

25

.

Jak pokazują dotychczasowe doświadczenia, tak właśnie się stało. Poprzez

wspominaną procedurę działania właściwych instytucji i organizacji są lepiej skoordynowane

i usystematyzowane. Mniejsze jest też prawdopodobieństwo, że podobne problemy nie

zostaną dostrzeżone.

26

Warto tutaj podkreślić, że dokumentacja „Niebieskich Kart” to jedynie część bardziej

złożonej procedury. Odpowiedni, dokładny zapis każdego przypadku interwencji wobec

przemocy w rodzinie znacznie ułatwia dalsze etapy niesienia pomocy. W razie wszczęcia

postępowania karnego wobec sprawcy, stanowić może niepodważalny dokument procesowy,

opisujący bardzo precyzyjnie przebieg zajścia, bez względu na upływ czasu.

Przemoc domowa często powtarza się i nasila. Zanim podjęte zostaną odpowiednie

kroki prawne, Policja może interweniować wiele razy, a zdarza się, że w tych samych

23

Biuro Koordynacji Służby Prewencyjnej KGP, op. cit., s.65.

24

Biuro Koordynacji Służby Prewencyjnej KGP, Raport o stanie zagrożenia demoralizacją i przestępczością

nieletnich w 2000 r., Warszawa 2001, s. 72.

25

Biuro Koordynacji Służby Prewencyjnej KGP, Raport o stanie zagrożenia demoralizacją, przestępczością…,

op. cit., s. 65.

26

Tamże, s. 76.

14

miejscach interweniują inni policjanci. Wobec powyższego ujednolicenie zapisów znacznie

ułatwia dalszy tok postępowania. Stanowi też gwarancję dostarczania do prokuratur

klarownych opisów zdarzeń

27

.

Trzeba także nadmienić, że w ramach wsparcia wspomnianej procedury funkcjonuje

Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie pod nazwą "Niebieska Linia". Jest

to placówka Instytutu Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.

W roku bieżącym realizuje ono zadania zlecone przez Urząd Miasta Stołecznego Warszawy

oraz inne specjalizujące się w tej problematyce instytucje i organizacje

28

.

Należy w tym miejscu zaznaczyć, że fakt wejścia Polski do struktur unijnych stworzył

wiele nowych możliwości, a co za tym idzie, większe szanse na skuteczne przeciwdziałanie

zjawisku przemocy rodzinnej. Aby tak się stało Unia Europejska opracowała specjalne

programy. Jednym z nich jest „Daphne”, którego celem jest zwalczanie przemocy wobec

dzieci, młodzieży i kobiet. Rozpoczęta w 2004 r. druga jego edycja wspiera finansowo

instytucje państwowe i organizacje pozarządowe w ich projektach. Ze względu na ogromne,

jak się okazało, potrzeby zdecydowano zwiększyć budżet „Daphne II” do ponad 40 milionów

euro.

W kilku krajach europejskich realizowany jest także projekt „Zero Tolerancji”, który

również podejmuje próbę przeciwdziałania przemocy w stosunku do kobiet, zapewnienia im

skutecznej ochrony oraz realnego wsparcia. Środki na te cele pochodzą z Europejskiego

Funduszu Społecznego

29

.

Obecnie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji wspomaga wdrażanie

w Polsce programu szczegółowego Unii Europejskiej pt.: „Zapobieganie i zwalczanie

przemocy wobec dzieci, młodzieży i kobiet oraz ochrona ofiar i grup ryzyka - DAPHNE III

na lata 2007 – 2013”.

Program ten został przyjęty przez Parlament Europejski i Radę Unii Europejskiej

w dniu 20 czerwca 2007 r., a wszedł w życie w dniu 7 lipca 2007 r., po jego opublikowaniu

w Dzienniku Urzędowym UE. Stanowi on kontynuację działań Unii Europejskiej z zakresu

walki z przemocą, objętych w poprzednich latach programami „Daphne” oraz „Daphne II”.

Projekt jest częścią programu „Prawa Podstawowe i Sprawiedliwość”. Do najważniejszych

jego zadań należy m.in. zapobieganie i zwalczanie przemocy w rodzinie oraz zapewnienie

wsparcia ofiarom przemocy i grupom ryzyka.

27

Materiały własne, nie publikowane.

28

http://www.niebieskalinia.pl/index.php?w=1024

.

29

Materiały własne, nie publikowane.

15

Program adresowany jest do wszystkich grup, które bezpośrednio lub pośrednio

zajmują się zjawiskiem przemocy, a więc zarówno do ofiar przemocy, osób potencjalnie nią

zagrożonych, jak i do pozostałych pośrednich grup, takich jak: kadra nauczycielska

i edukacyjna, Policja, Straż Graniczna, pracownicy socjalni, władze lokalne i krajowe,

pracownicy wymiaru sprawiedliwości, organizacje pozarządowe, związki zawodowe,

wspólnoty wyznaniowe etc.

Jednym z podstawowych elementów programu „Daphne III” jest wspieranie

podmiotów realizujących cele programu w zakresie zapobiegania i zwalczania przemocy

wobec dzieci, młodzieży i kobiet oraz pomocy ofiarom, m.in. poprzez:

−

udzielanie dotacji operacyjnych - tzw. Operation Grants - dla organizacji

pozarządowych (zgodnie z warunkami określanymi przez KE),

−

udzielanie dotacji na konkretne projekty ponadnarodowe leżące w interesie UE – tzw.

Action Grants - przedstawione przez podmioty z co najmniej dwóch państw

członkowskich (przez organizacje pozarządowe, władze lokalne na właściwym

poziomie, lokalne jednostki służb bezpieczeństwa i porządku publicznego, ośrodki

naukowe i badawcze).

Planowany budżet programu „Daphne III” na lata 2007-2013 to 116,85 mln euro.

Program przewiduje też konkretne działania podejmowane przez Komisję Europejską, np.

studia i badania naukowe, badania opinii publicznej, opracowywanie wskaźników

i wspólnych metod, zbieranie, opracowywanie i rozpowszechnianie danych i statystyk,

organizację kampanii i imprez publicznych, tworzenie i prowadzenie witryn internetowych,

przygotowywanie i rozpowszechnianie materiałów informacyjnych, wsparcie dla sieci

ekspertów krajowych.

Jak już wspomniano, na poziomie krajowym wdrażanie „DAPHNE III” wspomaga

Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji. Jego rola ma charakter pomocniczy,

ułatwiający korzystanie z programu. Natomiast procedura ubiegania się o dofinansowanie

w jego ramach jest prowadzona jedynie przez Komisję Europejską.

MSWiA, wspomagając wdrażanie programu „Daphne III”, będzie m.in.:

−

wspierało działania wzmacniające świadomość społeczną w kwestii przemocy, w tym

upowszechniało inicjatywy podejmowane przez KE w ramach tego programu,

−

propagowało wiedzę na temat możliwości ubiegania się o wsparcie ze środków UE

(poprzez organizację szkoleń, konferencji, seminariów),

16

−

promowało wyniki realizowanych przedsięwzięć i projektów jako przykładów

„dobrych praktyk” w przeciwdziałaniu przemocy wobec dzieci, młodzieży i kobiet.

Natomiast przedstawiciel MSWiA będzie brał udział w pracach Komitetu

wspierającego KE we wdrażaniu „ Daphne III”

30

.

Nie sposób pominąć w niniejszym opracowaniu aktualnej, ważnej inicjatywy, podjętej

przez Prezesa Rady Ministrów, który zarządzeniem nr 20 z dnia 1 lutego 2006 r. powziął

decyzję o przygotowaniu Krajowego Programu na Rzecz Ofiar Przestępstw, powierzając

koordynację działań w tym zakresie Ministrowi Sprawiedliwości.

Biorąc pod uwagę międzynarodowe standardy i ustawowe zadania wielu organizacji

i instytucji państwowych, samorządowych i pozarządowych, stwierdzono konieczność

stworzenia na ich bazie systemu pomocy ofiarom przestępstw tzw. Sieci Pomocy Ofiarom

Przestępstw (SPOP).

Choć żadna z instytucji i organizacji, ani też rządowy, czy krajowy program, nie mają

jako swego głównego celu udzielania pomocy ofiarom przestępstw, to działania, realizowane

i koordynowane w programie pilotażowym oraz w Krajowym Programie Pomocy Ofiarom,

opierają się na wielu obowiązujących aktach prawnych.

„Podstawowym celem programu pilotażowego jest sprawdzenie funkcjonalności podstaw

koncepcji Krajowego Programu Pomocy Ofiarom Przestępstw i koordynacji działań

w zakresie pomocy ofiarom przestępstw przez Ministra Sprawiedliwości, za pośrednictwem

Lokalnych Ośrodków Wsparcia (LOW), jako podstawowych elementów Sieci Pomocy

Ofiarom Przestępstw (SPOP) (…)”

31

.

Osiągnięcie wyżej wymienionego celu wymagało zrealizowania określonych celów

cząstkowych w ramach dwóch zasadniczych etapów.

Etap pierwszy (organizacyjny):

1.

Utworzenie okręgowych zespołów koordynujących, kierowanych przez Prezesa Sądu

Okręgowego, w skład których wchodziliby pełnomocnicy wojewody i sejmiku

wojewódzkiego, Komendanta Wojewódzkiego Policji, Straży Pożarnej, Kuratora

Oświaty, Wydziału Polityki Społecznej, Zdrowia, Kościoła, nauki, organizacji

społecznych pomocy ofiarom przestępstw, lokalne autorytety i koordynator

wojewódzki programu.

30

Źródło internetowe. Strona http://www.mswia.gov.pl/portal/pl/397/4816/.

31

Ź

ródło internetowe. Strona http://www.pomoc.rpo.gov.pl/pliki/1175166698.pdf.

17

2.

Utworzenie przy Rodzinnych Ośrodkach Diagnostyczno-Konsultacyjnych Lokalnych

Ośrodków Wsparcia (LOW) z zespołami koordynującymi i organizującymi pomoc dla

ofiar przestępstw.

3.

Utworzenie grup wolontariuszy przy Lokalnych Ośrodkach Wsparcia.

4.

Wieloaspektowe przeszkolenie merytoryczne, interdyscyplinarne i integracyjne

zespołów koordynujących, wolontariuszy, specjalistów współdziałających w ramach

Lokalnych Ośrodków Wsparcia, w tym: policjantów, pracowników socjalnych,

lekarzy, przedstawicieli kościołów, członków organizacji pozarządowych itp.

5.

Utworzenie koniecznej infrastruktury obiektowej, technicznej i administracyjnej dla

funkcjonowania programu w oparciu o istniejącą bazę lokalową Rodzinnych

Ośrodków

Diagnostyczno-Konsultacyjnych

i

współpracujących

organizacji

pozarządowych.

Etap drugi (merytoryczny, realizacyjny):

1.

Pełna, oparta o opracowane standardy postępowania, wymiana informacji o ofiarach

przestępstw wymagających i oczekujących pomocy, pomiędzy Policją a innymi

elementami Sieci Pomocy Ofiarom Przestępstw, ze szczególnym uwzględnieniem

koordynacyjnej roli Lokalnych Ośrodków Wsparcia, w celu zwiększenia dostępności

pomocy ofiarom.

2.

Udzielanie bezpośredniej pomocy interwencyjnej, psychologicznej, prawnej oraz

innej, zgodnej z potrzebami ofiary przestępstwa, przez Lokalne Ośrodki Wsparcia

(LOW) dla własnej grupy docelowej.

3.

Inspirowanie i bieżąca realizacja interdyscyplinarnej współpracy w ramach lokalnych

i regionalnych działań Sieci Pomocy Ofiarom Przestępstw (SPOP).

4.

Bieżąca ocena obejmowania pomocą ofiar wybranych przestępstw przez elementy

Sieci Pomocy Ofiarom Przestępstw (SPOP) w relacji do ilości osób z tzw. realnej

grupy docelowej.

5.

Upowszechnianie i praktyczna realizacja postępowań mediacyjnych.

6.

Bieżąca superwizja świadczonych usług (szkoleniowych i pomocowych) przez LOW

i SPOP (…).

Omawiany program pilotażowy Sieci Pomocy Ofiarom Przestępstw (SPOP)

realizowany był na terenie m.st. Warszawy, województwa śląskiego oraz województwa

opolskiego. Obszar realizacji pilotażu został zaproponowany tak, aby program można było

wprowadzić na terenie dużego miasta, gdzie funkcjonują różnego rodzaju instytucje

18

i organizacje pomagające ofiarom (m.st. Warszawa), na terenie województwa, gdzie

przeważają obszary wiejskie (województwo opolskie) oraz na obszarze nie tylko

zurbanizowanym, ale i zdegradowanym, gdzie funkcjonuje duża ilość instytucji i organizacji

działających na rzecz ofiar przestępstw, ale też istnieje wiele społecznych problemów

utrudniających skuteczną pomoc ofiarom (województwo śląskie).

Lokalne Ośrodki Wsparcia (LOW) utworzone zostały na bazie trzynastu Rodzinnych

Ośrodków

Diagnostyczno-Konsultacyjnych

w

następujących

miastach:

Warszawie

(3 RODK), Opolu, Kędzierzynie – Koźlu, Bielsku-Białej, Bytomiu, Katowicach,

Częstochowie, Raciborzu, Sosnowcu, Zabrzu i Zawierciu.

Realizacja programu pilotażowego przez okres dwunastu miesięcy – od kwietnia 2007

do marca 2008 roku – pozwoliła na dokonanie wstępnych ocen ewaluacyjnych

i przygotowanie wytycznych dla wprowadzenia programu na terenie całego kraju

32

.

32

Tamże.

19

BIBLIOGRAFIA

1.

Biuro Koordynacji Służby Prewencyjnej Komendy Głównej Policji, Raport o stanie
zagrożenia demoralizacją, przestępczością oraz patologiami wśród dzieci i młodzieży
w okresie od 1 stycznia do 31 grudnia 1999 r., Wyd. Centrum Szkolenia Policji
w Legionowie, Warszawa 2001.

2.

Biuro Koordynacji Służby Prewencyjnej Komendy Głównej Policji, Raport o stanie
zagrożenia demoralizacją i przestępczością nieletnich w 2000 roku, Wyd. Centrum
Szkolenia Policji w Legionowie, Warszawa 2001.

3.

K. Bodzioch, D. Poważa, Policjant wobec ofiar przestępstw i przemocy w rodzinie,
Wyd.Szkoły Policji w Katowicach, Katowice 2001.

4.

K. Browne, M. Herbert, Zapobieganie przemocy w rodzinie, Państwowa Agencja
Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 1999.

5.

G. Donald Dutton, Przemoc w rodzinie, Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media,
Warszawa 2001.

6.

E. Jarosz, Przemoc wobec dzieci, Reakcje środowisk szkolnych, Wyd.
Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1998.

7.

I. Jundziłł, Dziecko - ofiara przemocy, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1993.

8.

I. Jundziłł, Trudności wychowawcze w rodzinie, Nasza Księgarnia, Warszawa 1989.

9.

P. Kacak, Gdy zupa za słona, „Gazeta Policyjna" 2002, nr 5.

10.

J. Mellibruda, R. Durda, H.D. Sasal, O przemocy domowej, Poradnik dla
lekarza pediatry, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych,
Warszawa 1998.

11.

P. Mellody, Toksyczne związki, Anatomia i terapia współuzależnienia, Jacek Santorski
& CO Agencja Wydawnicza, Warszawa 1993.

12.

B. Mossakowska, Zespół maltretowanego dziecka, Z doświadczeń lekarza,
w: J. Bińczycka, Prawa dziecka, Deklaracje i rzeczywistość, Materiały z Konferencji
Rembertów 19-21.06.1992 r., Oficyna Wydawnicza Impuls, Warszawa 1993.

13.

J. Papież, A. Płukis, Przemoc dzieci i młodzieży, Wyd. A. Marszałek, Toruń 2000.

14.

I. Pospiszyl, Przemoc w rodzinie, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1994.

15.

J. Rączkowska, Na tropach rodzicielskich niepowodzeń, Instytut Wydawniczy Związków
Zawodowych, Warszawa 1988.

16.

P.R. Salber, E. i M.D. Taliaferro, O przemocy domowej, Poradnik dla lekarza

pierwszego

kontaktu,

Państwowa

Agencja

Rozwiązywania

Problemów

Alkoholowych, Warszawa 1998.

17.

H.D. Sasal, Niebieskie Karty, Przewodnik do procedury interwencji Policji wobec

20

przemocy

w

rodzinie,

Państwowa

Agencja

Rozwiązywania

Problemów

Alkoholowych,Warszawa 1998.

18.

R. Sitek, Policjant wobec ofiary przestępstwa, Zagadnienia etyczno - psychologiczne

(materiały pomocnicze), Wyd. Szkoły Policji w Słupsku, Słupsk 1998.

19.

E. Syrek, Aspiracje życiowe młodzieży niedostosowanej społecznie, Prace naukowe
Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach nr 769, Katowice 1986.

20.

E. Syrek, Wychowanie jako przedmiot analiz pedagogiki społecznej i socjologii
wychowania, Uniwersytet Śląski, Katowice 1987.

21.

A. Tyburska, Wpływ dysfunkcyjności rodziny na rozwój dzieci i młodzieży, w: „Przegląd
Policyjny” 1997, nr 4.

22.

http://www.mswia.gov.pl/portal/pl/397/4816/

.

23.

http://www.pomoc.rpo.gov.pl/pliki/1175166698.pdf

.

24.

http://www.niebieskalinia.pl/index.php?w=1024

.

25.

http://www.rodzina.gov.pl/?2,18,307

.