MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Lechosława Pyzik
Naprawianie i konserwacja konstrukcji murowych
712[07].Z2.10
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr inż. arch. Jolanta Hajnysz
inż. Ewa Krzyżanowska
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. arch. Anna Preis
Konsultacja:
dr inż. Bożena Zając
Korekta:
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 712[07].Z1.04
 Prowadzenie robót budowlanych w obiektach zabytkowych zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu renowator zabytków architektury.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 6
3. Cele kształcenia 7
4. Materiał nauczania 8
4.1. Stan techniczny elementów budynku 8
4.1.1. Materiał nauczania 8
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 11
4.1.3. Ćwiczenia 11
4.1.4. Sprawdzian postępów 12
4.2. Przyczyny i rodzaje uszkodzeń konstrukcji murowych 13
4.2.1. Materiał nauczania 13
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 15
4.2.3. Ćwiczenia 16
4.2.4. Sprawdzian postępów 17
4.3. Osadzanie elementów z cegły i kamienia 18
4.3.1. Materiał nauczania 18
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 18
4.3.3. Ćwiczenia 19
4.3.4. Sprawdzian postępów 20
4.4. Remont, przebudowa i wzmacnianie ścian, filarów i stropów 21
4.4.1. Materiał nauczania 21
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 24
4.4.3. Ćwiczenia 24
4.4.4. Sprawdzian postępów 25
4.5. Przebijanie otworów w murze 26
4.5.1. Materiał nauczania 26
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 27
4.5.3. Ćwiczenia 28
4.5.4. Sprawdzian postępów 29
4.6. Remont i naprawa sklepień 30
4.6.1. Materiał nauczania 30
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 33
4.6.3. Ćwiczenia 33
4.6.4. Sprawdzian postępów 34
4.7. Renowacje posadzek z cegły i kamienia 35
4.7.1. Materiał nauczania 35
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 37
4.7.3. Ćwiczenia 37
4.7.4. Sprawdzian postępów 38
4.8. Warunki techniczne wykonania i odbioru robót oraz przepisy bezpieczeństwa 39
i higieny pracy przy robotach remontowych i naprawczych
4.8.1. Materiał nauczania 39
4.8.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 42
4.8.3. Ćwiczenia 43
4.8.4. Sprawdzian postępów 44
5. Sprawdzian osiągnięć 45
6. Literatura 49
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Realizujesz szkolenie w zawodzie renowator zabytków architektury, wykorzystując
modułowy program nauczania. Program taki zakłada, że w trakcie jego realizacji wykazujesz
się dużą aktywnością i samodzielnie rozwiązujesz wiele problemów zawodowych. W ten
sposób nabywasz konkretne kwalifikacje, stanowiące podstawę do zatrudnienia, a następnie
do awansu zawodowego.
Przy pomocy dostępnych środków dydaktycznych zdobywasz wiedzę i opanowujesz
kolejne umiejętności. W tym celu samodzielnie korzystasz z materiałów dydaktycznych i przy
ich pomocy wykonujesz ćwiczenia. Nauczyciel obserwuje Twoją pracę, naprowadza na
właściwe rozwiązanie problemu, sprawdza i ocenia nabyte wiadomości i umiejętności.
Do ręki otrzymujesz poradnik  Naprawianie i konserwacja konstrukcji murowych , który
zawiera:
- Wymagania wstępne, czyli tę część wiedzy i umiejętności opanowanych w trakcie
realizacji poprzednich jednostek modułowych, która będzie Ci niezbędna do realizacji
materiału tej jednostki modułowej (co już musisz umieć, aby nauczyć się czegoś nowego).
- Wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z tym poradnikiem (czego nowego
siÄ™ nauczysz).
- Nowy materiał nauczania (co powinieneś wiedzieć, aby samodzielnie wykonać ćwiczenia).
- Zestawy pytań, które pomogą Ci sprawdzić, czy opanowałeś podane treści i możesz już
rozpocząć realizację ćwiczenia (czy możesz już przystąpić do ćwiczeń).
- Ćwiczenia, które mają na celu ukształtowanie Twoich umiejętności praktycznych (co
i w jaki sposób masz wykonać praktycznie).
- Sprawdziany postępów (sam możesz sprawdzić, czy już potrafisz poradzić sobie
z problemami, jakie wcześniej rozwiązywałeś).
Po przeczytaniu każdego pytania z tego działu zaznacz w odpowiednim miejscu  TAK
albo NIE  właściwą, Twoim zdaniem, odpowiedz
. Odpowiedzi NIE wskazujÄ… na luki
w Twojej wiedzy i nie w pełni opanowane umiejętności. W takich przypadkach jeszcze raz
powróć do potrzebnych partii materiału, lub ponownie wykonaj ćwiczenie (względnie
jego elementy). Zastanów się, co spowodowało, że nie wszystkie odpowiedzi brzmiały
TAK.
- Zestawy zadań testowych (w jaki sposób nauczyciel sprawdzi i potwierdzi poziom Twojej
wiedzy)
Po opanowaniu materiału całej jednostki modułowej, nauczyciel sprawdzi poziom Twoich
umiejętności i wiadomości. Otrzymasz do samodzielnego rozwiązania test pisemny oraz
zadanie praktyczne. Nauczyciel oceni oba sprawdziany i na podstawie określonych
kryteriów podejmie decyzję o tym, czy zaliczyłeś program jednostki modułowej. Aby
zapoznać się z taką formą sprawdzania kwalifikacji, zakresem kontroli oraz poznać
kryteria oceniania, przejrzyj przykładowe zadania kontrolne.
- Literatura i wykaz niezbędnych norm (gdzie zaglądnąć, aby więcej wiedzieć i lepiej
wykonać zadania). Poradnik nie jest podręcznikiem ani tym bardziej kompendium wiedzy
związanej z zawodem. Aby zdobyć więcej interesujących Cię informacji, musisz sięgnąć
do przedstawionych pozycji, oraz do wymienionych czasopism, które przedstawiają
najbardziej aktualną wiedzę w zawodzie. Pamiętaj, że przedstawiony wykaz literatury nie
jest czymś stałym i w każdej chwili mogą pojawić się na rynku nowe pozycje.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
W każdej chwili (z wyjątkiem testów końcowych) możesz zwrócić się o pomoc
do nauczyciela, który pomoże Ci zrozumieć tematy ćwiczeń i sprawdzi, czy dobrze
wykonujesz daną czynność.
Podczas realizacji programu jednostki modułowej musisz przestrzegać regulaminów,
przepisów bezpiczeństwa i higieny pracy, instrukcji przeciwpożarowych i zasad ochrony
środowiska. wynikających z charakteru wykonywanych prac. Z odpowiednimi przepisami
zapoznasz siÄ™ w trakcie nauki.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju
wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
712[07].Z2
TECHNOLOGIA ROBÓT MURARSKICH
712[07].Z2.01
Stosowanie przepisów bhp przy wykonywaniu robót
712[07].Z2.02
Organizowanie stanowiska prac murarskich
712[07].Z2.03
Dobieranie materiałów, narzędzi i sprzętu do robót murarskich
712[07].Z2.04
Wykonywanie zapraw budowlanych i betonów
712[07].Z2.05
Wykonywanie murów nośnych z różnych materiałów, o różnej grubości
712[07].Z2.06
Wykonywanie ścian działowych
712[07].Z2.07
Wykonywanie ścian z kanałami, słupów i filarów międzyokiennych
712[07].Z2.08
Wykonywanie sklepień, nadproży i stropów murarskich
712[07].Z2.09
Wykonywanie gzymsów i attyk
712[07].Z2.10
Naprawianie i konserwacja konstrukcji murowych
712[07].Z2.11
Spoinowanie i licowanie ścian
712[07].Z2.12
Wykonywanie robót rozbiórkowych
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji tej jednostki modułowej, powinieneś umieć:
- stosować terminologię budowlaną,
- odróżniać technologie wykonania budynku,
- rozróżniać obciążenia działające na budowle,
- przestrzegać zasad bezpiecznej pracy, przewidywać i zapobiegać zagrożeniom,
- stosować procedury udzielania pierwszej pomocy osobom poszkodowanym,
- rozpoznawać i charakteryzować podstawowe materiały budowlane,
- odczytywać i interpretować rysunki budowlane,
- posługiwać się dokumentacją budowlaną,
- wykonywać przedmiary i obmiary robót,
- wykonywać pomiary i rysunki inwentaryzacyjne,
- organizować stanowiska składowania i magazynowania,
- transportować materiały budowlane,
- rozróżniać materiały i sprzęt budowlany,
- poszukiwać informacji w różnych z
ródłach,
- selekcjonować, porządkować i przechowywać informacje,
- określać i oceniać własne cechy ujawnione w działaniach technicznych,
- oceniać własne możliwości sprostania wymaganiom stanowiska pracy i wybranego
zawodu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinien umieć:
- zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami technologicznymi,
- odczytać dokumentację w zakresie niezbędnym do wykonania prac,
- wyznaczyć zakres i relacje przestrzenne zadania na podstawie rysunków dokumentacji
technicznej,
- wykonać pomiary, posłużyć się sprzętem pomiarowym,
- dobrać materiały do wykonania prac,
- ocenić przydatność materiałów do robót,
- określić szacunkowo ilość materiałów do wykonania prac,
- sporządzić zapotrzebowanie materiałowe na podstawie wykonanego przedmiaru,
- przetransportować i dokonać składowania materiałów na stanowisku pracy,
- dobrać narzędzia potrzebne do realizacji zadania,
- wykonać zaprawę,
- zmontować rusztowanie do wykonania prac,
- rozpoznać miejsce uszkodzenia,
- określić zakres naprawy i metodę wykonania pracy,
- wykonać odkrywkę,
- zamocować próbniki w postaci pasków kontrolnych,
- wykonać podbudowane fundamenty,
- wykonać podstemplowanie jako zabezpieczenie konstrukcji przed robotami naprawczymi i
remontowymi,
- wykonać remont muru z wymianą zniszczonych fragmentów,
- połączyć nowy mur ze starym,
- wymienić nadproże,
- wykonać otwór w murze,
- wykonać wymianę elementów w łęku, sklepieniu i stropie,
- wykonać i osadzić elementy oraz detale architektoniczne z cegły i z kamienia,
- wykonać renowację posadzek z cegły i z kamienia,
- przygotować i zastosować materiały pomocnicze.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Stan techniczny elementów budynku
4.1.1. Materiał nauczania
Zgodnie z ustawÄ…  Prawo budowlane przewiduje siÄ™ obowiÄ…zek przeprowadzania okresowej
kontroli stanu technicznego danego obiektu budowlanego. Kontrola taka powinna odbywać
siÄ™:
1) co najmniej raz w roku, jeśli polega ona na sprawdzeniu stanu technicznej sprawności:
 elementów budynku, budowli i instalacji narażonych na szkodliwe wpływy
atmosferyczne i niszczące działania czynników występujących podczas użytkowania
obiektów (obowiązek ten nie dotyczy jednak właścicieli i zarządców budynków
indywidualnego budownictwa jednorodzinnego, zagrodowego i letniskowego oraz
obiektów budowlanych, zwolnionych z warunku uzyskania pozwolenia na budowę),
 instalacji i urządzeń służących ochronie środowiska,
 instalacji gazowych oraz przewodów kominowych (dymowych, spalinowych
i wentylacyjnych),
2) co najmniej raz na 5 lat, jeśli polega ona na:
 sprawdzeniu stanu sprawności technicznej i wartości użytkowej całego obiektu
budowlanego, estetyki tego obiektu oraz jego otoczenia,
 badaniu instalacji elektrycznej i piorunochronnej w zakresie połączeń, osprzętu,
zabezpieczeń i środków ochrony od porażeń, oporności izolacji przewodów oraz
uziemień instalacji i przewodów.
Wspomniane czynności kontrolne powinny być dokonywane wyłącznie przez osoby mające
uprawnienia budowlane w zakresie odpowiedniej specjalności.
Obowiązek przeprowadzenia kontroli może wynikać nie tylko z przepisów ustawy prawo
budowlane, ale także z decyzji właściwego organu państwowego nadzoru budowlanego.
Organ ten jest uprawniony nakazać w każdym terminie kontrolę stanu technicznego, a także
zażądać przedstawienia ekspertyzy stanu technicznego obiektu budowlanego lub jego części.
Dzieje siÄ™ tak w przypadku stwierdzenia nieodpowiedniego stanu technicznego obiektu
mogącego spowodować zagrożenie życia lub zdrowia ludzi oraz bezpieczeństwa mienia lub
środowiska. Wspomniane uprawnienie organu państwowego nadzoru budowlanego jest
niezależne od tego, czy właściciel (zarządca) przeprowadzał już wcześniej tego typu kontrole
stanu technicznego. Koszty nakazanej kontroli ponosi osoba zobowiÄ…zana do jej prze-
prowadzenia.
Kontrola stanu technicznego obiektu budowlanego nie ogranicza się wyłącznie do samych
czynności kontrolnych. Zgodnie z przepisami ustawy prawo budowlane właściciel, zarządca
lub użytkownik obiektu (na którym spoczywają obowiązki w zakresie napraw) są zobowiązani
usunąć stwierdzone uszkodzenia oraz uzupełnić braki, które mogłyby spowodować zagrożenie
życia lub zdrowia ludzi oraz bezpieczeństwa mienia lub środowiska. Powinno to nastąpić
w czasie lub też bezpośrednio po przeprowadzonej kontroli. W tym przypadku zgodnie
z ustawą prawo budowlane istnieje z mocy prawa obowiązek wykonania stosownych robót
budowlanych, których celem jest doprowadzenie obiektu budowlanego do należytego stanu
technicznego. Osoba dokonujÄ…ca kontroli obiektu stwierdza ten obowiÄ…zek w protokole
z kontroli, którego kopię przesyła następnie bezzwłocznie do właściwego organu
państwowego nadzoru budowlanego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Dokumentacja i książka obiektu budowlanego
Właściciele i zarządcy obiektów budowlanych są zobowiązani do przechowywania
dokumentacji obiektu budowlanego. Dokumentacja ta obejmuje:
 dokumentacjÄ™ budowy,
 dokumentacjÄ™ powykonawczÄ…,
 inne dokumenty i decyzje dotyczÄ…ce obiektu,
 instrukcje obsługi i eksploatacji obiektu oraz instalacji i urządzeń związanych z obiektem.
1) Zgodnie z ustawÄ…  Prawo budowlane do dokumentacji budowy zalicza siÄ™ pozwolenie na
budowę wraz z załączonym projektem budowlanym, dziennik budowy, protokoły
odbiorów częściowych i końcowych, rysunki i opisy służące realizacji obiektu, operaty
geodezyjne i książkę obmiarów.
2) Przez dokumentację powykonawczą należy rozumieć dokumentację budowy
z naniesionymi zmianami dokonanymi w toku robót oraz geodezyjnymi pomiarami
powykonawczymi, a także opracowania projektowe i dokumenty techniczne robót
wykonywanych w obiekcie w toku jego użytkowania.
3) W przypadku obiektów budowlanych istniejących i użytkowanych przed wejściem w życie
ustawy prawo budowlane (tj. przed dniem 1 stycznia 1995 r.) właściciel i zarządcy nie mają
obowiązku odtworzenia zaginionej części dokumentacji, co do której w myśl
dotychczasowych przepisów nie istniał wymóg przechowywania.
4) Oprócz przechowywania dokumentacji obiektu budowlanego zgodnie z ustawą prawo
budowlane nakazuje się także prowadzenie książki obiektu budowlanego dla każdego
budynku. Zwolnienie z tego obowiązku obejmuje właścicieli i zarządców indywidualnego
budownictwa jednorodzinnego, zagrodowego, letniskowego oraz obiektów budowlanych,
które nie wymagają uzyskania pozwolenia na budowę.
Książka obiektu budowlanego to dokument przeznaczony do zapisów na temat badań
i kontroli stanu technicznego, a także remontów i przebudowy w czasie eksploatacji obiektu
budowlanego. Do książki właściciel lub zarządca powinien dołączyć protokoły z kontroli
obiektu oraz oceny i ekspertyzy dotyczÄ…ce jego stanu technicznego. W ustawie prawo
budowlane nie przewiduje się wydawania książek obiektu budowlanego, tak więc na
właścicielu lub zarządcy spoczywa obowiązek jej starannego przygotowania i prowadzenia.
Właściciel lub zarządca musi udostępniać dokumentację i książkę obiektu budowlanego
organom państwowego nadzoru budowlanego, a także innym organom i instytucjom, które są
upoważnione do kontroli utrzymania obiektów budowlanych we właściwym stanie
technicznym, przede wszystkim: Państwowej Straży Pożarnej, Państwowej Inspekcji Ochrony
Środowiska, Państwowej Inspekcji Sanitarnej oraz Państwowej Inspekcji Pracy.
Naprawy elementów budynku
Naprawy w budownictwie polegają na zabiegach konserwacyjnych, remontach częściowych,
remontach kapitalnych lub modernizacji całości obiektów. W każdy wypadku naprawom
podlegają określone elementy budowlane
Określenie stopnia zużycia elementów budynku
Każdy budynek składa się z poszczególnych elementów, spełniających określone funkcje, np.
dach i ściany zewnętrzne osłaniają wnętrze budynku przed wpływami środowiska, stropy
przenoszą na ściany ciężary mebli, ludzi itp.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Na podstawie długoletnich obserwacji stwierdzono następujące okresy trwałości dla
elementów składowych budynku:
 ściany murowane z cegły ceramicznej  130 - 150 lat,
 stropy Kleina  100 - 130 lat,
 stropy żelbetowe monolityczne i i prefabrykowane  130 - 150 lat,
 klatki schodowe żelbetowe  120 - 150 lat,
 posadzki z klepki dębowej  50 - 80 lat,
 tynki elewacyjne zwykłe cementowo-wapienne  30 - 40 lat,
 tynki wewnętrzne wapienne  50 - 60 lat,
 okna  do 50 lat,
 przewody wodno-kanalizacyjne i gazowe  do 50 lat,
 osprzęt instalacji elektrycznych  do 30 lat,
 malowanie klejowe ścian i sufitów  4 - 5 lat.
W miarę upływu lat następuje zużycie każdego budynku i zmniejsza się jego
wartość użytkowa. Rozróżnia się wartość użytkową materialną i niematerialną.
Spadek wartości materialnej następuje na skutek zużycia fizycznego poszczególnych
elementów składowych, wyposażenia i wykończenia budynku.
Wartość niematerialna maleje na skutek stałego wzrostu ludzkich wymagań i postępu w ich
zaspokajaniu. Nazywa się ją też często wartością moralną.
Zużycie fizyczne (zwane też technicznym) może być powstrzymane przez konserwacje lub
zmniejszone w wyniku wykonywania napraw albo wymianę zniszczonych elementów. Zużycie
moralne można zmniejszyć przede wszystkim przez modernizację budynku.
Zużycie elementów składowych budynku jest wynikiem kompleksowego działania wielu
czynników, jak np. błędów projektowania, niewłaściwego wykonawstwa, wad materiałowych
elementów, niedbałego lub nieumiejętnego eksploatowania przez użytkowników itd.
Każdy z elementów budynku, w zależności od swoich funkcji, spełnia określone warunki
użytkowe, których utrata w procesie zużycia następuje stopniowo i w różnym tempie. Proces
zużycia jest wynikiem:
 starzenia się materiałów wraz z upływem lat,
 zmian strukturalnych materiałów w wyniku ich pracy,
 zniszczenia na skutek działania czynników zewnętrznych, np. atmosferycznych.
Ocena stopnia zużycia elementów z materiałów jednorodnych nie sprawia w zasadzie trudności.
Natomiast gdy element składa się z kilku materiałów o różnej trwałości, to zużycie jednego
z materiałów jest związane z ograniczeniem funkcjonalności całego elementu. Dlatego na ogólną
ocenę stopnia zużycia elementu składają się oceny zużycia poszczególnych jego części
składowych.
Do określenia stopnia zużycia (inaczej: stanu technicznego) elementów budynku są stosowane
następujące metody kwalifikacji:
 badania makroskopowego, polegajÄ…ca na badaniu wizualnym i manualnym - najprostsza,
ale jednocześnie najmniej dokładna, gdyż polega na oględzinach i subiektywnej ocenie
istniejącego stanu, np. uszkodzeń na powierzchni elementu, przy kwalifikacji malowania,
co polega na potarciu ręką malowanej powierzchni i obserwacji zabrudzonej dłoni,
 pomiaru - wskazująca odchylenia, np. wymiarów, odkształceń, od kryteriów normowych,
przy zastosowaniu aparatów lub przyrządów pomiarowych,
 laboratoryjna - bardzo dokładna, dlatego jest szczególnie zalecana, np. przy oznakach
utraty wytrzymałości albo świadczących o możliwości zniszczenia przez grzyby.
Dotychczas kryteria klasyfikacji stopnia zużycia elementów budynków nie są jeszcze
ujednolicone. Jednak w każdej klasyfikacji dla każdego elementu lub grupy elementów są
określane fazy stanu technicznego elementów i procentowe ich zużycie. Ponadto dla wszystkich
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
elementów jest podany opis rodzaju oraz zakres uszkodzeń i zniszczeń, który stanowi podstawę do
określenia procentowego zużycia.
Przykładem metody pracy przy określaniu stopnia zużycia elementów budynku może być Karta
oceny stanu technicznego, składająca się z trzech części:
 opisowej, wypełnianej na podstawie dokumentacji technicznej i innych danych uzyskanych
w administracji badanego budynku,
 oceny elementu, którą wypełnia komisja dokonująca przeglądu, podając:
" sposób oceny,
" rodzaj oznak zużycia,
" natężenie oznak zużycia, od stanu w normie do stanu wymiany,
" ogólne podsumowanie ilości występujących oznak,
 analizy wyników  którą wypełnia analizujący wyniki, podając największy procent
zużycia w poszczególnych stanach oraz odchylenie od stanu przeciętnego.
Stosowane metody i kryteria stanu technicznego pozwalajÄ… na komputerowe wspomaganie
analizy i określanie stopnia zużycia elementów budynku
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak często należy przeprowadzać kontrole elementów narażonych na szkodliwe wpływy
atmosferyczne?
2. Jak często należy przeprowadzać kontrole stanu sprawności technicznej i wartości
użytkowej całego obiektu?
3. Kto może dokonywać wspomnianych kontroli?
4. Co powinna zawierać dokumentacja obiektu budowlanego?
5. Gdzie dokonuje się zapisów na temat badań i kontroli stanu technicznego?
6. Kto ma wgląd do księgi obiektu budowlanego?
7. Jakie czynniki składają się na proces zużycia?
8. Jakie są metody kwalifikacji stopnia zużycia?
9. Z jakich części składa się karta oceny stanu technicznego?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określanie stanu technicznego budynku.
Przeprowadz
okresowÄ… corocznÄ… kontrolÄ™ stanu technicznego danego obiektu
budowlanego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją ćwiczenia,
2) przeprowadzić kontrolę stanu technicznego,
3) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
4) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 instrukcja ćwiczenia,
 przybory do pisania i kartki
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Ćwiczenie 2
Sporządzanie dokumentacji stanu technicznego elementów posadowienia budynku.
SporzÄ…dz
kartę oceny stanu technicznego fundamentu budynku według załączonej
dokumentacji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją techniczną,
3) sporządzić kartę oceny stanu technicznego fundamentu,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 dokumentacja techniczna,
 notatnik, przybory do pisania.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) określić częstotliwość przeprowadzania kontroli elementów narażonych
Ä„% Ä„%
na szkodliwe wpływy atmosferyczne?
2) określić częstotliwość przeprowadzania kontroli stanu sprawności
Ä„% Ä„%
technicznej i wartości użytkowej całego obiektu?
3) wymienić osoby upoważnione do dokonywania wspomnianych kontroli? Ą% Ą%
4) określić, co powinna zawierać dokumentacja obiektu budowlanego? Ą% Ą%
5) określić dokument, w którym dokonuje się zapisów na temat badań
Ä„% Ä„%
i kontroli stanu technicznego?
6) wymienić osoby upoważnione do wglądu do księgi obiektu budowlanego? Ą% Ą%
7) wymienić czynniki składające się na proces zużycia? Ą% Ą%
8) określić metody kwalifikacji stopnia zużycia? Ą% Ą%
9) wymienić części, z jakich składa się karta oceny stanu technicznego? Ą% Ą%
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
4.2. Przyczyny i rodzaje uszkodzeń konstrukcji murowych
4.2.1. Materiał nauczania
Analizując stan techniczny i fizyczny budynków należy stwierdzić, że wśród przyczyn
występujących uszkodzeń można wymienić następujące:
 Zużycie naturalne materiałów zastosowanych w poszczególnych elementach budynku.
 Działanie czynników środowiska zewnętrznego, czynniki te mogą wywoływać erozję
i korozję materiałów budowlanych, zawilgocenie elementów budynku, podmywanie wodą
fundamentów, osiadanie gruntu, przemarzanie gruntu, groz
ne są też w skutkach drgania
i wstrząsy oraz zanieczyszczenia chemiczne atmosfery, a także działanie czynników
biologicznych, jak grzyby domowe, bakterie i owady.
 Błędy w projekcie polegające głównie na wadliwym rozwiązaniu części podziemnej
budynku oraz jego fundamentów:
" zbyt dużych odległościach i niewłaściwym usytuowaniu w budynku szczelin
dylatacyjnych,
" błędnym zaprojektowaniu izolacji termicznej ścian zewnętrznych,
" niewłaściwym rozwiązaniu izolacji przeciwwilgociowej budynku,
" niewłaściwym rozwiązaniu dachów płaskich, tarasów, loggii itp.
 Błędy realizacji powodujące powstawanie znacznych uszkodzeń już w czasie eksploatacji
budynku. Do tych błędów należy zaliczyć stosowanie niezgodnej z projektem jakości
materiałów, wadliwe wykonanie poszczególnych elementów konstrukcyjnych budynku,
pokrycia dachu, obróbek blacharskich i szeregu innych elementów wykończeniowych.
 Błędy eksploatacji polegające na:
" nieusuwaniu we właściwym czasie usterek w dachu i instalacjach sanitarnych,
centralnego ogrzewania itp.,
" intensywnych czynnościach gospodarczych, przy nieprzewietrzaniu mieszkań
i braku wentylacji lub wadliwym jej działaniu,
" przeciążeniu konstrukcji (stosunkowo rzadko).
Rys. 1. Przykład wyboczenia zewnętrznych ścian budynku pod wpływem nierównomiernego rozporu sklepień
stropu [13]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
 Osobną grupę przyczyn uszkodzeń, a nawet zniszczenia konstrukcji stanowią klęski
żywiołowe, jak pożary, powodzie, huragany, trzęsienia ziemi, szkody górnicze oraz
działania wojenne.
 Dość częstym powodem uszkodzeń są błędy popełnione podczas prac konserwatorskich.
Usunięcie przyczyn i skutków zużycia technicznego i fizycznego budynków oraz uszkodzeń
poszczególnych jego elementów jest zasadniczym celem robót remontowych. Zlikwidowanie
natomiast zużycia moralnego budynku wchodzi całkowicie w zakres robót modernizacyjnych.
W większości jednak przypadków w budownictwie tradycyjnym zużycie techniczne i fizyczne
budynku występuje równocześnie z jego zużyciem moralnym.
Zużycie techniczne i fizyczne budynku, niezależnie od jego zużycia moralnego, przy
prawidłowej jego eksploatacji i niewystępowaniu w tym czasie nieprzewidzianych
czynników zewnętrznych czy też awarii, jest całkowicie zależne od wieku budynku.
Do zniszczeń fizycznych budowli zaliczamy:
 Porowatość i kruchość materiałów spowodowane zanikaniem substancji wiążących,
osłabieniem spoistości struktury. Bardzo niebezpieczna ze względu na nasiąkanie
porowatych elementów, powodujące ich pękanie podczas mrozów i rozwój grzybów
i pleśni w okresie letnim. Wytrzymałość konstrukcji osłabia się wraz ze zmniejszaniem się
gęstości materiału, z którego jest wykonana.
 Rozwarstwianie elementów ( np. odpadanie tynku)
 Zwichrzenia i wybrzuszenia powierzchni ozdobnych elementów architektonicznych
powstają one samoistnie pod wpływem starzenia się elementów lub osłabiania ich
zamocowań, mogą być jednak spowodowane odkształceniem konstrukcji budowli).
 Powstawanie rys i pęknięć jest sygnałem o zagrożeniu bezpieczeństwa konstrukcji.
Pęknięcia obniżają cechy wytrzymałościowe budynku. Obserwacja rys i pęknięć,
a w szczególności ich kształtu i kierunku pozwala zdiagnozować przyczynę ich powstania.
Z tego powodu prowadzenie dokumentacji rys, zakładanie tzw. plomb, czyli kontrolnych
pasków gipsowych, szklanych czy stalowych, naklejanych prostopadle do rysy jest bardzo
istotne. Pękanie plomb sygnalizuje, że zagrożenie nie minęło i trzeba jak najprędzej
zlikwidować jego przyczynę. Rozwarcie rys mierzy się tensometrami mechanicznymi i
nasadowymi.
Rys. 2. Rodzaje pasków kontrolnych a) gipsowe b) cementowe c,d,e) stalowe f) szklane 1  przegub [13]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Uszkodzenia elementów i materiałów
Erozja powierzchniowa elementów powstaje w wyniku rozmywania ich przez wody
atmosferyczne zanieczyszczone pyłami wydalanymi do atmosfery przez zakłady przemysłowe.
Również same pyły, osiadając na powierzchniach elementów budynku, niszczą strukturę
materiałów. Poza tym piasek i pył unoszące się w powietrzu powodują powierzchniowe
ścieranie elementów zewnętrznych. Tego rodzaju działania mechaniczne połączone często z
oddziaływaniem chemicznym powodują stosunkowo powolne, lecz dość znaczne zniszczenia
elementów dachów i ścian zewnętrznych.
Ruchy wód gruntowych oddziałują też bardzo szkodliwie na fundamenty budynków,
wypłukując spod nich grunt. Powodują przez to nierównomierne osiadanie budynku i jego
pękanie. Olbrzymia większość zagrożeń konstrukcji budynku spowodowana jest osłabieniem
fundamentów, a przede wszystkim ich miejscowym osiadaniem.
W zależności od rodzaju zanieczyszczeń woda gruntowa może wpływać korodująco na
elementy podziemne budynku
A
ączne oddziaływanie czynników fizycznych i chemicznych powoduje korozję materiałów
w elementach budowlanych, przy czym działanie tych czynników występuje zarówno w ziemi,
jak też w wodzie i w powietrzu. W związku z masowym wydzielaniem do atmosfery przez
zakłady przemysłowe szkodliwych gazów i pyłów z roku na rok wzrastają szkody
spowodowane korozją elementów budynku.
Woda atmosferyczna, wnikając w nieszczelne powierzchnie elementów przy spadku
temperatury poniżej 0°C, powoduje Å‚uszczenie siÄ™ powierzchniowe oraz niszczy ich strukturÄ™
wewnętrzną. Poza tym uszkodzenia i nieszczelności umożliwiają penetrację, wraz z wodą
atmosferyczną, szkodliwych soli i pyłów, przyspieszając znacznie korozję materiału.
Zawilgocenie elementu, w zależności od rodzaju materiału, z jakiego został wykonany, może
powodować jego hydratację (np. anhydryt), znaczne powiększenie objętości i zniszczenie
elementu. Stosunkowo niewielkie ilości kwasu węglowego znajdujące się w wodzie powodują
zjawisko słabej karbonizacji i powolne uszkodzenia materiału elementów. Również działanie
wody i tlenu powoduje niszczenie materiałów przez korozję, a przy dodatkowo występującej
hydratacji powiększanie objętości materiałów. W zależności od rodzaju zanieczyszczeń
chemicznych również w środowisku wodnym występują procesy korozji, przy czym stopień
ich nasilenia jest zależny od ilości zanieczyszczeń środowiska amoniakiem, kwasem
węglowym, siarkowym lub azotowym, związkami chloru, związkami organicznymi, tlenem itp.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie są przyczyny uszkodzeń elementów budynku?
2. Na czym polegają błędy w eksploatacji?
3. Jakie sÄ… zniszczenia fizyczne budowli?
4. Jak inwentaryzujemy sygnały o zagrożeniach dla budowli jakimi są rysy?
5. Co powodują ruchy wód gruntowych?
6. Co jest powodem większości zagrożeń konstrukcji budynku?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Mocowanie próbników w postaci pasków kontrolnych.
Wykonaj montaż próbników gipsowych, cementowych i szklanych na rysie w ścianie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją ćwiczenia,
2) zapoznać się z instrukcją bezpieczeństwa i higieny pracy,
3) wykonać montaż próbników,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 gips,
 cement,
 płytki szklane,
 fragment muru z pęknięciami,
 szpachelka,
 wiadro,
 kielnia,
 kastra (pojemnik na zaprawÄ™).
Ćwiczenie 2
Zabezpieczenie terenu prac remontowych zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny
pracy. Na podstawie otrzymanej dokumentacji przewidywanych prac przy punktowym
wzmocnieniu fundamentu dokonaj zabezpieczenia terenu pod przyszłe prace.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją techniczną,
3) zabezpieczyć teren pod przyszłe prace,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 dokumentacja techniczna,
 szpilki stalowe do zamocowania barierek ochronnych,
 deski krawężnikowe wysokości 0,15 m,
 poręcz ochronna.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) określić przyczyny uszkodzeń elementów budynku? Ą% Ą%
2) wyjaśnić, na czym polegają błędy w eksploatacji? Ą% Ą%
3) wymienić zniszczenia fizyczne budowli? Ą% Ą%
4) omówić sposób inwentaryzowania sygnałów o zagrożeniach dla budowli
Ä„% Ä„%
jakimi sÄ… rysy?
5) wyjaśnić jakie szkody powodują ruchy wód gruntowych? Ą% Ą%
6) określić, co jest powodem większości zagrożeń konstrukcji budynku? Ą% Ą%
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
4.3. Osadzanie elementów z cegły i z kamienia
4.3.1. Materiał nauczania
Uszkodzenia elementów kamiennych są przeważnie wynikiem uderzeń lub punktowego
działania bardzo dużych obciążeń. Objawiają się wykruszeniami częściowymi lub całkowitymi
zniszczeniami elementów.
W przypadku pierwszym napraw dokonuje się zespajając wykruszoną część z całością za
pomocą bardzo mocnych, ogólnodostępnych spoiw, doskonale imitujących łączony materiał.
Jeśli uszczerbek jest niewielki, a odłamanej części nie udało się zachować stosuje się
uzupełnianie brakujących fragmentów samym materiałem łączącym.
W przypadku całkowitego zniszczenia lub wypadnięcia całego elementu naprawa sprowadza
siÄ™ do ponownego osadzenia bÄ…dz
wymiany uszkodzonego elementu.
Przebieg procesu wymiany jest następujący:
- obruszony element wyjmuje siÄ™ z muru,
- dokonuje się dokładnego oczyszczenia otworu i elementu,
- mocuje siÄ™ go z powrotem w poprzednim miejscu.
Jeśli spoiwem jest zaprawa cementowa należy pamiętać o zamoczeniu otworu i mocowanego
elementu.
W przypadku użycia innego spoiwa należy postępować zgodnie z zaleceniami producenta.
Wymiana elementu z cegły sprowadza się do wyjęcia szczątków uszkodzonej cegły,
oczyszczenia otworu i zamocowaniu drugiej cegły.
Jeśli osadzany element kamienny ma duże wymiary, a co za tym idzie i ciężar, osadzenie go
jest bardziej skomplikowane. Należy unieruchomić element do czasu osiągnięcia odpowiedniej
wytrzymałości przez spoiwo. Dokonujemy wtedy kotwienia elementu, przeważnie w kilku
miejscach. Osadzany element kotwi siÄ™ jeszcze z innego powodu.
Przed ponownym osadzaniu kamiennego elementu należy zlikwidować przyczynę, z powodu
której doszło do uszkodzenia. Nie wystarczy samo spoiwo, choćby najsilniejsze.
Jeśli nie wzmocni się podłoża, na którym chcemy ów element zamocować,praca będzie nadal
tylko zwykłą prowizorką.
Osadzanie elementów z cegły jest prostsze ze względu na ich mniejszy ciężar i lepszą
przyczepność. Dużo łatwiej jest spowodować chropowatość powłoki osadzanego detalu, co tę
przyczepność zwiększa.
Tok postępowania jest w przypadku cegły identyczny jak w przypadku elementów
kamiennych.
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co jest przyczyną uszkodzeń elementów z kamienia?
2. W jaki sposób dokonuje się napraw niewielkich uszkodzeń elementów z kamienia?
3. W jaki sposób dokonuje się ich wymiany?
4. W jaki sposób osadza się kamienne elementy o dużych rozmiarach?
5. Jak osadza się elementy z cegły?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Osadzanie elementów i detali architektonicznych z cegły i kamienia.
Dokonaj wymiany uszkodzonej cegły we fragmencie muru.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się instrukcją ćwiczenia,
2) zapoznać się z instrukcją bhp,
3) dokonać wymiany uszkodzonej cegły,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 dokumentacja techniczna,
 przybory do pisania i kartki papieru,
 szpachelka,
 kielnia,
 wiadro,
 przecinak,
 szczotka druciana,
 cegła,
 zaprawa,
 poziomnica,
 kÄ…townik murarski,
 warstwomierz,
 sznur,
 kastra (zbiornik na zaprawÄ™),
 młotek murarski,
 przymiar składany,
 kÄ…towniki,
Ćwiczenie 2
Wykonywanie połączeń nowego muru ze starym.
Dokonaj przemurowania uszkodzonego fragmentu kamiennego muru.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się instrukcją ćwiczenia,
2) dokonać rozbiórki uszkodzonego fragmentu muru z zachowaniem zasad bezpieczeństwa
i higieny pracy,
3) oczyścić dokładnie zdemontowane elementy,
4) dokonać przemurowania uszkodzonego fragmentu,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6) dokonać oceny ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Wyposażenie stanowiska pracy:
 dokumentacja techniczna,
 przybory do pisania i kartki papieru,
 szpachelka,
 kielnia,
 wiadro,
 przecinak,
 szczotka druciana,
 zaprawa,
 poziomnica,
 kÄ…townik murarski,
 warstwomierz,
 sznur,
 kastra (zbiornik na zaprawÄ™),
 młotek murarski,
 przymiar składany,
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) określić przyczyny uszkodzeń elementów z kamienia? Ą% Ą%
2) charakteryzować sposób, w jaki dokonuje się napraw niewielkich
Ä„% Ä„%
uszkodzeń elementów z kamienia?
3) charakteryzować sposób, w jaki dokonuje się ich wymiany? Ą% Ą%
4) charakteryzować sposób, w jaki osadza się kamienne elementy o dużych
Ä„% Ä„%
rozmiarach?
5) wyjaśnić jak osadza się elementy z cegły? Ą% Ą%
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
4.4. Remont, przebudowa i wzmacnianie ścian, filarów i stropów
4.4.1. Materiał nauczania
Pojedyncze rysy i pęknięcia 3  4 mm, zwłaszcza gdy przechodzą wzdłuż spoin, nie stanowią
jeszcze zagrożenia konstrukcyjnego ściany nośnej. Naprawa pęknięć, sięgających do 4 mm
polega na miejscowym usunięciu tynku, dokładnym oczyszczeniu (szczotkami stalowymi
powierzchni, na poszerzeniu pęknięć do 1-2 cm z nadaniem im kształtu jaskółczego ogona,
a następnie wypełnieniu ich ręcznie, za pomocą kielni i szpachli, zaczynem cementowym
o proporcji 1:3 z dodatkiem mleka wapiennego.
Rys. 3. Naprawa pęknięcia muru na grubość 3-4 mm [13]
 Gdy pęknięcia są głębsze i również występują z jednej strony ściany sposób wykonania
naprawy jest taki jak opisano wyżej, lecz dodatkowo zakłada się klamry.
Rys. 4. Naprawa pęknięcia przechodzącego w głąb muru [13]
 Jeżeli rysy i niewielkie pęknięcia występują w wielu miejscach i wchodzą w głąb lub
przechodzą przez całą grubość ściany, wówczas skuteczną metodą naprawy jest
klamrowanie z obu stron i iniekcja.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Rys. 5. Naprawa pęknięcia przechodzącego przez całą grubość muru [13]
 Polega ona na zapełnieniu ubytków zaczynem cementowym o proporcji od 1:3 do 1:1,
wprowadzanym grawitacyjnie lub pod ciśnieniem. Konsystencję zaczynu ustala się dla każdego
przypadku indywidualnie, w zależności od szerokości rys i spękań oraz obszaru występowania.
Przy znacznych spękaniach do zaczynu dodaje się piasku o średnicy ziarenek do 2 mm, a w
celu zwiększenia plastyczności plastyfikatora.
 Jeżeli pęknięcia są większe, występują w wielu miejscach i wchodzą głąb muru lub
przechodzą przez całą jego grubość, to poza iniekcją skuteczniejsze (od klamrowania) jest
miejscowe rozebranie i przemurowanie ściany na głębokość nie mniejszą niż pół cegły,
z zachowaniem wiÄ…zania.
Rys 6. Naprawa pęknięciawymagającego wymiany cegieł z przemurowaniem [13]
 W wypadku filarów międzyokiennych, zwykle bardziej obciążonych niż ściany, skutecznym
sposobem naprawy lub wzmocnienia jest ich wymiana. Na okres wykonywania tych robót
konieczne jest podstemplowanie nadproży.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Rys 7. Wzmocnienie filarków przez: a  obmurowanie cegłą z dodaniem strzemion, b  otulenie siatką na
prętach pionowych, c  wykonanie obejmy żelbetowej,
1  strzemiona, 2  pręty pionowe, 3  zbrojenie, 4  beton [7]
 Przy znacznych pęknięciach, odchyleniu ścian od pionu, naruszeniu wiązania ścian podłużnych
z poprzecznymi, lecz względnie spoistej strukturze muru skuteczną metodą naprawy jest
zakładanie klamer, kotwi, ściągów i żelbetowych wieńcy. Wiązania takie zakłada się w
celu zabezpieczenia ściany przed dalszymi deformacjami. Przejmują one naprężenia
rozciągające, zespalają układ konstrukcyjny budynku i jednocześnie zwiększają jego
sztywność przestrzenną.
Rys. 8. Wykonanie belki-kotwy nadokiennej w pękniętym nadprożu:
1  kotwy, 2  zaprawa cementowa, 3  wyprawa [7]
 Klamry służą do spinania popękanych ścian nośnych w narożnikach, w miejscach połączenia
ścian podłużnych z poprzecznymi oraz na prostych odcinkach.
 Kotwie zakłada się w zasadzie do zamocowania końców belek stropów, (drewnianych lub
stalowych) w ścianach murowanych i wówczas belki pełnią rolę ściągów zabezpieczających
przeciwległe ściany nośne przed odchyleniem się pionu, zamiast klamer, kotwie mogą być też
stosowane do spinania murów, lecz w miejscu ich wstawienia trzeba dokonać przemurowania
cegieł.
 Ściągi (cięgna) są to stalowe pręty, wprowadzone poziomo po zewnętrznym obrysie murów
na wysokości stropów. Cięgna mocuje się w narożnikach ścian do pionowych kątowników i
spręża przez dokręcenie nakrętek zwykłych za pomocą nakrętek rzymskich. Prace te mogą być
prowadzone bez wyłączania budynku z użytkowania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak naprawia się pojedyncze rysy o szerokości 3  4 mm?
2. Kiedy zakłada się klamry?
3. Jak naprawia siÄ™ rysy przechodzÄ…ce na wylot?
4. W jakim wypadku stosuje się przemurowywanie ścian?
5. Na jaką głębokość dokonuje się przemurowywania?
6. Jak naprawia się uszkodzone wsporniki międzyokienne?
7. W jaki sposób naprawia się znaczne pęknięcia i odchylenia ścian?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokonywanie przedmiaru robót.
Dokonaj przedmiaru do wykonania filaru międzyokiennego według załączonej
dokumentacji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją techniczną,
3) dokonać przedmiaru robót,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 przybory do pisania i kartki papieru,
 dokumentacja techniczna,
 kalkulator.
Ćwiczenie 2
Wykonywanie zabezpieczeń naprawianych konstrukcji.
Wykonaj podstemplowanie nadproży , jako zabezpieczenia konstrukcji przed wymianą
filaru.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją ćwiczenia,
2) przyciąć stemple na odpowiednią długość,
3) wykonać stemplowanie nadproża,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 dokumentacja techniczna,
 poziomnica,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
 pion murarski,
 młotek murarski,
 przymiar składany,
 drabina,
 stemple budowlane,
 deski,
 sklejka,
 piła.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) omówić sposób zaprawiania pojedynczych rys o szerokości 3  4 mm? Ą% Ą%
2) określić, kiedy powinno zakładać się klamry? Ą% Ą%
3) omówić sposób naprawiania rys przechodzących na wylot? Ą% Ą%
4) określić, w jakim wypadku stosuje się przemurowywanie ścian? Ą% Ą%
5) określić głębokość, na jaką dokonuje się przemurowywania? Ą% Ą%
6) omówić sposób naprawiania uszkodzonych wsporników
Ä„% Ä„%
międzyokiennych?
7) omówić sposób, w jaki naprawia się znaczne pęknięcia i odchylenia ścian? Ą% Ą%
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
4.5. Przebijanie otworów w murze
4.5.1. Materiał nauczania
Remontując lub rozbudowując dom, często zmieniamy układ pomieszczeń. Pewną przeszkodą
mogą okazać się grube ściany nośne - nie można ich przestawiać. Można natomiast zrobić w
nich całkiem duży otwór na drzwi czy okno. Jak się do tego zabrać, by nie osłabić konstrukcji
domu?
Rozwiązaniem jest nadproże
Zanim zaczniemy wykuwać otwór, musimy zrobić nadproże, które przeniesie obciążenia od
części ściany znajdującej się nad otworem, a także opartego na niej stropu, ściany wyższego
piętra czy konstrukcji dachu. Od tego, jak wykonamy nadproże, zależeć więc będzie
bezpieczeństwo nie tylko konstrukcji ściany, ale nawet całego domu. Przy projektowaniu
nadproża trzeba wziąć pod uwagę wiele czynników, między innymi:
 szerokość otworu,
 wielkość otworu w stosunku do powierzchni ściany,
 odległość otworu od ścian prostopadłych,
 odległość od górnej krawędzi otworu do stropu,
 rodzaj materiału, z którego wykonana jest ściana,
 grubość i stan techniczny ściany,
 liczbÄ™ kondygnacji nad otworem,
 rodzaj i układ stropów.
Dlatego trzeba zlecić projekt doświadczonemu konstruktorowi. Konstruktor musi też
zadecydować, czy na czas wykonywania nadproża nie trzeba podeprzeć stropu, by w ten
sposób odciążyć ścianę. Może to być konieczne na przykład wtedy, gdy otwór ma być bardzo
duży. Również do konstruktora należy wybór materiału, z którego będzie wykonane nadproże.
Najłatwiej ze stali
Przy remontach domów najchętniej stosowane są nadproża stalowe, przede wszystkim
dlatego, że można je wykonać stosunkowo łatwo i szybko.
Zwykle wykonuje się je z dwóch ceowników, ale można też z dwuteowników lub kątowni-
ków. Profile te łączy się śrubami o rozstawie nie większym niż 50 cm.
Rys 9. Nadproże stalowe nad nowym otworem w murze. 1  belka, 2  fragment muru do rozbiórki, 3  kliny
i podkładki, 4  siatka, 5  śruby [3]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Długość ceowników dobiera się tak, aby po wykonaniu otworu opierały się na ścianie po
15-30 cm z każdej strony. Zalecana średnica śrub to 20 mm. Skrajne śruby muszą się
znajdować w strefie podporowej, czyli nad częścią ściany, na której oparte będzie nadproże.
Śruby łatwo będzie dokręcić, jeśli ich długość dobrana będzie tak, aby po zmontowaniu
ceownika wystawały poza niego około 5 cm.
Prace rozpoczyna się od przycięcia stalowych kształtowników na odpowiednią długość
i wywiercenia w nich otworów na śruby.
Na ścianie narysować należy kontur przyszłego nadproża. Przewiercając się przez ścianę,
wyznaczyć miejsce, w którym będzie nadproże po jej drugiej stronie. Potem w tych miejscach
skuć tynk.
Poziom wnęki z drugiej strony powinno się wyznaczyć przez wyważenie za pomocą
poziomicy wężowej (wąż gumowy z osadzonymi na końcu rurkami szklanymi napełniony
wodÄ…).
Wykuć wnęki po obydwu stronach ściany.
Uwaga!
Jeśli ściana nie jest wystarczająco gruba (ma mniej niż 38 cm), nadproże trzeba wykonać
w dwóch etapach. Najpierw wykonuje się nadproże z jednej strony ściany, a dopiero po
7 dniach z drugiej.
Wnęki na stalowe ceowniki dokładnie oczyścić szczotką drucianą z resztek gruzu, a następnie
zmyć wodą.
Nadproże w ścianie zewnętrznej trzeba ocieplić
Jeśli chcemy wykonać otwór w zewnętrznej ścianie nośnej, trzeba pamiętać o odpowiednim
ociepleniu nadproża. Tylko wtedy nie stanie się ono mostkiem termicznym, przez który będzie
uciekać ciepło z domu.
Jeśli ściana jest dwuwarstwowa lub gdy planujemy docieplanie domu, sprawa jest prosta.
Wystarczy po wykonaniu nadproża na zewnętrznej stronie ściany ułożyć na przykład płyty
styropianu . Nieco trudniej jest ze ścianą jednowarstwową. Wtedy trzeba zrobić węższe
nadproże, tak by od zewnętrznej strony pozostało co najmniej 5 cm na warstwę ocieplenia.
Uwaga!
Jeśli stalowy kształtownik będzie się stykał ze styropianem, może to przyśpieszać jego korozję.
W takiej sytuacji trzeba zabezpieczyć go farbą.
Można inaczej
Wykonując otwór w ścianie, można też zdecydować się na nadproże żelbetowe z dwóch
prefabrykowanych belek w kształcie litery L. Nie łączy się ich już śrubami. Po oczyszczeniu
wnęki na obydwu jej końcach w miejscach, w których nadproże będzie opierać się na ścianie,
układa się warstwę mocnej zaprawy cementowej (marki minimum M7), a na niej belkę
żelbetową. Po związaniu zaprawy wypełnia się przestrzeń między belką a murem zaprawą
cementową marki minimum M4. Kiedy zaprawa zwiąże i stwardnieje, wykuwa się otwór,
wykańcza go siatką i tynkuje.
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Od czego zależy rodzaj zastosowanego nadproża przy wykuwaniu otworów w murze?
2. Z jakiego materiału wykonuje się nadproża najczęściej?
3. Jaka powinna być minimalna długość oparcia belek nadprożowych?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
4. Jak wykonuje się nadproże w ścianie o grubości mniejszej niż 25 cm?
5. W jaki sposób wyznacza się poziom nadproża po obu stronach ściany?
6. W jaki sposób wykonuje się zespolenie nadproża?
7. Jakie są inne typy stosowanych nadproży?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Sporządzanie zapotrzebowań materiałowego.
Dokonaj przedmiaru i sporzÄ…dz
zapotrzebowanie do przebicia otworu w murze.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją techniczną,
3) dokonać przedmiaru robót,
4) sporządzić zapotrzebowanie materiałowe,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 przybory do pisania i kartki papieru,
 dokumentacja techniczna,
Ćwiczenie 2
Trasowanie otworów w murach.
Dokonaj trasowania nadproża nad otworem w ścianie (rusztowanie).
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją techniczną,
3) dobrać sprzęt i narzędzia do trasowania,
4) dokonać trasowania ściany,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 dokumentacja techniczna,
 przybory do pisania i kartki papieru,
 przymiar taśmowy,
 przymiar składany,
 kÄ…towniki,
 rysiki,
 punktak,
 drabina,
 młotek,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
 poziomnica,
 poziomnica wężowa.
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wyjaśnić od czego zależy rodzaj zastosowanego nadproża przy wykuwaniu
Ä„% Ä„%
otworów w murze?
2) określić rodzaj materiału, z jakiego wykonuje się nadproża najczęściej? Ą% Ą%
3) określić minimalną długość oparcia belek nadprożowych? Ą% Ą%
4) wyjaśnić jak wykonuje się nadproże w ścianie o grubości mniejszej niż
Ä„% Ä„%
25 cm?
5) objaśnić sposób wyznaczania poziomu nadproża po obu stronach ściany? Ą% Ą%
6) objaśnić sposób wykonywania zespolenia nadproża? Ą% Ą%
7) wymienić inne typy stosowanych nadproży? Ą% Ą%
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
4.6. Remont i naprawa sklepień
4.6.1. Materiał nauczania
Murowane sklepienia jako stropy można spotkać jedynie w budynkach bardzo dawno
wzniesionych. Konstrukcja sklepienia opiera się na wykorzystaniu siły tarcia, która utrzymuje
elementy sklepienia w stałym położeniu. Zaprawa spełnia tu rolę raczej tylko wypełnienia
ustawiającego elementy sklepienia w określonej pozycji. Dowodem potwierdzającym tę tezę są
sklepienia zbudowane z obrobionego na kształt trapezu kamienia, bez żadnego spoiwa.
Schemat typowego sklepienia wykonanego z cegły wraz z powszechnie stosowanymi
określeniami poszczególnych elementów zamieszczony został na rysunku poniżej.
Rys. 10. A
uk o wysoko położonej osi [3]
W zależności od położenia osi łuku sklepienie jest bardziej podatne (mało odporne) na
uszkodzenia spowodowane działaniem sił pionowych lub poziomych.
Sklepienia wyniosłe (wysokie), o osi łuku położonej wysoko (powyżej linii łączącej wezgłowia
łuku), wykazują podatność na działanie sił poziomych.
Rys. 11. Sklepienie ostrołukowe posiadające osobną oś dla każdej części łuku [3]
Sklepienia płaskie, o osi łuku położonej nisko, wykazują podatność na działanie sił pionowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Rys 12. Charakter uszkodzeń sklepień z cegły przy nadmiernym obciążeniu z góry [3]
Uszkodzenia sklepień zależą od kierunku działania obciążenia i objawiają się w postaci
rozwarcia spoin:
 w zworniku sklepienia (od dołu) i w pewnej odległości od podpór (od strony zewnętrznej)
w przypadku działania zbyt dużych obciążeń pionowych ( rys. 12),
Rys. 13. Uszkodzenie sklepienia z cegły przy nadmiernym obciążeniu z boków [3]
 w zworniku sklepienia (od góry) i w pewnej odległości od podpór (od strony
wewnętrznej) w przypadku działania zbyt dużych sił poziomych (rys. 13.).
Sposób naprawy uszkodzonych sklepień zależy od ich obciążenia i od zakresu zniszczeń.
Sklepienia, w których wystąpiły miejscowe spękania odciąża się, podpiera i dokonuje się
spajania w miejscach zarysowanych. W wypadku zniszczenia pojedynczych elementów
dokonuje się ich wymiany po podparciu i uniesieniu (minimalnym) sklepienia. Sposób
postępowania polegający na dokładnym oczyszczeniu elementu i miejsca, z którego został
wyjęty i osadzeniu go ponownie jest identyczny jak w przypadku wymiany elementów
w murze.
Jeśli zniszczenia są duże i szeroki zakres prac sklepienia naprawia się dwoma sposobami.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Rys. 14. Naprawa łuku o nisko położonej osi [3]
Jeśli obciążenie sklepienia można całkowicie usunąć remontuje się je metodą przebudowy (rys.
14.).
Rys. 15. Naprawa zagrożonego portalu [3]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Do remontów sklepień i portali o stałych obciążeniach stosuje się specjalne rusztowania
o wysokiej wytrzymałości (rys 15).
Pozwalają one na miejscowe rozsunięcie konstrukcji portalu, praktycznie cegła po cegle
i zastosowanie spajania metodą iniekcji. Zespajanie zaczyna się od dołu i prowadzi stopniowo
w kierunku wierzchołka.
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz rodzaje sklepień?
2. Na jakie obciążenia są podatne sklepienia wyniosłe?
3. Jakie spękania spoin sklepienia powodują nadmierne obciążenia pionowe?
4. W jaki sposób pękają spoiny przy działaniu zbyt dużych sił poziomych?
5. Jak naprawia się sklepienia o punktowych pęknięciach spoin?
6. Jakimi sposobami wykonuje się naprawę sklepień o uszkodzeniach rozległych?
7. Jak dokonuje siÄ™ napraw portali podtrzymujÄ…cych budowlÄ™?
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokonywanie orientacyjnej oceny zakresu prac.
Dokonaj oględzin zagrożonego sklepienia, a następnie sporządz
orientacyjne
zapotrzebowanie materiałowe.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją ćwiczenia,
2) dokonać orientacyjnego przedmiaru robót,
3) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
4) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 przybory do pisania i kartki papieru,
 kalkulator,
 instrukcja do ćwiczeń.
Ćwiczenie 2
Wykonywanie podparć konstrukcji łukowych.
Wykonaj projekt podstemplowania sklepienia przed wymianą uszkodzonych elementów
z uwzględnieniem zasad wykonywania tego typu prac na sklepieniach, łękach i portalach.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z dokumentacją ćwiczenia,
2) wykonać projekt podstemplowania,
3) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
4) dokonać oceny ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Wyposażenie stanowiska pracy:
 przybory do pisania i kartki papieru,
 dokumentacja techniczna.
4.6.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wymienić rodzaje sklepień? Ą% Ą%
2) określić obciążenia, na jakie są podatne sklepienia wyniosłe? Ą% Ą%
3) określić, jakie spękania spoin sklepienia powodują nadmierne obciążenia
Ä„% Ä„%
pionowe?
4) określić sposób, w jaki pękają spoiny przy działaniu zbyt dużych sił
Ä„% Ä„%
poziomych?
5) objaśnić sposób naprawiania sklepienia o punktowych pęknięciach spoin? Ą% Ą%
6) wyjaśnić, jak dokonuje się napraw portali podtrzymujących budowlę? Ą% Ą%
7) charakteryzować sposoby, jakimi wykonuje się naprawę sklepień o
Ä„% Ä„%
uszkodzeniach rozległych?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
4.7. Renowacje posadzek z cegły i z kamienia
4.7.1. Materiał nauczania
Posadzki z cegły i kamienia stosowane są jeszcze do tej pory, jednak najwięcej
zachowanych nawierzchni tego typu pochodzi sprzed kilku wieków.
Posadzki kamienne, w przeważającej części granitowe, wykonane są z powtarzalnych
elementów, przeważnie kwadratowych. Układane są na wiele sposobów, z których kilka
pokazują rysunki poniżej.
Najbardziej efektowne jest układanie na romb, jednak najtrwalsze jest układanie na wiązanie,
ponieważ rogi kolejnych rzędów nie pokrywają się ze sobą.
Rys. 16. Wzory układania posadzek marmurowych:
a  w kratkÄ™, b  na wiÄ…zanie, c  na romb [3]
Uszkodzenia posadzek kamiennych są przeważnie wynikiem uderzeń lub punktowego działania
bardzo dużych obciążeń. Objawiają się wykruszeniami częściowymi lub całkowitymi
zniszczeniami elementów.
W przypadku pierwszym napraw dokonuje się zespajając wykruszoną część z całością za
pomocą bardzo mocnych, ogólnodostępnych spoiw, doskonale imitujących łączony materiał.
Jeśli uszczerbek jest niewielki, a odłamanej części nie udało się zachować stosuje się
uzupełnianie brakujących fragmentów samym materiałem łączącym.
W przypadku całkowitego zniszczenia lub wypadnięcia całego elementu posadzki naprawa
sprowadza siÄ™ do ponownego osadzenia bÄ…dz
wymiany uszkodzonego elementu.
Przebieg procesu wymiany jest taki sam, jak w przypadku elementu ściennego:
- obruszony element wyjmuje siÄ™ z posadzki,
- dokonuje się dokładnego oczyszczenia otworu i elementu,
- mocuje siÄ™ go z powrotem w poprzednim miejscu.
Jeśli spoiwem jest zaprawa cementowa należy pamiętać o zamoczeniu otworu i mocowanego
elementu. Åšlady zaprawy usuwa siÄ™ trocinami.
W przypadku użycia innego spoiwa należy postępować zgodnie z zaleceniami producenta.
Posadzki z cegły wyglądają może mniej imponująco, ale też potrafiły przetrwać po kilkaset lat.
Jest kilka sposobów układania i przekładania posadzek ceglanych:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Rys. 17. Układy posadzek ceglanych lub klinkierowych: a  długością cegieł w kierunku ruchu, b  pod kątem
45 stopni do kierunku ruchu, c  w jodełkę [3]
Naprawa posadzek z cegły sprowadza się do wyjęcia szczątków uszkodzonej cegły,
oczyszczenia otworu i zamocowaniu drugiej cegły.
Rys. 18. Rodzaje podkładów pod posadzki ceglane lub klinkierowe:
a  cegły układane  na rąb na przekładce z piasku lub zaprawy, b - cegły układane  na rąb bezpośrednio na
podkładzie, c  cegły ułożone na płask [3]
Jednak w tym przypadku sprawa jest tylko z pozoru bardzo prosta. Problem tkwi w doborze
rodzaju cegły i rodzaju podkładu.
Początki budownictwa murowego w Polsce sięgają XIII wieku. Budowle i również posadzki
zbudowane od XIII do początków XV wieku są wykonane z cegły odznaczającej się
doskonałymi parametrami technicznymi, porównywalnymi z obecnie produkowaną cegłą
wysokiej klasy. Te wytworzone w okresie póz
niejszym są dużo słabsze.
Należy o tym pamiętać przy doborze zamiennika. Jeśli zamocujemy cegłę zbyt słabą, będzie się
ścierać szybciej niż inne. Jeszcze gorzej będzie jeśli wstawimy zbyt twardą - po kilku latach
będzie  dumnie wystawać ponad pozostałe. I nie pomoże jej żadne szlifowanie.
Ten sam problem dotyczy doboru podkładu. Powinien być identyczny, mocno zagęszczony.
Zabrudzone powierzchnie kamienne czyści się mechanicznie lub chemicznie.Wybór metody
czyszczenia zależy od stopnia zabrudzenia.
Najtrwalsze jest czyszczenie mechaniczne, ponieważ nie powoduje osłabienia struktury
odnawianego elementu. Najczęściej stosuje się czyszczenie strumieniem wody pod ciśnieniem
samej lub z dodatkiem:
 ługu (mydła),
 piasku (dodatek piasku w ilości 0,2% na 99,8% wody przy ciśnieniu 7 Mpa).
Czyszczenie chemiczne przeprowadza siÄ™ w przystosowanych do tego pomieszczeniach,
dobierając środek czyszczący do rodzaju zabrudzenia. Najskuteczniejsze są wodne roztwory
kwasów, np.:
 sadzÄ™  kwasem fluorowodorowym,
 zielone porosty  kwasem siarkowym,
 marmur i wapień  kwasem solnym.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
Kwasem solnym czyści się również rdzę.
Natychmiast po czyszczeniu należy oczyszczony element zanurzyć w wodzie, lub bardzo
dokładnie spłukać i oczyścić mechanicznie pod dużym ciśnieniem.
Posługując się kwasami należy pamiętać o ich żrących właściwościach i stosować ochronne
rękawice, okulary i ubranie.
Rozcieńczając kwasy należy wlewać kwas do wody, nigdy odwrotnie.
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz sposoby układania posadzki kamiennej?
2. Co powoduje uszkodzenia elementów posadzek kamiennych?
3. W jaki sposób dokonuje się wymiany elementu kamiennej posadzki?
4. Czym usuwa się pozostałości spoiwa z powierzchni płyt kamiennych?
5. Jakie są układy cegieł w posadzkach?
6. Na co należy zwracać uwagę przy wymianie elementów w posadzce z cegły?
7. Jaki sposób czyszczenia posadzek kamiennych szkodzi im najmniej?
8. Jakich materiałów używamy do czyszczenia chemicznego?
9. Jakich przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy należy przestrzegać podczas czyszczenia
chemicznego?
4.7.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonywanie wymiany elementów w konstrukcjach murowych. Dokonaj wymiany
uszkodzonego elementu w posadzce z kamienia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się instrukcją ćwiczenia,
2) dokonać przedmiaru robót,
3) sporządzić zapotrzebowanie materiałowe,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 dokumentacja techniczna,
 przybory do pisania i kartki papieru,
 szpachelka,
 kielnia,
 wiadro,
 przecinak,
 szczotka druciana,
 poziomnica,
 kÄ…townik murarski,
 kastra (zbiornik na zaprawÄ™),
 młotek murarski,
 przymiar składany,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
 element zastępczy,
 zaprawa.
Ćwiczenie 2
Wykonywanie obmiarów robót. Dokonaj obmiaru robót z poprzedniego ćwiczenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z dokumentacją ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją techniczną,
3) dokonać obmiaru robót,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 dokumentacja techniczna,
 przybory do pisania i kartki papieru.
4.7.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) omówić sposoby układania posadzki kamiennej? Ą% Ą%
2) wskazać najczęstsze przyczyny uszkodzenia elementów posadzek
Ä„% Ä„%
kamiennych?
3) omówić sposób dokonywania wymiany elementu kamiennej posadzki? Ą% Ą%
4) wskazać materiał, którym usuwa się pozostałości spoiwa z powierzchni
Ä„% Ä„%
płyt kamiennych?
5) omówić układy cegieł w posadzkach? Ą% Ą%
6) wskazać na co należy zwracać uwagę przy wymianie elementów w
Ä„% Ä„%
posadzce z cegły?
7) wskazać sposób czyszczenia posadzek kamiennych, który szkodzi im
Ä„% Ä„%
najmniej?
8) określić rodzaj materiałów, jakich używamy do czyszczenia chemicznego? Ą% Ą%
9) wymienić przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, jakich należy
Ä„% Ä„%
przestrzegać podczas chemicznego czyszczenia kamiennych posadzek?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
4.8. Warunki techniczne wykonania i odbioru robót oraz
przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy przy robotach
remontowych i naprawczych
4.8.1 Materiał nauczania
Ogólne zasady i podstawa odbioru robót
Odbiór jakościowy robót remontowych i modernizacyjnych powinien być dokonywany według
tych samych zasad co i robót nowych, z tym że ze względu na bezpieczeństwo szczególną
uwagę należy zwrócić na roboty rozbiórkowe, związane z koniecznością usunięcia części
starych i zużytych elementów budynku oraz zastąpienia ich nowymi. Dlatego też
w przypadkach, gdy remont obejmuje bardziej odpowiedzialne elementy konstrukcyjne,
powinna być uprzednio wykonana ekspertyza techniczna, na podstawie której zostaje
opracowana dokumentacja projektowo-kosztorysowa dla robót remontowych danego obiektu.
W dokumentacji tej powinna być wskazana kolejność i sposób prowadzenia robót
rozbiórkowych i zastępowania starych elementów nowymi.
Podstawę odbioru robót remontowych stanowią:
 dokumentacja projektowo-kosztorysowa,
 dokumentacja powykonawcza,
 dziennik budowy i protokoły częściowych odbiorów robót,
 normy państwowe i branżowe oraz świadectwo dopuszczenia do stosowania nowych
materiałów i wyrobów,
 wyniki badań jakości niektórych materiałów i wytrzymałości elementów przewidzianych
do budowy.
Odbiorcy poszczególnych rodzajów robót dzielą się na: odbiory częściowe, tzw. odbiory
zanikowe i odbiór końcowy. Odbiorowi częściowemu podlegają te części robót, do których
póz
niejszy dostęp jest niemożliwy lub utrudniony. Wyniki odbiory częściowego powinny być
odnotowane w dzienniku budowy lub w protokole. Odbiór końcowy powinien być
przeprowadzony po całkowitym zakończeniu robót.
Odbiór robót murowych
Przy odbiorze należy sprawdzić na podstawie odbioru częściowego klasę i gatunek cegły lub
innych elementów ściennych oraz markę zaprawy i określić ich zgodność z dokumentacją
technicznÄ….
Przy odbiorze końcowym należy sprawdzić:
 zgodność rodzaju konstrukcji murów z dokumentacją techniczną (przez oględziny),
 zgodność kształtu i głównych wymiarów murów z dokumentacją techniczną  przez
oględziny i pomiar taśmą stołową,
 grubość murów  jako średnią z trzech pomiarów,
 wymiary otworów  przez pomiar,
 równość powierzchni i prostoliniowość  przez pomiar wielkości prześwitu między łatą
kontrolną długości 2 m a powierzchnią lub krawędzią muru,
 pionowość powierzchni i krawędzi  za pomocą pionu murarskiego,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
 pionowość warstw muru  za pomocą poziomicy i łaty kontrolnej, poziomicy wężowej lub
niwelatora,
 prawidłowość układu i wiązania elementów ściennych w murze,
 grubość i wypełnienie spoin,
 procentową liczbę cegieł ułamkowych.
Zasady bezpieczeństwa i higieny pracy przy naprawach elementów budowli
Podczas pracy przy naprawach elementów budowli występują różnorodne możliwe zagrożenia
zdrowia i życia ludzkiego, co wynika z rozmaitości wykonywanych robót remontowych, np.
podczas wykonywania wykopów, robót murarskich i tynkarskich, przy pracy z drewnem,
podczas stosowania środków chemicznych do ochrony materiałów itp.
Wykopy, ze względu na bezpieczeństwo i higienę pracy i koszty, powinny być wykonywane o
takim pochyleniu skarp, jaki wyznacza kąt stoku naturalnego, właściwy dla poszczególnych
rodzajów gruntu. Gdy ta zasada nie jest stosowana, zachodzi niebezpieczeństwo osunięcia się
skarpy i zasypania wykopu.
Wykopy o ściankach pionowych tylko do głębokości 1 m nie wymagają zabezpieczenia.
Stosowane zabezpieczenia wykopów zależą od: głębokości wykopu, rodzaju gruntu, jego
wilgotności oraz poziomu wody gruntowej. Do zabezpieczania pionowych ścian wykopów do
głębokości 4 m stosuje się następujące materiały:
 deski przyścienne grubości 32 mm,
 bale drewniane przyścienne grubości minimum 50 mm lub blachy profilowe,
 bale drewniane podrozporowe grubości min. 63 mm,
 bale drewniane podzastrzałowe grubości min. 100 mm,
 typowe rozpory stalowe albo okrąglaki średnicy min. 120 mm,
 zastrzały z okrąglaków średnicy min. 200 mm.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
Rys. 19. Zabezpieczenie wykopu odcinkowego przed podjęciem robót wzmacniających fundament [1]
 rozstaw podpór lub rozpór nie może być mniejszy niż 1 m w pionie i 1,5 m w poziomie.
Dla wykopów powyżej 1 m trzeba dodatkowo wykonać bezpieczne zejście dla pracowników.
Gdy podczas robót przypadkowo zostaną napotkane niewypały, należy:
 nie dotykać ich,
 przerwać roboty i oddalić pracowników z bezpośredniego sąsiedztwa,
 uniemożliwić dostęp do miejsca zagrożenia osobom postronnym,
 zawiadomić policję lub najbliższą grupę rozminowywania.
Roboty murowe stwarzają typowe zagrożenia: uderzenia, skaleczenia, uszkodzenia rąk,
zaprószenie oczu pyłem lub zaprawą itp. Aby zapobiec tym zagrożeniom, należy przestrzegać
następujących zasad:
 dobrze zorganizować każde indywidualne stanowisko pracy, by umożliwić pełną swobodę
ruchów, używać narzędzi w dobrym stanie technicznym
 przy pracy na wysokościach konieczne jest stosowanie indywidualnego sprzęt ochrony
osobistej (np. pasa bezpieczeństwa z linką i zaczepami), stosowani rusztowań
właściwie skonstruowanych i znajdujących się w dobrym stanie technicznym, otwory
w murach i stropach powinny być zabezpieczone barierkami lub pokrywami,
 jeśli wzdłuż elewacji budynku znajduje się przejście lub ulica, należy chronić
przechodzących, budując daszek z desek grubości 24 mm na wysokości ok. 4 m nad
ziemiÄ…,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
 robotnik obsługujący wyrzutnicę zapraw lub betonu natryskowego (torkretu) musi mieć
ubranie ochronne, a na twarzy maskę, aby odpryskujące część zaprawy nie uderzały
w niego.
Wymiana stropu lub niektórych elementów nośnych wymaga ich podparcia dla bezpieczeństwa
budynku i ludzi. Przy podpieraniu stropu wyższej kondygnacji konieczne jest od razu
podstemplowanie wszystkich stropów, począwszy od najniższych kondygnacji, aby uniknąć
przeciążenia stropów.
Środki chemiczne do odgrzybiania murów i konstrukcji drewnianych są szkodliwe dla organizmów
stałocieplnych i dla człowieka oraz zanieczyszczają środowisko naturalne. Dlatego prace
polegające na odgrzybianiu i impregnacji materiałów budowlanych powinni wykonywać pracownicy
przeszkoleni na specjalistycznych kursach. Powinni oni poddawać się okresowym badaniom.
Pracownicy zatrudnieni przy pracach odgrzybieniowo-impregnacyjnych powinni:
 przed przystąpieniem do pracy posmarować odkryte części ciała kremem lub maścią
ochronnÄ…,
 stosować odzież ochronną, rękawice, buty gumowe, okulary ochronne, respiratory
(tampony z waty), maski (przy pracach ze środkami rozpuszczalnikowymi lub środkami
oleistymi),
 jeśli prace odbywają się w pomieszczeniu, mieć zapewnioną ich dobrą wentylację
wyciÄ…gowÄ…,
 nie palić papierosów i nie spożywać posiłków w czasie pracy,
 przed jedzeniem lub zapaleniem papierosa (w miejscu wydzielonym) umyć ręce zimną
wodą i następnie ciepłą wodą z mydłem,
 rozpoczynać inne prace w pomieszczeniach, gdzie zastosowano preparaty chemiczne
odgrzybieniowo-impregnacyjne dopiero po właściwym przewietrzeniu tych pomieszczeń i
usunięciu pozostałości stosowanych materiałów.
Gdy podczas pracy ze środkami chemicznej ochrony zdarzą się wypadki zatruć, należy
natychmiast wezwać pomoc lekarską. W oczekiwaniu na przybycie lekarza poszkodowanemu
należy udzielić pierwszej pomocy.
Roboty posadzkarskie stwarzają zagrożenia ze strony maszyn (cykliniarki, szlifierki),
powstających pyłów, stosowania klejów. Z tego względu robotnicy muszą pracować
w ubraniach ochronnych, stosować okulary i maski ochronne, wentylować pomieszczenia,
w których pracują.
Podczas robót remontowych należy środki ochrony osobistej pracownika i osób postronnych
przed zagrożeniami i niebezpieczeństwami dostosować do charakteru robót związanych z
naprawami elementów budowlanych i do określonych warunków, w jakich te prace muszą się
odbywać. Nieznajomość przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy przy remontach
budowlanych nie zwalnia pracownika od odpowiedzialności.
4.8.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Według jakich zasad odbywa się odbiór robót remontowych?
2. Co stanowi podstawÄ™ odbioru prac remontowych?
3. Jak dzielą się odbiory poszczególnych rodzajów robót ?
4. Czego dotyczą odbiory częściowe?
5. Co należy sprawdzić przy odbiorze końcowym?
6. Jak zabezpiecza siÄ™ wykopy i skarpy?
7. Jaki jest maksymalny rozstaw rozpór w poziomie i w pionie?
8. Jakie zagrożenia występują podczas robót murowych?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
9. Omów przepisy dotyczące prac odgrzybieniowo-impregnacyjnych?
10. Jakie wymagania dotyczą pomieszczeń, w których odbywają się roboty z zastosowaniem
środków chemicznych?
4.8.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Sporządzanie zapotrzebowania na odzież ochronną.
SporzÄ…dz
zapotrzebowanie na ubrania ochronne niezbędne podczas wykuwania otworów
w ścianie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) scharakteryzować zabezpieczenia, które są niezbędne podczas prowadzenia prac,
2) określić dodatkowe zabezpieczenia, które mogłyby zostać wprowadzone dla zwiększenia
bezpieczeństwa,
3) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
4) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 przybory do pisania i notatnik
Ćwiczenie 2
Charakteryzacja zabezpieczeń bezpieczeństwa i higieny pracy i ppoż.
Scharakteryzuj zabezpieczenia pod względem bhp i ppoż. w trakcie prowadzenia prac
remontowych.
Ćwiczenie może być zrealizowane w formie wycieczki na budowę lub projekcji filmu
edukacyjnego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) scharakteryzować zabezpieczenia, które zaobserwowałeś w miejscu prowadzonych prac,
2) określić dodatkowe zabezpieczenia, które mogłyby zostać wprowadzone dla zwiększenia
bezpieczeństwa,
3) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
4) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 przybory do pisania i notatnik.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
4.8.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) określić zasady, według jakich odbywa się odbiór robót remontowych? Ą% Ą%
2) określić, co stanowi podstawę odbioru prac remontowych? Ą% Ą%
3) dokonać podziału odbiorów poszczególnych rodzajów robót ? Ą% Ą%
4) wyjaśnić, czego dotyczą odbiory częściowe? Ą% Ą%
5) sprecyzować czego dotyczą odbiory częściowe? Ą% Ą%
6) streścić zakres robót, które należy sprawdzić przy odbiorze końcowym? Ą% Ą%
7) streścić zasady zabezpieczania się wykopów i skarp? Ą% Ą%
8) określić, jaki jest maksymalny rozstaw rozpór w poziomie i w pionie? Ą% Ą%
9) wymienić zagrożenia, jakie występują podczas robót murowych? Ą% Ą%
10) omówić przepisy dotyczące prac odgrzybieniowo-impregnacyjnych? Ą% Ą%
11) sprecyzować wymagania, jakie dotyczą pomieszczeń, w których odbywają Ą% Ą%
się roboty z zastosowaniem środków chemicznych?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
Test składa się z 20 zadań wielokrotnego wyboru, z których:
- zadania: 1, 2, 3, 5, 6, 7, 12, 13, 14, 15, 18, 19, 20 sÄ… z poziomu podstawowego,
- zadania: 4, 8, 9, 10, 11, 16, 17 sÄ… z poziomu ponadpodstawowego.
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań wyboru wielokrotnego. W każdym zadaniu są 4 możliwości
odpowiedzi, z których jedna jest prawidłowa.
5. Za każdą prawidłową odpowiedz
otrzymasz 1 punkt. Za odpowiedz
błędną lub jej brak
- 0 punktów.
6. Jeśli któreś zadanie sprawi Ci trudność, przejdz
do kolejnego, do tego powrócisz po
rozwiązaniu pozostałych zadań.
7. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi zaczerniając właściwe pole.
8. Jeśli się pomyliłeś, zaznacz błędną odpowiedz
kółkiem i następnie dokonaj poprawnego
oznaczenia.
9. Na rozwiÄ…zanie testu masz 45 minut.
10.Po zakończeniu testu sprawdz
jeszcze raz poprawność oznaczeń w karcie odpowiedzi.
11.Oddaj kartÄ™ odpowiedzi nauczycielowi.
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Kontroli elementów narażonych na szkodliwe wpływy atmosferyczne należy
dokonywać:
a) co pół roku,
b) raz w roku,
c) co dwa lata,
d) raz na pięć lat.
2. Kontrolę sprawności technicznej i wartości użytkowej należy dokonywać:
a) raz w roku,
b) raz na dwa lata,
c) raz na pięć lat,
d) raz na siedem lat.
3. Do metod kwalifikacji określających stan techniczny budynku nie należy:
a) laboratoryjna,
b) pomiaru odkształceń,
c) badania makroskopowego,
d) pomiaru zużycia moralnego.
4. Wzmocnienia filarów międzyokiennych nie dokonuje się przez:
a) wprowadzenie powłok żelbetowych,
b) zwiększenie ich przekroju pracującego,
c) wprowadzenie dodatkowego zbrojenia,
d) zastosowanie odciągów usztywniających konstrukcję.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
5. Do zniszczeń fizycznych nie zalicza się:
a) powstawanie rys i pęknięć,
b) rozwarstwienia elementów,
c) korozji materiałów budowlanych,
d) zwichrzeń i wybrzuszeń elementów ozdobnych.
6. Pomiarów rys nie dokonuje się przez:
a) mierzenie rys tensometrami,
b) pomiar rys śrubą mikrometryczną,
c) wykonywanie pasków kontrolnych,
d) obserwację rys i wykonywanie ich zdjęć.
7. Dokonując ponownego osadzenia elementu z kamienia nie należy :
a) szlifować elementu,
b) oczyszczać elementu z zaprawy,
c) oczyścić z zaprawy miejsca posadowienia,
d) wyjmować elementu z miejsca zamocowania.
8. Dokonując wymiany elementów z kamienia o dużych wymiarach należy:
a) dokonać kotwienia elementu,
b) dokonać wzmocnienia spoiwa,
c) wykonać podparcie przez pierwsze 14 dni,
d) dokonać oszlifowania w celu zmniejszenia masy elementu.
9. Pojedyńcze rysy o szerokości do 4 mm naprawia się przez:
a) założenie kotwi stalowych,
b) przemurowanie pękniętego muru,
c) przez założenie kotwi i zastosowanie iniekcji,
d) poszerzenie rys na kształt jaskółczego ogona i zaszpachlowanie zaprawą.
10. Przemurowania ściany dokonuje się gdy:
a) występują pęknięcia pionowe,
b) występują pęknięcia poziome,
c) pęknięcia są głębsze i występują z jednej strony,
d) pęknięcia są duże, występują w wielu miejscach i wchodzą głęboko w mur.
11. Do zadań kotwi, ściągów i żelbetowych wieńcy spinających mury nie należy:
a) przenoszenie naprężeń ściskających,
b) przenoszenie naprężeń rozciągających,
c) zespolenie układu konstrukcyjnego budynku,
d) zwiększenie sztywności przestrzennej budynku.
12. Przy wykonywaniu nowego otworu w starej ścianie najczęściej stosuje się nadproża:
a) żelbetowe wylewane,
b) żelbetowe prefabrykowane,
c) w postaci dwuteownika minimum 140,
d) zespolone z dwóch kształtowników stalowych.
13. Nadproże wykonuje się w dwóch etapach najpierw po jednej, a za 7 dni po drugiej
stronie, jeżeli grubość ściany jest mniejsza niż:
a) 12 cm,
b) 20 cm,
c) 25 cm,
d) 38 cm.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
14. Poziomowania nadproża po przeciwnych stronach ściany dokonuje się:
a) teodolitem,
b) poziomnicą wężową,
c) poziomnicÄ… metalowÄ…,
d) przewiercając otwory na wylot ściany.
15. Minimalne oparcie nadproża nad wykuwanym otworem powinno wynosić:
a) 10 cm,
b) 15 cm,
c) 20 cm,
d) 30 cm.
16. W sklepieniach o nadmiernych obciążeniach pionowych pęknięcia spoin pojawiają się:
a) przy wierzchołku i po bokach od strony zewnętrznej,
b) przy wierzchołku i po bokach od strony wewnętrznej,
c) od wewnątrz przy wierzchołku i od zewnątrz po bokach,
d) od zewnątrz przy wierzchołku i od wewnątrz po bokach.
17. Naprawy sklepień nieobciążonych o uszkodzeniach rozległych dokonuje się:
a) przemurowujÄ…c sklepienie,
b) wymieniając elementy po kolei od dołu,
c) wymieniając elementy po kolei od góry,
d) przewiercając elementy prostopadle do rys i montując ściągi.
18. Minimalny rozstaw rozpór przy wykopach głębokich wynosi:
a) 50 cm w poziomie i 150 w pionie,
b) 150 cm w poziomie i 100 w pionie,
c) 100 cm w poziomie i 100 w pionie,
d) 100 cm w poziomie i 150 w pionie.
19. Posadzki kamiennej nie układa się:
a) w romb,
b) w kratkÄ™,
c) w jodełkę,
d) na wiÄ…zanie.
20. Do czyszczenia chemicznego elementów z kamienia silnie zabrudzonych sadzą stosuje
siÄ™:
a) kwas solny,
b) Å‚ug sodowy,
c) kwas siarkowy,
d) kwas fluorowodorowy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko ................................................................................................
Naprawianie i konserwacja konstrukcji murowych.
Zakreśl poprawną odpowiedz
poprzez zaczernienie pola z prawidłową odpowiedzią.
Jeżeli pomylisz się  błędną odpowiedz
zakreśl kółkiem.
Numer Odpowiedz
Punktacja
pytania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
6. LITERATURA
1. Adamiec T. Mirski J.: Utrzymanie zasobów budowlanych, WSiP, Warszawa 1999
2. Aktualnie obowiÄ…zujÄ…ce ustawy, rozporzÄ…dzenia i normy
3. Borusiewicz W.: Konserwacja zabytków budownictwa murowanego. Arkady, Warszawa
1985
4. Czasopisma specjalistyczne, np. MURATOR, ATLAS, MATERIAA
Y BUDOWLANE
i inne
5. Kodeks pracy  aktualnie obowiÄ…zujÄ…cy
6. Mac S., Leowski J.: Bezpieczeństwo i higiena pracy dla szkół zasadniczych. WSiP,
Warszawa 2000
7. Martinek W. Pieniążek J.: Technologia budownictwa, WSiP, Warszawa 1997
8. Neufert E.: Podręcznik projektowania architektoniczno-budowlanego, Arkady, Warszawa
1996
9. Praca zbiorowa: Nowy Poradnik majstra budowlanego. Arkady,
Warszawa 2004
10. Praca zbiorowa: Remonty budynków mieszkalnych  poradnik, Arkady, Warszawa 1995
11. Aktualnie obowiÄ…zujÄ…ce ustawy, rozporzÄ…dzenia i normy:
  Prawo budowlane  Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. z póz
niejszymi zmianami.
  Planowanie i zagospodarowanie przestrzenne  Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. z
póz
niejszymi zmianami.
  RozporzÄ…dzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 maja 2004 r. w sprawie
warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie
  Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 2 września 2004 r. w sprawie
szczegółowego zakresu i formy projektu budowlanego.
  RozporzÄ…dzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie
prowadzonych prac konserwatorskich, restauratorskich oraz budowlanych, badań
konserwatorskich i architektonicznych, a także innych działań przy zabytku wpisanym
do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań ukrytych lub
porzuconych zabytków ruchomych
12. Szymański E.: Materiałoznawstwo budowlane. WSiP, Warszawa 1999
13. Wolski Z.: Zarys materiałoznawstwa budowlanego. WSiP, Warszawa 1994
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49