98
Studia Pastoralne 2005, nr 1, s. 98106
Ks. Krzysztof Sosna*
Katowice
PROBLEMATYKA OSÓB NIEPE£NOSPRAWNYCH
WE WSPÓ£CZESNYCH PODRÊCZNIKACH
KATECHETYCZNYCH
Zagadnieniem integracji osób niepe³nosprawnych w spo³eczeñstwie w ostatnich
latach zajmowano siê doæ czêsto. Podjêto szereg dzia³añ w celu znalezienia nale¿-
nego im miejsca we wspó³czesnym spo³eczeñstwie. Dotyczy to zarówno udostêpnie-
nia stanowisk pracy, jak i umo¿liwienia dostêpu do nauki. To oczywicie stawia
konkretne wymagania skierowane pod adresem ludzi, którzy maj¹ wp³yw na tego
typu decyzje.
Do takich instytucji nale¿y równie¿ Koció³, który ma du¿e zas³ugi na tym polu
od wielu lat. W kocielnych instytucjach niepe³nosprawni znajdowali miejsce opie-
ki, wychowania i kszta³cenia ju¿ od dawna. Jak zauwa¿a Zofia Sêkowska:
tendencje zmieniaj¹ce stosunek do osób upoledzonych i wykolejonych mia³y swe ró-
d³o w chrzecijañstwie oraz tendencjach humanitaryzmu. Punktem zwrotnym by³a
po³owa XVI wieku, gdy w. Wincenty à Paulo otworzy³ ochronkê i przytu³ki dla osób
obarczonych kalectwem i chorych
1
.
* Krzysztof Sosna, ks. dr nauk teologicznych w zakresie katechetyki. Obecnie jest adiunktem w Zak³a-
dzie Teologii Pastoralnej i Historii Duszpasterstwa Wydzia³u Teologicznego Uniwersytetu l¹skiego
w Katowicach. Pe³ni funkcjê prodziekana do spraw studentów. Szczególne zainteresowania to: kateche-
za specjalna i historia katechezy. Wa¿niejsze publikacje: Chrzecijañski model wychowania m³odzie¿y
w polskich publikacjach Akcji Katolickiej w latach 19301939, Katowice 2002; Dobry cz³owiek i wizy-
tator z aptekarsk¹ dok³adnoci¹, red. K. Sosna, Z. Brzezinka, Katowice 2002; Powo³anie wieckich
w Kociele w publikacjach Akcji Katolickiej w II Rzeczypospolitej, l¹skie Studia Historyczno-Teolo-
giczne 2002, t. 35, z. 2, s. 377389; Kryteria przygotowania do sakramentów inicjacji chrzecijañskiej
osób niepe³nosprawnych umys³owo, Katecheta 2002, nr 78, s. 109112.
1
Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Warszawa 2001, s. 16.
99
Po ró¿nych historycznych perturbacjach Koció³ realizuje to zadanie do dzisiaj.
W dobie obecnej troska o niepe³nosprawnych nie dotyczy tylko tworzenia ochronek
i zabezpieczenia samej opieki bytowej.
Katecheza jest jednym z podstawowych zadañ Kocio³a. Nast¹pi³y w niej pewne
zmiany zwi¹zane z transformacj¹ ustrojow¹, a tak¿e z przemianami w dydaktyce
2
.
Katechetycy stale podejmuj¹ wysi³ek, aby dostosowaæ przekaz Ewangelii do mental-
noci cz³owieka oraz by korzystaæ z osi¹gniêæ dziedzin nauki, które zajmuj¹ siê t¹
problematyk¹. Katecheza specjalna jest wynikiem takich poszukiwañ. St¹d analogia,
¿e skoro celem katechezy jest wychowanie do dojrza³ej wiary
(por. KKK 5), to pod-
stawowym zadaniem katechezy specjalnej jest doprowadzenie cz³owieka upoledzo-
nego do wiary chrzecijañskiej i jej nieustanne pog³êbianie
3
. Oczywicie trzeba
pamiêtaæ o koniecznoci dostosowania odpowiednio treci i metod do mo¿liwoci inte-
lektualnych osób niepe³nosprawnych umys³owo. Wychowanie w wierze musi odpo-
wiadaæ mo¿liwociom i potrzebom osób niepe³nosprawnych. Nale¿y zatem zastanowiæ
siê, jak wspó³czenie Koció³ w³¹cza siê w integracjê ludzi niepe³nosprawnych ze spo-
³eczeñstwem. Przedmiotem analizy bêdzie katecheza jako miejsce wychowania.
PRÓBA OKRELENIA NIEPE£NOSPRAWNOCI
Istotnym zagadnieniem jest próba okrelenia osoby niepe³nosprawnej, a tym sa-
mym, wskazanie przedmiotu zainteresowania naszych badañ. Istnieje w pedagogice
dzia³ dotycz¹cy osób niepe³nosprawnych
4
. Dlatego konieczne jest zainteresowanie
siê osobami, które z ró¿nych przyczyn nie spe³niaj¹ pewnych okrelonych standar-
dów. Osoby niepe³nosprawne okrela siê jako osoby, których sprawnoæ fizyczna,
psychiczna lub umys³owa trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza czy uniemo¿liwia
¿ycie codzienne, naukê, pracê oraz pe³nienie ról spo³ecznych zgodnie z normami
prawnymi i zwyczajowymi
5
.
Ta definicja pozwala szeroko pojmowaæ niepe³nosprawnoæ, obejmuj¹c du¿y za-
kres pewnych ograniczeñ z niej wynikaj¹cych. Na temat niepe³nosprawnych napisa-
no ju¿ wiele
6
, dlatego pragniemy zaj¹æ siê tylko pewnym aspektem problemu
zadaniami, jakie ma do spe³nienia katecheza.
2
Por. W. Kubik, Rozwój myli dydaktycznej w polskiej literaturze katechetycznej w latach 1895
1970, Warszawa 1987.
3
R. Cha³upniak, Katecheza specjalna w centrum czy na marginesie dzia³alnoci katechetycznej
Kocio³a?¸ w: Katecheza specjalna dzisiaj, red. J. Stala, Kielce 2003, s. 15.
4
Por. O. Lipkowski, Pedagogika specjalna, w: Encyklopedia pedagogiczna, red. W. Pomyka³o,
Warszawa 1997, s. 572576.
5
Por. E. Tomasik, Podstawowe zagadnienia pedagogiki specjalnej, w: Katecheza specjalna , s. 87.
6
Por. Z. Sêkowska, Wprowadzenie do pedagogiki ; J. Sowa, Pedagogika specjalna w zarysie,
Rzeszów 1999; J. Opiat, Kszta³cenie dzieci upoledzonych umys³owo, Warszawa 1994.
PROBLEMATYKA OSÓB NIEPE£NOSPRAWNYCH
100
Przez d³ugie lata ludzi niepe³nosprawnych, szczególnie niepe³nosprawnych umy-
s³owo, izolowano od rodowiska, a nawet zabijano
7
. Badania wykazuj¹, ¿e zwiêkszy-
³a siê liczba osób dotkniêtych tym kalectwem ró¿norodne s¹ tego uwarunkowania
8
.
Nale¿y równie¿ zaznaczyæ, ¿e obecnoæ osoby niepe³nosprawnej w rodowisku na-
bra³a nowej jakoci, czego wyrazem jest publikacja Janusza Kirenki
9
. Z³o¿y³o siê na
to wiele czynników, chocia¿by fakt poznania przyczyn niepe³nosprawnoci umys³o-
wej. Udowodniono naukowo, ¿e przyczyny rodzenia siê dzieci niepe³nosprawnych
umys³owo wynikaj¹ ze z³o¿onych czynników genetycznych, a niekoniecznie zwi¹za-
ne s¹ z problemem alkoholizmu
10
. To oczywicie sprawi³o, ¿e rodziny, w których
przychodz¹ na wiat dzieci niepe³nosprawne umys³owo, przesta³y byæ napiêtnowa-
ne. Ponadto w teologii ludowej znika powoli przekonanie, ¿e niepe³nosprawnoæ
to nie wynik kary Bo¿ej. Nowe spojrzenie pozwala dostrzec nowe wartoci, które
wynikaj¹ z faktu cierpienia Jezusa Chrystusa. To przecie¿ w³anie te treci uwiada-
mia w swoim licie papie¿ Jan Pawe³ II
11
.
W ostatnich latach szczególnie zajêto siê niepe³nosprawnoci¹ umys³ow¹ pod-
jêto intensywne wysi³ki w celu zmian w mentalnoci spo³eczeñstwa, jak równie¿
konkretne dzia³ania praktyczne. Na te pozytywne zjawiska wp³ywaj¹ ró¿ne czynniki,
te, o których by³a mowa wczeniej, ale tak¿e wysi³ki odpowiednich orodków, które
profesjonalnie zajmuj¹ siê dzieæmi niepe³nosprawnymi umys³owo i ich rodzinami.
To jest szczególnie wa¿ne, gdy¿ konieczne jest stworzenie odpowiedniego rodowi-
ska przyjêcia i wychowywania takiego dziecka
12
.
PROBLEMATYKA NIEPE£NOSPRAWNYCH W SZKOLNICTWIE
Trzeba doceniæ podejmowane wysi³ki w kierunku lepszego zrozumienia niepe³-
nosprawnoci. Pedagogika specjalna ma w Polsce ju¿ d³ug¹ historiê. Jej prekursor-
ka, Maria Grzegorzewska, da³a podwaliny tej dziedzinie pedagogiki. To ona
zorganizowa³a Pañstwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej, który kszta³ci³ specjali-
stów dla g³uchych, niewidomych, niepe³nosprawnych umys³owo i niedostosowa-
nych spo³ecznie
13
. Otton Lipkowski pisze, ¿e wywar³a zasadniczy wp³yw nie tylko
7
Por. Z. Sêkowska, Wprowadzenie do pedagogiki , s. 16.
8
Por. K. Lausch, Teoretyczne podstawy katechizacji osób g³êbiej upoledzonych umys³owo, War-
szawa 1987, s. 3041.
9
W stronê spo³ecznego modelu niepe³nosprawnoci, w: Pedagogika specjalna w reformowanym
ustroju edukacyjnym, red. Z. Pylak, Lublin 2001, s. 6268.
10
K. Lausch, Teoretyczne podstawy katechizacji osób , s. 38.
11
Por. List apostolski Salvifici doloris, 11 II 1984.
12
Por. B. Sidor, Trudnoci rozwojowe dziecka niepe³nosprawnego, w: Oblicza dzieciñstwa, red.
D. Kornas-Biela, Lublin 2001, s. 439450.
13
Por. O. Lipkowski, Pedagogika specjalna , s. 573.
KS. KRZYSZTOF SOSNA
101
na rozwój teorii pedagogiki specjalnej, ale tak¿e na organizacjê i metody pracy
w szkolnictwie specjalnym
14
.
Ostatnie lata przynios³y rozwój tej dziedziny pedagogiki, co zaowocowa³o wielo-
ma wnioskami i podjêtymi kierunkami badañ, jak równie¿ wprowadzaniem w ¿ycie
konkretnych osi¹gniêæ w tym zakresie
15
.
Pierwszym efektem jest zmiana pojêæ i okreleñ, id¹ca niejako w parze ze zmian¹
mentalnoci i osi¹gniêciami z zakresu psychologii, pedagogiki, ale tak¿e genetyki
i dziedzin pokrewnych, które pozwoli³y wypracowaæ obecny stan terminologii w pe-
dagogice specjalnej
16
. Pozornie jest to ma³o istotne, jednak fachowcy w tej dziedzi-
nie zdaj¹ sobie sprawê, ¿e za pojêciami kryj¹ siê pewne odniesienia spo³eczne.
Sêkowska analizuj¹c ten problem wyjania, w jakim kierunku postêpowa³ proces
zmian terminologii i równoczenie, jakie to ma znaczenie spo³eczne. Odnosz¹c siê
do ró¿nych definicji ukazuje, ¿e troska o ludzi niepe³nosprawnych towarzyszy³a pe-
dagogom w ci¹gu wielu lat
17
.
Trzeba podkreliæ, i¿ zagadnienie niepe³nosprawnoci obejmuje ludzi upole-
dzonych umys³owo, znajduj¹cych siê w kategorii osób niepe³nosprawnych, dla któ-
rych owo upoledzenie powoduje niemo¿liwoæ spe³niania pewnych okrelonych ról
spo³ecznych
18
.
Jasne jest, ¿e niezale¿nie od rodzaju niepe³nosprawnoci dana osoba nie mo¿e
spe³niaæ okrelonych funkcji. Fenomen pedagogów specjalnych polega na tym, ¿e
zajêli siê prac¹ wychowawcz¹ ludzi, którzy wymagaj¹ szczególnej troski, szcze-
gólnej opieki, chocia¿, niestety w przekonaniu wielu jest to praca bezsensowna.
Dlatego konieczne sta³o siê wypracowanie celów, jakie chce siê osi¹gn¹æ w pracy
wychowawczej.
PROBLEMATYKA NIEPE£NOSPRAWNYCH W KATECHEZIE
Osobami niepe³nosprawnymi zajmuje siê równie¿, i to od wieków, Koció³. Ko-
ció³ organizowa³ pierwsze szpitale w Europie, przytu³ki dla bezdomnych i kalek czy
te¿ upoledzonych umys³owo
19
. Troska o takie osoby wynika z wezwania ewange-
licznego, aby zaj¹æ siê tymi najmniejszymi (por. Mt 25,40).
Zrazu utworzono zorganizowane struktury pomocy chorym, ofiarom kataklizmów,
epidemii, wojen, otoczono opiek¹ ludzi, którzy znaleli siê w trudnej sytuacji ¿yciowej
20
.
14
Tam¿e.
15
Por. Z. Sêkowska, Wprowadzenie do pedagogiki , s. 1822.
16
Por. tam¿e, s. 1316.
17
Por. tam¿e, s. 14, 15.
18
Por. tam¿e, s. 14.
19
Tam¿e, s. 16.
20
Por. J. Umiñski, Historia Kocio³a, t. 2, Opole 1960, s. 497502.
PROBLEMATYKA OSÓB NIEPE£NOSPRAWNYCH
102
Zajmowano siê tak¿e ludmi upoledzonymi, ¿yj¹cymi na marginesie ¿ycia spo³eczne-
go
21
. Powstawa³y zgromadzenia zakonne, których celem by³a troska o tych ludzi.
Oczywicie, skuteczna pomoc dotyczy³a ludzi chorych, rokuj¹cych nadziejê wy-
zdrowienia. Ale podejmowano te¿ pomoc tym, którzy praktycznie nie rokowali nadziei
na wyleczenie. Tak by³o w przypadku tr¹du. Mimo wszystko podejmowano wysi³ek
opieki nad tymi ludmi, których obejmuje wspó³czesna definicja niepe³nosprawnoci.
Na takie dzia³anie mo¿na spojrzeæ jako na gest mi³osierdzia p³yn¹cy z przes³ania
Ewangelii (por. £k 10,30-37). Niejako te¿ obowi¹zkiem by³a troska o takich¿e ludzi,
gdy¿ to wynika z powo³ania, z charyzmatu
22
. Ale rozwijaj¹ca siê psychologia i peda-
gogika spowodowa³a, ¿e zaczêto inaczej patrzeæ na osoby upoledzone. Niew¹tpli-
wie du¿e zas³ugi maj¹ orodki, które w³¹czy³y siê w pracê poszukiwañ i badañ w tej
dziedzinie. Dopiero w³aciwie w ostatnich latach zajêto siê przygotowaniem odpo-
wiedniej kadry do pracy z ludmi wymagaj¹cymi szczególnej troski
23
.
W zakresie katechezy na tej p³aszczynie dokona³o siê bardzo wiele. Do niedaw-
na by³y to dzia³ania spontaniczne, podejmowane przez katechetów entuzjastów, któ-
rzy z w³asnej inicjatywy anga¿owali siê w pracê z osobami wymagaj¹cymi szczególnej
troski. Wyrazem tego jest dzia³alnoæ ks. Konrada Lubosa
24
. Wiele lat swojej pos³ugi
kap³añskiej powiêci³ on pracy z niepe³nosprawnymi. By³y to szeroko rozumiane przed-
siêwziêcia, które swoim zasiêgiem obejmowa³y niepe³nosprawnych umys³owo, niewi-
domych i g³uchoniemych. Owocem tej dzia³alnoci jest chocia¿by rozbudowane
duszpasterstwo g³uchoniemych i niewidomych, które w archidiecezji katowickiej obec-
nie obejmuje dziesiêæ orodków, gdzie pracuj¹ przygotowani kap³ani
25
.
W dziedzinie katechezy osi¹gniêcia dotycz¹ spontanicznej dzia³alnoci kateche-
tów. wiadcz¹ o tym artyku³y zamieszczane w Katechecie
26
. Przez wiele lat kate-
checi borykali siê z wieloma trudnociami. Przede wszystkim nie by³o specjalnego
programu dostosowanego do tego poziomu pracy dydaktycznej. W konsekwencji
podejmowali oni trud akomodacji programu dla dzieci z norm¹ intelektualn¹ i na nim
opierali swoje katechezy. Równoczenie ich dzia³alnoæ charakteryzowa³a siê po-
trzeb¹ przygotowania odpowiednio dostosowanych pomocy, które z koniecznoci
wykonywali sami
27
.
21
Por. tam¿e, t. 1, Opole 1959, s. 459.
22
Por. Jan Pawe³ II, Adhortacja Vita consecrata, 25 III 1996, nr 83.
23
Wymuszenie to wynika z przepisów pañstwowych, które domagaj¹ siê odpowiedniego przygoto-
wania osób pracuj¹cych w ró¿nego rodzaju orodkach przebywania ludzi niepe³nosprawnych umys³o-
wo i odpowiedniego przygotowania nauczycieli religii, którzy ucz¹ w szko³ach specjalnych.
24
Por. J. Myszor, Historia diecezji katowickiej, Katowice 1999, s. 205.
25
Por. Katalog archidiecezji katowickiej 2001, oprac. J. Pawliczek, Katowice 2001, s. 74, 75.
26
K. Mokwa, Zagadnienie przygotowania dzieci do pierwszej spowiedzi w. (19571982), Kate-
cheta 1983, nr 56, s. 193199; K. Sosna, Kryteria przygotowania do sakramentów inicjacji chrzeci-
jañskiej osób niepe³nosprawnych umys³owo, Katecheta 2002, nr 78, s. 109112.
27
H. B¹biñski, Nauczanie religii dzieci upoledzonych, Katecheta 1958, nr 2, s. 139148.
KS. KRZYSZTOF SOSNA
103
Mo¿na zauwa¿yæ, ¿e materia³y do pracy z niepe³nosprawnymi skoncentrowane
by³y zasadniczo na dwóch sakramentach: Eucharystii oraz sakramencie pokuty i po-
jednania. wiadcz¹ o tym pomoce
28
, a tak¿e artyku³y publikowane np. w Kateche-
cie, ukazuj¹ce siê do lat dziewiêædziesi¹tych.
Niew¹tpliwie poczyniono pewne dzia³ania w tym kierunku, ale trzeba obiektyw-
nie przyznaæ, ¿e katecheza niepe³nosprawnych cieszy³a siê ma³ym zainteresowaniem.
Wród dokumentów Kocio³a na uwagê zas³uguj¹ prace synodu diecezji katowic-
kiej, w których czytamy o koniecznoci powo³ania grup katechetycznych dla dzieci
niepe³nosprawnych umys³owo
29
.
Podkreliæ równie¿ nale¿y, ¿e zainteresowanie siê t¹ kategori¹ wiernych wiad-
czy o trosce o ich rozwój duchowy. Czytamy bowiem, ¿e umys³owo upoledzeni
nale¿¹ do wspólnoty parafialnej, która nie powinna zostawiaæ ich na marginesie swe-
go oddzia³ywania, ale w³¹czyæ w swe ¿ycie liturgiczne i sakramentalne
30
. Nawet
uchwa³y II Polskiego Synodu Plenarnego nie dotknê³y tak mocno zagadnienia osób
niepe³nosprawnych, jak synod katowicki
31
.
Ostatnie lata przynios³y w tej kwestii wiele zmian, które wiadcz¹ o g³êbszym
zainteresowaniu siê problematyk¹ niepe³nosprawnych, ich wychowaniem i kateche-
z¹. Przyk³adem jest chocia¿by Dyrektorium katechetyczne Kocio³a katolickiego
w Polsce
32
, Program nauczania religii
33
, podstawa programowa
34
.
O podejmowanych wysi³kach dotycz¹cych katechezy specjalnej wiadcz¹ m.in.
ukazuj¹ce siê w ostatnim czasie publikacje, zarówno teoretyczne zwi¹zane z t¹ proble-
matyk¹, jak i pomoce katechetyczne w tym zakresie
35
. Wprawdzie opracowanie pro-
gramu dostosowanego do poziomu niepe³nosprawnych umys³owo nie jest ³atwe, to
jednak pojawi³y siê pierwsze, jeszcze nieoficjalne podrêczniki s³u¿¹ce jako pomoc
36
.
Podobnie jest z opracowaniem konkretnych pomocy do katechezy: podrêczników
metodycznych, katechizmów dla ucznia i innych koniecznych w katechezie pomocy
dodatkowych (tablice, obrazy, przerocza, p³yty CD itd.).
28
Por. W. Ga³czyñska, Z pomoc¹ dzieciom specjalnej troski, Katowice 1977; K. Lausch, Teoretycz-
ne podstawy katechizacji osób .
29
Por. Wiara, modlitwa i ¿ycie w Kociele katowickim. Uchwa³y I Synodu Diecezji Katowickiej,
Katowice Rzym 1976, s. 202.
30
Tam¿e, s. 201.
31
Zob. II Synod Plenarny (19911999), Poznañ 2001; por. Wiara, modlitwa i ¿ycie..., s. 200202.
32
Konferencja Episkopatu Polski, Kraków 2001.
33
Komisja Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski, Kraków 2001.
34
Konferencja Episkopatu Polski, Kraków 2002.
35
Por. Katecheza osób w szczególnych sytuacjach. Propozycja programu, red. Z. Brzezinka.
36
Por. A. Kielar, J. Tomczak, W ramionach Ojca. Autorski program nauczania religii uczniów
z upoledzeniem umys³owym w stopniu umiarkowanym i znacznym na I, II, III etap edukacyjny. Do
programu opracowane s¹ pomoce dla nauczyciela i uczniów.
PROBLEMATYKA OSÓB NIEPE£NOSPRAWNYCH
104
CO NALE¯Y ZROBIÆ?
Nale¿y zwróciæ uwagê na jeszcze jedno wa¿ne zagadnienie zwi¹zane z katechez¹
osób niepe³nosprawnych umys³owo. W tym celu trzeba postawiæ pytania: W jaki
sposób problematyka osób niepe³nosprawnych jest podejmowana w ramach kateche-
zy? W jaki sposób uczniowie maj¹ zapoznaæ siê z problematyk¹ niepe³nosprawnoci
i jak nauczyæ ich ¿yæ z osobami niepe³nosprawnymi?
Przede wszystkim nale¿y zaznaczyæ, ¿e w podrêcznikach do nauki religii nie za
czêsto dostrzegamy problematykê osób niepe³nosprawnych umys³owo. Analiza pod-
rêczników pozwala natomiast zauwa¿yæ, ¿e dzieci zostaj¹ wprowadzone w rzeczy-
wistoæ cierpienia. Jest to istotne spostrze¿enie, jako ¿e prawda o cierpieniu stanowi
podstawê w kszta³towaniu wiadomoci niepe³nosprawnoci. Cierpienie jest konse-
kwencj¹ grzechu pierworodnego
(por. KKK 1246) i jako takie musi byæ dostrzegane
w tej perspektywie. Dlatego najpierw trzeba wyjaniæ: dlaczego jest z³o na wiecie?
to powinno znaleæ oddwiêk w katechezie
37
. Podrêcznik Danuty Jackowiak i ks.
Jana Szpeta zawiera stwierdzenie, ¿e cierpienie jest trudnym prze¿yciem, które nie
zawsze mo¿na zrozumieæ
38
. Ukazanie cierpienia jest pierwszym krokiem w kierunku
przedstawienia wymiaru niepe³nosprawnoci jako rzeczywistoci towarzysz¹cej cz³o-
wiekowi. Ten aspekt ma swoje odzwierciedlenie w wielu podrêcznikach stosowanych
w katechezie. Józef Tarnawa zauwa¿a, ¿e nieod³¹cznym stanem cz³owieka jest cierpienie
spowodowane niedomaganiem organizmu, chorob¹, kalectwem lub innymi ogranicze-
niami zwianymi z niedoskona³oci¹ struktury cz³owieka
39
. To okrelenie bliskie jest stwier-
dzeniom dotycz¹cym niepe³nosprawnoci.
Istnieje jednak pewne niebezpieczeñstwo w okrelaniu cierpienia jako kary za
grzech (por. KKK 1246). Obiektywnie kryje siê w tym prawda o skutkach grzechu
pierworodnego, jednak przekazuj¹c tê prawdê dzieciom trzeba byæ bardzo ostro¿-
nym, aby nie potraktowa³y ka¿dego cierpienia jako indywidualnej kary za grzechy.
Dlatego w³aciwe wydaje siê omawianie tego problemu raczej w sposób ogólny, aby
nie wyrz¹dziæ krzywdy moralnej.
Ogólne stwierdzenia dotycz¹ce cierpienia powinny doprowadziæ do ukazania cier-
pienia niezawinionego, którego przyk³adem jest bogobojny Hiob. Autorzy podrêcz-
nika: Jezus Chrystus drog¹, prawd¹ i ¿yciem zwracaj¹ uwagê, ¿e na kartach Starego
Testamentu znajdziemy historiê cz³owieka sprawiedliwego Hioba, który bez ¿ad-
37
Por. P. Tomasik, S³owo blisko ciebie. Podrêcznik metodyczny do nauczania religii, kl. I gimn.,
Warszawa 1999, s. 5561.
38
D. Jackowiak, J. Szpet, S³owo Boga jest blisko ciebie. Podrêcznik metodyczny do nauczania religii,
kl. I gimn., Poznañ 2000, s. 133.
39
Por. J. Tarnawa, Katecheza o cierpieniu i umieraniu w nauczaniu Jana Paw³a II, Kraków 2002,
s. 11, 12.
KS. KRZYSZTOF SOSNA
105
nej ze swojej strony winy zostaje dowiadczony wielorakim cierpieniem
40
. Jest to
wa¿ny aspekt wychowawczy, gdy¿ pozwala kszta³towaæ postawê szacunku wobec
ludzi cierpi¹cych, którzy jawi¹ siê w tym ujêciu jako wybrañcy, a nie ofiary Boga.
Uczniowie maj¹ okazjê uwiadomiæ sobie to, co napisa³ ks. Antoni Bartoszek:
ostatecznie jednak cz³owiek ci¹gle czuje siê bezradny wobec mroków cierpienia, szcze-
gólnie w sytuacji, gdy cierpi cz³owiek niewinny, np. dziecko. Jest zatem cierpienie nadal
nierozwi¹zaln¹ tajemnic¹, w obliczu której pozostaje cz³owiekowi tylko zaufanie Bogu
41
.
Dlatego te¿ niepe³nosprawnoæ umys³owa musi byæ równie¿ przedstawiana w wie-
tle cierpienia w szerokim tego s³owa znaczeniu.
Nastêpnym etapem w celu przybli¿enia dzeciom rzeczywistoci cierpienia powin-
no byæ ukazywanie postaci wiêtych, którzy stanowi¹ przyk³ad postawy cz³owieka wie-
rz¹cego wobec cierpienia. W ka¿dej serii podrêczników ta problematyka znajduje swoje
miejsce. Dotyczy to postaci z pocz¹tków chrzecijañstwa, kiedy jest mowa o w. Szcze-
panie
42
czy postaci bliskich naszej polskiej religijnoci, gdy siê mówi o w. Wojciechu
i w. Stanis³awie
43
. Nie brak te¿ przyk³adów siêgania do czasów nam wspó³czesnych
osoba w. Faustyny
44
.
Natomiast inn¹ treæ wnosi postaæ b³. Matki Teresy z Kalkuty. Jej dzia³alnoæ
dotyczy opieki nad ludmi ubogimi, cierpi¹cymi, potrzebuj¹cymi pomocy. Ten przy-
k³ad mo¿e szczególnie mocno oddzia³ywaæ, poniewa¿ jest to postaæ wspó³czesna,
której dzia³alnoæ obejmowa³a troskê o ludzi dotkniêtych wyj¹tkowymi cierpienia-
mi. Jak wiemy, szczególnie bliskie jej sercu by³y osoby, które znalaz³y siê na margi-
nesie ¿ycia spo³ecznego
45
.
Moim zdaniem, nie ma wiêc wyranej potrzeby podkrelania sytuacji osób nie-
pe³nosprawnych umys³owo. Mo¿e zrodziæ siê pytanie: czy nie jest to jaki brak?
Problem jest z³o¿ony. Wydaje siê bowiem, ¿e w katechezie nale¿y znaleæ wiele
treci powiêconych takim osobom. Jednak od strony wychowawczej w³aciwsze
wydaje siê uczenie szacunku do drugiego cz³owieka, cz³owieka cierpi¹cego i potrze-
buj¹cego pomocy ze strony tych, którzy do takiej pomocy s¹ zdolni. To za otwiera
drogê do pomocy równie¿ ludziom niepe³nosprawnym umys³owo. Jest to droga do
traktowania ich jak cierpi¹cych, a nie upoledzonych.
B³¹d wychowania polega na tym, ¿e szczególnie akcentuje siê niezdolnoæ tych osób
do wielu dzia³añ, a to powoduje, ¿e w coraz wiêkszym stopniu staj¹ siê one zale¿ne od
osób drugich, co wcale nie s³u¿y pomocy odnajdywania siê w spo³eczeñstwie. Problem
40
Por. P. de la Herran, J. Próchniewicz, Religia dla klasy II gimnazjum, Warszawa 2002, s. 22.
41
A. Bartoszek, Cz³owiek w obliczu cierpienia i umierania, Katowice 2000, s. 48.
42
Por. P. Tomasik, S³owo blisko ciebie ..., s. 232.
43
Por. Z. Marek, Jezus prowadzi i zbawia w drodze. Podrêcznik metodyczny do kl III gimn., s. 176.
44
Por. P. de la Herran, J. Próchniewicz, Religia dla klasy III gimnazjum¸ Warszawa 2001, s. 168, 169.
45
Por. D. Jackowiak, J. Szpet, S³owo Boga jest blisko ciebie..., s. 22, 23.
PROBLEMATYKA OSÓB NIEPE£NOSPRAWNYCH
106
niejako zostaje otwarty czy nale¿y podkrelaæ niepe³nosprawnoæ, czy raczej pozostaæ
na etapie traktowania osób niepe³nosprawnych umys³owo jako osób cierpi¹cych?
* * *
Z powy¿szych rozwa¿añ wynika, ¿e zagadnienie osób niepe³nosprawnych umy-
s³owo ma swoje miejsce w polskiej katechezie. Osoby te s¹ przedmiotem zaintereso-
wania Kocio³a na ró¿nych p³aszczyznach. Praktyka wykazuje, ¿e w wielu sytuacjach
katecheza specjalna to owoc pracy samych katechetów, którzy opieraj¹ siê na w³a-
snej intuicji w przygotowywaniu odpowiednich materia³ów. Dotychczasowe pomo-
ce katechetyczne to owoc samodzielnych opracowañ i próba podzielenia siê swymi
dowiadczeniami z innymi.
Natomiast analiza podrêczników wykazuje, ¿e nie ma tam szczególnego ekspono-
wania osób niepe³nosprawnych umys³owo. Wynika to z traktowania takich osób jako
czêci integralnej spo³eczeñstwa. Wiêcej natomiast miejsca powiêca siê cierpieniu
i cierpi¹cym w szerokim tego s³owa znaczenia. A przecie¿ do nich nale¿y zaliczyæ
niepe³nosprawnych umys³owo.
Mo¿e lepiej by³oby nie dawaæ gotowej recepty jak traktowaæ osoby niepe³no-
sprawne, ale w sposób indywidualny, w zale¿noci od stopnia upoledzenia intelek-
tualnego podejæ do ka¿dego chorego i w ten sposób ukszta³towaæ w³aciw¹ postawê.
DIE PROBLEMATIK BEHINDERTER PERSONEN
IN DEN KATECHETISCHEN LEHRBÜCHERN DER GEGENWART
Zusammenfassung
Das Problem von Geistigbehinderten gewinnt in den letzten Jahren immer mehr an Bedeu-
tung und wird sowohl im Schulwesen, in öffentlichen Behörden als auch in der Kirche aufgewor-
fen. Es wird versucht, Geistigbehinderte in die Gesellschaft zu integrieren. Deswegen werden für sie
neue Lern-, Studiums- und Arbeitsmöglichkeiten angeboten.
Der lange und zeitaufwendige Integrationsprozess bedarf einerseits einer Änderung in der
Denkweise der nichtbehinderten Menschen. Andererseits müssen bestimmte Maßnahmen ge-
troffen werden, um mit Geistigbehinderten in Kontakt zu kommen. Zu diesen Maßnahmen
gehört u.a. eine korrekt ausgerichtete und gezielte Erziehung der Nichtbehinderten, die es
ermöglicht, Geistigbehinderten ihren eigenen Platz in der Gesellschaft zu schaffen und sie nicht
als benachteiligt zu betrachten. Zum Integrationsprozess soll außerdem die Katechese beitra-
gen, in der der Schwerpunkt vorwiegend auf das Leiden und nicht auf die Geistigbehinderten
selbst gelegt wird. Es kann daher eine richtige Einstellung den Geistigbehinderten gegenüber
gefördert werden.
KS. KRZYSZTOF SOSNA