Problemy wychowawcze rodzin osób niepełnosprawnych
Zanim zostaną opisane problemy, należy zastanowić się, czym jest wychowanie. W książce „Dziecko niepełnosprawne w rodzinie” znalazłam taki skondensowany opis: „Biorąc pod uwagę wszystkie uwagi i próbując określić istotę wychowania, a zarazem uzasadnić potrzebę jego stosowania, można powiedzieć, że:
wychowanie jest celowym działaniem (zespołem działań) osoby (osób), np. rodziców,
działanie to skierowane jest na osobowość (a więc i na zachowania) innej osoby, np. dziecka,
oddziaływania wychowawcze polegają na organizowaniu warunków sprzyjających rozwojowi dziecka i stymulujących ten rozwój. Są to działania sprzyjające pojawieniu się, utrzymaniu, zmianie bądź zlikwidowaniu określonych właściwości (dyspozycji) osobowościowych i zachowań. Prawidłowo realizowane wychowanie ułatwia i przyspiesza rozwój dziecka,
wychowanie realizuje się w obrębie wpływów socjalizujących”1.
Dzieci z niepełnosprawnością umysłową lub fizyczną mają o wiele większe potrzeby niż dzieci sprawne, a w dodatku są to potrzeby specyficzne. Sprostać im muszą przede wszystkim rodzice. Nie jest to proste, ponieważ „przyjście na świat dziecka niepełnosprawnego jest zawsze dla rodziców niezwykle bolesnym ciosem, pasmem niekończących się zmartwień, konceptualną pustką, krzykiem buntu i protestu, a jednocześnie wielkim wyzwaniem losu”2. Wszystkie te przeciwności losy i stygmatyzacja sprawiają, że pojawiają się problemy związane z wychowaniem dziecka.
Problemy wychowawcze mogą pojawić się już na poziomie postaw rodzicielskich względem dzieci. Wyróżnia się kilka nieprawidłowych postaw, np. postawa odtrącająca, zbyt wymagająca, unikająca, nadmiernie chroniąca.3 W pierwszej z nich dziecko zostaje zepchnięte na margines rodziny. Staje się ono zbędnym balastem. Kontakty są raczej formalne, a rodzic występuje, jako osoba dominująca. W takiej sytuacji nie ma szans na prawidłowy rozwój intelektualny, emocjonalny i społeczny. Postawa druga rodzi nadmierne oczekiwania względem dziecka, co prowadzi do frustracji rodziców i obniżonej wartości samego dziecka. Choć rodzice poświęcają dziecku dużo czasu, to chcą dopasować dziecko do świata na siłę, nie licząc się z jego możliwościami. Trzecia postawa podkreśla inność dziecka i brak akceptacji tego faktu przez najbliższych. Dziecko mimo starań i dobrych chęci zostaje odtrącone z powodu swojej odmienności lub niewiedzy rodziców albo braku pomysłów na wychowanie takiego dziecka. Rodzice utrzymują dystans emocjonalny z dzieckiem. W czwartej postawie najbliżsi dziecka niepełnosprawnego starają się go chronić przed światem i złem mogącym go tam spotkać. Tym samym zabierają mu możliwość poznania otoczenia, a także własnych możliwości. Taka postawa dodatkowo upośledza dziecko i prowadzi do jego ubezwłasnowolnienia.4
Każda z nich niesie negatywne skutki i zaburza rozwój dziecka (zarówno zdrowego jak i z deficytami). Stosowanie takich postaw często wynika z niewiedzy w postępowaniu z dzieckiem niepełnosprawnym. Rodzice starają się znaleźć jakieś „ultimatum” w sytuacji, w której się znaleźli.
Mimo wielu trudności dzieci niepełnosprawne powinny być wychowywane w rodzinie naturalnej (w tej, w której się urodziły). Różne koncepcje wskazują potrzebę wszechstronnego wspomagania takich rodzin w wychowaniu i rehabilitacji.5
W książce pod redakcją I. Obuchowskiej Dziecko niepełnosprawne w rodzinie Andrzej Twardowski zwraca uwagę na trzy aspekty dotyczące sytuacji rodzin dzieci niepełnosprawnych:
„1. problemy rodziców i innych członków rodziny oraz problemy interakcji między dzieckiem a rodzicami i innymi członkami rodziny należy traktować jako nie mniej ważne niż zaburzenia w rozwoju samego dziecka;
2. niepełnosprawność dziecka powoduje zmiany w warunkach życia rodziny, zmienia istniejące wzory jej funkcjonowania i może stać się przyczyną nasilania napięć i konfliktów między członkami rodziny (…);
3. pełne zrozumienie zjawisk zachodzących w rodzinie, szczególnie po uzyskaniu informacji o niepełnosprawności dziecka, wymaga uwzględnienia czynnika czasu (…)”6.
To jak rodzice będą pracować z dzieckiem, w jaki sposób będę do niego nastawieni i jaką postawę wychowawczą przyjmą zależy od stopnia adaptacji do sytuacji kryzysowej. Im „problem” będzie bardziej przepracowany, a wnioski bardziej konstruktywne, tym lepsze działanie podczas kontaktów z dzieckiem, a efekt tych poczynań bardziej realny.
Problemy wychowawcze mogą się pojawić w różnych rodzinach przyjmujących jeden z 4 modeli funkcjonowania rodziny.
W modelu „koncentrycznym” dziecko niepełnosprawne znajduje się w centrum. Rodzice, rodzeństwo i pozostali członkowie rodziny koncentrują się na jego potrzebach. Nadmierną opiekuńczością i staraniem rodzina uniemożliwia niepełnosprawnemu dziecku opanowanie podstawowych umiejętności praktycznych. Dziecko takie nie ma możliwości, aby nauczyć się czegokolwiek, ponieważ pozostaje pod wpływami innych członków. Wszyscy go wyręczają, odsuwają od problemów, ograniczając w ten sposób jego rozwój i nie dbając o rozwijanie możliwości przydatnych w przyszłości.
Model „formalny” doprowadza do pozbawienia dziecka niepełnosprawnego miłości, życzliwości i więzi rodzinnych. Dziecko takie jest zepchnięte na margines i traktowane jak zło konieczne. Zaspokajane są u takiego dziecko tylko podstawowe potrzeby, tj. jedzenie, picie, dach nad głową, odzież. Pozbawione jest natomiast okazywania pozytywnych uczuć, pomocy przy rozwiazywaniu problemów, wsparcia, bezpieczeństwa. Często jest też nawet zaniedbane fizycznie, nie tylko emocjonalnie lub społecznie. Dzieci są zalęknione, źle się czują w swojej rodzinie i w otoczeniu rówieśniczym. Zgadzają się na taki stan, ponieważ nie mają siły (i umiejętności) zmienić czegoś w swoim życiu, albo wiedzą, że ich wysiłek nie da zamierzonego efektu.
W modelu „krytycznych relacji” ojciec jest odrzucony (wyrzucony z rodziny). Dzieje się tak prawdopodobnie dlatego, że matka uznaje niezaradność ojca i próbuje go z rodziny wykluczyć. Ojciec po wielu staraniach wycofuje się, czując bezsilność. Na tym konflikcie najbardziej cierpi dziecko, które do prawidłowego rozwoju potrzebuje zarówno ojca, jak i matki. Dziecko jest niepewne uczuć obojga rodziców, oszukane. Boi się o relacje w rodzinie, o możliwość utraty osoby kochanej, jest niepewne, nachalne i podejrzliwe. Nie mogąc poradzić sobie z tak trudnymi sytuacjami przejawia zachowania od agresywnych, po nadmierną lepkość.7
Według mnie największymi problemami wychowawczymi rodzin osób niepełnosprawnych jest brak pełnej rodziny, lub rodziny w ogóle, a także wewnętrzne spory rodziców. Nie ma nic gorszego niż przepychanie się na oczach dziecka, które niewiele rozumie. Sytuacje takie zajmują tyle czasu, że często brakuje go na pracę z dzieckiem niepełnosprawnym. Nie ma sensu też użalać się nad sobą. Lepiej poświęcić siłę i energię na pomoc w rozwinięciu dziecka, jego możliwości i zdolności.
Jest to na pewno bardzo trudne, a osoba, która tego nie doświadczyła nie powinna pouczać rodziców „doświadczonych”, ale właśnie taka osoba jest w stanie spojrzeć na całą sprawę inaczej i czasem znaleźć iskierkę nadziei, i nowe pomysły na pracę z dzieckiem niepełnosprawnym.
Bibliografia
W. Brejnak, K. J. Zabłocki, Wczesna diagnoza i wspomaganie rozwoju dziecka z dysfunkcjami, Warszawa 2009
J. Kielin, Jak pracować z rodzicami dziecka niepełnosprawnego, Gdańsk 2002
E. M. Minczakiewicz, B. Grzyb, Ł. Gajewski, Elementarz dla rodziców. Dziecko ryzyka a wychowanie, Kraków 2003
E. M. Minczakiewicz, Dziecko niepełnosprawne. Rozwój i wychowanie, Kraków 2003
I. Obuchowska, Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, Warszawa 1991
M. Ziemska, Postawy rodzicielskie, Warszawa 1973
↩E. Muszyńska, Ogólne problemy wychowania w rodzinie dzieci niepełnosprawnych [w:] Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, red. I. Obuchowska, Warszawa 1991, s.107
↩E. M. Minczakiewicz, Normalizacja życia rodziny nadzieją i szansą na pomyślny rozwój i przyszłość dziecka niepełnosprawnego [w:] Dziecko niepełnosprawne. Rozwój i wychowanie, red. E. M. Minczakiewicz, Kraków 2003, s. 75
por. M. Ziemska, Postawy rodzicielskie, Warszawa 1973↩
por. J. Kielin, Jak pracować z rodzicami dziecka niepełnosprawnego, Gdańsk 2002↩
↩por. M. Piechal, O trudnym rodzicielstwie-z praktyki dyrektora przedszkola specjalnego [w:] Wczesna diagnoza i wspomaganie rozwoju dziecka z dysfunkcjami, Warszawa 2009
↩A. Twardowski, Sytuacja rodzin dzieci niepełnosprawnych, [w:] Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, red. I. Obuchowska, Warszawa 1991, s.20
↩por. E. M. Minczakiewicz, B. Grzyb, Ł. Gajewski, Elementarz dla rodziców. Dziecko ryzyka a wychowanie, Kraków 2003