Grecy, Rzymianie i ich sąsiedzi – Wrocław 21-23 września 2005

Jacek Wiewiórowski

Barbarzyńcy w armii rzymskiej nad dolnym Dunajem w okresie późnoantycznym

W okresie późnoantycznym obszary nad dolnym Dunajem podzielone były pod

względem administracyjnym na prowincje Scythia Minor i Moesia Secunda, wchodzące w
skład diecezji Tracji

1

. Najpełniejszy obraz rzymskiej organizacji wojskowej na obszarze obu

prowincji daje Notitia dignitatum, spis wszystkich wyższych urzędników cesarskich z
przełomu IV i V wieku, wraz z podporządkowanymi poszczególnym dowódcom armii

oddziałami

2

. Prezentuje ona stan armii rzymskiej na tym terenie z czasów Konstancjusza I

(337-361), z drobnymi zmianami dokonanymi za Walensa (364-378) i Teodozjusza I (379-

395) w Scytii

3

. Informację tę uzupełniają inne źródła, a zwłaszcza odkrycia archeologiczne,

które są też jednym z głównym źródeł wiedzy na temat barbarzyńców służących w

jednostkach armii rzymskiej stacjonujących w obu prowincjach dolnodunajskich

4

.

1

Na temat nazwy prowincji por. T. Mommsen, Verzeichnis der römischen Provinzen aufgesetzt um 297, [w:]

„Gesammelte Schriften“, t. 5, Berlin 1908, s. 561-588; A.H.M. Jones, The Later Roman Empire (284-602). A
social, economic and administrative Survey, Oxford-Cambridge Mass.1964, t. III, s. 386. Na temat historii
prowincji por. z nowszej literatury R. Vulpe, I. Barnea, Din Istoria Dobrogei, vol. II: La Romani Dunârea de
Jos, Bucareşti 1968; M. Zahariade, Moesia Secunda, Scythia şi Notitia Dignitum, Bucareşti (1988); A.
Suceveanu, A. Barnea, La Dobrudja Romana, Bucarest 1991 oraz z poglądowych prac drobniejszych: E.
Popescu, L'image de l'au - delà dans une province frontière du Bas-Empire (IVe-VIe siècle): La Scythie Mineure
(Dobrudja), [w:] „Studien zur Geschichte der römischen Spätantike. Festgabe für prof. J. Straub“, hrsg. v. E.
Chrysos, red. A.A. Forrlas, Athen 1989, s. 209-221; A. Barnea, L'Époque du Dominat au Bas-Danube.
Présences, Liaisons, Influences, Balcanica Posnaniensia 7 (1995), s. 277-283; idem, Une province chrétienne
sous Justinien: La Scythie Mineure, [w:] „Acta XIII Congressus Internationalis Archaelogiae Christianae II“,
Città del Vaticano-Split 1998, s. 807-822.

2

Notitia Dignitatum accedunt Notitia Urbis Constantinopolitanae et Laterculi Provinciarium, ed. O. Seeck,

Berlin 1876. Literatura na temat tego spisu, w tym powstała w ostatnich latach jest przebogata. Zob. zestawienie

http://members.ozemail.com.au/~igmaier/notitia

Dla obszarów dolnodunajskich, z uwzględnieniem literatury

ogólnej, patrz też zwłaszcza M. Zahariade, op. cit., s. 21-27.

3

Por. z nowszych opracowań A. Aricescu, The Army in Roman Dobrudja, BAR International Series 86, Oxford

1980, s. 62; M. Zahariade, op. cit., s. 91 i n. oraz 185. Patrz też T. Sarnowski, Die Legio I Italica und der untere
Donauabschnitt der Notitia Dignitatum, Germania 63 (1985), s. 126-127. Według niego pieczęcie legionowe z
obszaru Mezji Secunda potwierdzają, że w ogólnych zarysach organizacja wojskowa w tej prowincji
zobrazowana w Notitia dignitatum, pochodzi z czasów współrządów Konstantyna Wielkiego i Licyniusza.
Pieczęcie ze Scytii wskazują natomiast, że lista w Notitia dignitatum nie odpowiadała realnemu stanowi
jednostek. Zob. też pełniejsze opracowanie tego autora pt. Wojsko rzymskie w Mezji Dolnej i na północnym
wybrzeżu Morza Czarnego, Warszawa 1988. Na temat wojskowości rzymskiej na obszarze naddunajskim pisał
też ostatnio R. Ivanov, Das römische Verteitigunssysteman der unteren Donau zwischen ‘Dorticum’ und
‘Durostorum’ von Augustus bis Maurikius, Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 78 (1998), s. 467-
640, (zwłaszcza s. 519 i n.).

4

W tekście in extenso cytuję jedynie inskrypcje, w wypadku źródeł narracyjnych poprzestając na odwołaniu do

powszechnie dostępnych wydań źródeł.

1

Grecy, Rzymianie i ich sąsiedzi – Wrocław 21-23 września 2005

W niniejszym tekście postaram się naświetlić rozmiary barbaryzacji jednostek armii

regularnej przez pryzmat biografii poszczególnych żołnierzy - postaci historycznych, które
można zindywidualizować. Uwagi poniższe zaliczyć można do nurtu badań

prosopograficznych

5

, w ramach których na temat barbarzyńców w armii rzymskiej istotne są

zwłaszcza studia dotyczące Germanów autorstwa uczonych pochodzących z krajów

niemieckich

6

, a w wypadku obszaru dolnodunajskiego także badaczy bułgarskich, dotyczące

Traków, Protobułgarów i Bułgarów

7

.

Przy omawianiu zagadnienia przyjąłem jako najbardziej klarowny porządek

merytoryczny, według kryterium stopnia wojskowego, a w jego ramach układ

chronologiczny, z podziałem na obie prowincje, na pierwszym miejscu omawiając lepiej

5

5

Zob. na temat prozopografii późnoantycznej np. A. Chastagnol, La Prosopographie, méthode de recherche sur

l'histoire du Bas-Empire, Annales 25 (1970), s. 1229-1235; M. Salamon, Prosopographia epoki przełomu
starożytności i średniowiecza, Meander 50 (1995), z. 11-12, s. 549-553. Dla badań prosopograficznych
szczególnie ważne jest monumentalna, mimo wielu braków Prosopography of the Later Roman Empire vol. I,
ed. A. H. M. Jones, J. R. Martindale and J. Morris, Cambridge 1971; vol. II, ed. J. R. Martindale, Cambridge
1980; vol. III, ed. J. R. Martindale, Cambridge 1992 (dalej jako PLRE). Zob. na temat jej braków np. J. Morris,
Prosopography of the Later Roman Empire, Klio 46 (1965), s. 361-365; T.D. Barnes, Another forty missing
Persons (A. D. 260-395), Phoenix 28 (1974), s. 224-233; J. R. Martindale, Addenda et corrigenda, Historia, 23
(1974), s. 246-252; R.W. Mathiesen, Forty-three missing patricians, Byzantinische Forschungen, 15 (1990), s.
87-100.

6

6

Zob. np. W. Enßlin, Zur Heermeisteramt des spätrömischen Reiches, [w:] Klio 23 (1929-1930), s. 306-325;

Klio 24 (1931), s. 102-147, 467-502; idem, Germanen in römischen Diensten, Gymnasium (Heidelberg), 52
(1941), s. 5-25; M. Waas, Germanen in römischen Dienst (im. 4. Jh. n. Chr.), Bonn 1971; W. Rau, Die
römischen Heermeister des 4. Jahrhunderts n. Chr. (mit einer prosopographischen Dokumentation), Nürnberg
1974; A. Demandt, Der spätrömische Militäradel, Chiron 10 (1980), s. 609-637; A. Schwarcz,
Reichsangehörige Personen Gothischer Herkunft. Prosopographische Studien, (diss., maszynopis), Wien 1984.
Nieocenione pozostają jednak nadal noty biograficzne w Paulys Real-Encyclopädie der classischen
Altertumwissenschaft, Stuttgart 1894-1978 (dalej jako RE). W tym nurcie badań sytuuje się też praca M.
Wilczyńskiego, Germanie w służbie zachodniorzymskiej w V w.n.e. Studium historyczno-prosopograficzne,
Kraków 2001.

7

Zob. zwłaszcza prace V. Beševlieva (Die Thraker im Ausgehenden Altertum, Studii Clasice 3 (1961), s. 251-

263 = V. Beševliev, Bulgarisch-Byzantinische Aufsätze, London 1978, XXIX; Untersuchungen über die
Personennamen bei den Thrakern, Amsterdam 1970; Kleinasiatische Personennamen in den spätgrieschichen
und spätlateinischen Inschriften aus Scythia Minor, Moesia Inferior und Thracien, Pulpudeva 2 (1976), s. 94-98;
Die Protobulgarische Periode der Bulgarischen Geschichte, Amsterdam 1981; P'rvobulgari. Istorija, Sofia
1984) oraz V. Velkova (Kleinasiaten und Syrer in dem Balkangebieten während der Spätantike (IV-VI Jh.),
Études Historiques 2 (1965), s. 19-29 = V. Velkov, Roman Cities. Collected Studies, Amsterdam 1980, s. 251-
262; Zur Frage der ethnischen Zusammensetzung der Bevölkerung in den Städten Thrakiens in der Spätantik,
[w:] „Neu Bieträge zur Geschichte den Alten Welt“, II, Berlin 1965, s. 267-280 = V. Velkov, Roman Cities..., s.
277-290; L'etat ethnique in Dobrudža au cours du IVe-VIe s., [w:] „Dobrudža. Etudes ethno-culturalees. Recueil
d'Articles“, Sofia 1987, s. 13-21). Zob. też nt. obszaru dolnodunajskiego w okresie późnoantycznym K. Ilski,
Biskupi Mezji I Scytii IV-VI w., Prosopographia Moesiaca III, 2, Poznań 1995; A. Barnea, Prosopographia
Scytiae Minoris nach den epigraphischen und sphragistischen Quellen (J. 284-7. Jh.), [maszynopis na prawach
rękopisu]. W niniejszym szkicu uzupełniłem i zmodyfikowałem wnioski prezentowane w pracy: J.
Wiewiorowski, Moesiae Secundae et Scythiae Minoris exempla prosopographica, [w:] Scripta Minora III,
Aetas imperatoria, pod red. B. Lapisa, L. Mrozewicza i K. Ilskiego, Poznań 1999, s. 347-361.

2

Grecy, Rzymianie i ich sąsiedzi – Wrocław 21-23 września 2005

zbadaną Scytię Mniejszą. Pominąłem przykłady osób, które pojawiły się wyłącznie

incydentalnie na terenie dolnodunajskim, a ich służba w wojsku rzymskim nie była związana
z jednostkami stacjonującym tam stale

8

. Poza przedmiotem moich rozważań pozostaje

zagadnienie barbarzyńców służących w oddziałach wystawianych przez sojuszników -
foederati

9

. Współdziałały one tylko z regularną armią rzymską, ale nigdy nie były jej częścią

składową

10

.

Zwierzchnikiem wojsk stacjonujących na terenie prowincji Moesia Secunda i Scythia

Minor – początkowo tylko armii pogranicza, limitanei - byli prawdopodobnie już od czasów
Dioklecjana duces provinciarum

11

. Zindywidualizowanych jest kilkunastu dowódców tego

stopnia w obu prowincjach (łącznie z czterema postaciami, które według niektórych badaczy
mogły być duces

12

). Spośród nich czterech było być może pochodzenia barbarzyńskiego, a

więc statystycznie niewiele więcej niż w innych prowincjach imperium

13

.

8

Zob. np.: J. Wiewiorowski, Moesiae Secundae…, passim (lista niekompletna).

9

9

Na temat foederati w okresie późnoantycznym a zwłaszcza roli Germanów istnieje ogromna literatura

przedmiotu. Por. z nowszych pozycji: E. Chrysos, Legal Concepts and Patterns for Barbarian Settlement on
Roman Soil, [w:] “Das Reich und die Barbaren”, hrsg. v. E. K. Chrysos und A. Schwarcz, Wien-Köln 1989,
s. 13-24; J.H.G.W. Liebeschuetz, Barbarians and Bishops. Army, Church and State in the Age of Arcadius
and Chrysostom, Oxford 1990, 28-31, 32-47; P.J. Heather, Goths and Romans 332-489, Oxford 1991,
passim; M. Mirkovič, Ύπήκooι und σύμμμαχoι. Ansiedlung und Rekrutirung von Barbaren bis zum jahr 382,
[w:] Klassisches Altertum, Spätantike und frühes Christentum, A. Lippold zum 65. Geburstag, Würzburg
1993, s. 425-434; S. Williams, G. Friell, Theodosius. The Empire at Bay, London 1994, s. 91-102; P.
Souther, K.R. Dixon, The Late Roman Army, London 1996, s. 46-52; R. Malcolm Errington, Theodosius and
the Goths, Chiron 26 (1996), s. 1-27; H. Wolfram, The Roman Empire and its Germanic Peoples, Berkeley-
Los Angeles 1997, s. 57 i n.

10

10

Pomijam tutaj koncepcję, że Konstantyn Wielki po wojnie gockiej w 332 r., związał Gotów zadunajskich

trwałymi więzami z imperium, nadając im status zbliżony do żołnierzy limitanei (koncepcja tzw. Gothia
Romana), co przetrwać miało do lat 367-369. Patrz E.K. Chrysos, Το Βυζάvτιov και oι Γότθoι, Thessalonica
1972, s. 55-73; idem, Gothia Romana. Zur. Rechtslage des föderatlandes der Westgoten im 4. Jh, Dacoromania
1 (1973), s. 52-64. Jej przyjęcie prowadziłoby do zaliczenia do grupy barbarzyńców służących w regularnej
armii rzymskiej wojowników gockich zamieszkujących na terytorium zadunajskim. Teoria Chrysosa jest
słusznie krytykowana. Por. P.A. Barceló, Roms auswärtige Beziehungen unter der Constantinischen Dynastie
(306-363), Regensburg 1981, zwłaszcza s. 53-56, z odnośnikami do dalszej literatury oraz U. Wanke, Die
Gotenkriege des Valens, Studien zu Topographie und Chronologie im untere Donauraum von 366 bis 378 n.
Chr., Frankfurt am Main 1990, s. 81 i n.; A. Lippold, Konstantin und die Barbaren (Konfrontation? Integration?
Koexistenz?), Studi italiani di Filologia Classica, ser. 310=85 (1992), s. 371-391.

11

Bibliografię prac poświęconych tym oficerom zamieściłem w artykule pt. Status prawny działek żołnierzy’

limitanei’ nad dolnym Dunajem, [w:] „Wielokulturowość polskiego pogranicza: ludzie, idee, prawo”, pod red.
A. Lityńskiego i P. Fiedorczyka, Materiały ze Zjazdu Katedr Historycznoprawnych. Augustów 15-18 września
2002 roku, Białystok 2003, s. 181, p. 5.

12

Zob. J. Wiewiorowski, The Legal Status of Roman Army Commanders in Moesia Secunda and Scythia Minor

[w:] Eos 58 (2001), z. 2, s. 351-360 (wskazałem tam 17 duces w obu prowincjach; w literaturze podawane są też
inne niższe liczby. Zob. np. R. Ivanov, op. cit, s. 519-520).

13

Przykładowo, w IV w. pochodzenia barbarzyńskiego mogło być ok. 10 % znanych dowódców tego stopnia.

Zob. H.C. Teiler, Hariomundus en Haldagates. Enkele opmeringen over barbaren in Romeise krijgdienst,
LAMPAS 22 (1989), s. 49-58 (opierając się na PLRE I, fasti).

3

Grecy, Rzymianie i ich sąsiedzi – Wrocław 21-23 września 2005

Pierwszy spośród czterech duces, Sappo, dowodził w Scytii i znany jest jedynie z

łacińskiej inskrypcji odnalezionej we współczesnym miasteczku Carcaliu w Dobrudży,
datowanej na czasy Konstancjusza II (337-340 r.)

14

. Na barbarzyńskie pochodzenie tego

oficera wskazywać może jego imię, które według części badaczy jest pochodzenia dackiego
lub celtyckiego

15

.

Kolejny dux Scythiae, któremu przypisać można barbarzyńskie pochodzenie znany

jest dopiero z VI w. Według kilku źródeł narracyjnych, w walkach z Hunami na Krymie i

Bułgarami w Tracji w 528 r. brał udział niejaki Baduarius, najprawdopodobniej dux
Scythiae

16

. O jego barbarzyńskim pochodzeniu świadczyć może jedynie przypuszczalnie

gockie imię

17

.

Gockie imię nosił z pewnością Gibastes, znany z greckiego epitafium córki

odnalezionego w Axiopolis, datowanego na V lub VI w.

18

Część współczesnych badaczy

sądzi, iż był on również dux Scythiae o gockim pochodzeniu.

14

Imp[pp(eratores) Caes(ares)/ Fl(avius) C(laudius) Constantinus Al[aman(icus) max(imus), Goth(icus)

max(imus) et]/ Fl(avius) Iul(ius) Constantius Sarm(aticus) [Per]si[cus] [max(imus) et]/ Fl(avius) Iul(ius)
Constans Sarm(aticus) pii felices Aug(usti)/ locum in parte limitis positum gentilium/ Gotho[ru]m t[e]meritati
semper aptissium ad [co]nfirmandum provincialium/ [s]uorum [ae]ternam securitatem erecta istius fabr[ic]ae
munitione clauserun-/ tlatru[nc]ulorumque impetum perennis mun[imi]nis dispositione tenuerunt/ adiuvante
Sappone v(iro) p(erfectissimo) duce limitis/ Scythiae. Cyt. według: Inscriptiile grecesti si latine din secolele IV-
XIII descoperite in România, vecueillies, traduites en roumain, accompagne'es d'indices et commentes par
Emilian Popescu, Bucarest 1976 (dalej jako IGLR), nr 238. Zob. na temat Sappo szerzej J. Wiewiorowski,
Moesiae Secundae... s. 434-436.

15 D. Detschew, Die thrakischen Sprachreste, Wien 1957, s. 422; V. Beševliev, Kleinasiatische..., s. 94-98.

16

Zob. Ioannis Malalae, Chronographia, XVIII, 432, 437 (ed.: CSHB, ed. L. Dindorf, Lipsiae 1831; The

Chronicle of John Malalas, ed. E. Jeffreys, M. Jeffreys, R. Scott and others, [w:] "Australian Association for
Byzantine Studies, Byzantina Australiensia" 4, Melbourne 1986) Kronika Jana biskupa Nikiu 90, 68-9 (ed.: The
Chronicle of John of Nikiu, ed. R.H. Charles, London 1916); Theophanes Confessor, Chronographia, AM. 6020,
6031 (ed.: C. de Boor, Leipzig 1883, 1885; The Chronicle of Theophanes Confessor. Byzantine and Eastern
History AD. 284-813, Translation with Introduction and Commentary by C. Mango and R. Scott with the
Assistance of G. Greatrex, Oxford 1997); Georgius Cedrenus, Compedium Historiarum, I 645 (ed.: I. Bekker,
Bonnae 1838-1839). Zob. na temat Baduariusa i jego stanowiska: J. Wiewiorowski, Moesiae secundae..., s. 365-
366.

17

Tak: M. Schönfeld, Wörterbuch der altgermanischen Personen- und Völkernamen, Heidelberg 1911 (reed.

Darmstadt 1965), s. 40.

18

†

_

Εvθάδε κατά-/ κειται

_

Αvθo

_

σ/ α

_

ε

_

γεv(εστάτη) θυγά-/ τηρ Γιβάστoυ τo

_

/ μεγαλoπρ(εστάτoυ)

κόμ(ητoς)/ τ

_

v β[ίov τ]ελέ/ σασα... /

_

με

_

v... Cyt. według IGLR nr 195. Imię Gibastes jest z pewnością gockie;

zob. M. Schönfeld, op. cit., s. 107-108; E. Förstemann, Altdeutsches Namenbuch. Band I: Personennamen,
verfaßt von H. Kaufmann, München 1968, s. 144-145. Stąd o gockim pochodzeniu Gibastesa przekonany był R.
Vulpe, Historie ancienne de la Dobrudja, Bucareşti 1938, s. 339, p. 2 (cyt. za: IGLR, s. 206-208). Zob. na temat
Gibastesa szerzej: J. Wiewiorowski, Moesiae Secundae..., s. 411-413.

4

Grecy, Rzymianie i ich sąsiedzi – Wrocław 21-23 września 2005

Sądząc z imienia, gockiego pochodzenia mógł być też Rumoridus, hipotetyczny dux

Moesiae secundae około 369 r., znany z pięciu stemplowanych cegieł

19

, odnalezionych na

terenie Mezji Secunda (Novae, Iatrus, Trimmamium, Sexagintaprista, Pliska) oraz jednej w

Scytii Minor (Carsium, okolice Konstancy), utożsamiany przez najnowszych wydawców
inskrypcji z Flawiuszem Rumoridusem, dowódcą wojskowym za Walentyniana II i konsulem

roku 403 r.

20

.

Oficerów niższego stopnia niż dux w obu prowincjach dolnodunajskich znanych jest

przypuszczalnie trzynastu, z których pięciu przypisać można barbarzyńskie pochodzenie.

Na przełom III i IV w. datowane jest łacińskie epitafium zawodowego żołnierza

Valeriusa Thiumpusa, odkryte w Troesmis, w Scytii Mniejszej

21

. Służył on początkowo w

legionie XI Claudia stacjonującym w Mezji Secunda, później zaś na cesarskim dworze,

następnie jako protector

22

, by u końca swej kariery zostać prefektem utworzonego za

Dioklecjana legionu II Herculia, stacjonującego w Troesmis (Not. Dig. Or., 39.29). O jego

przypuszczalnie barbarzyńskim pochodzeniu zdaje się przesądzać bardzo rzadki kognomen:
Thiumpus (Thumpus)

23

.

19

Zob. szerzej na temat tej kategorii źródeł i ich znaczenia w badaniach historycznych w obszarze

naddunajskim T. Sarnowski, Die Ziegelstempel aus Novae. Systematik und Typologie, Archeologia (Wrocław-
Warszawa) 34 (1983, ed. 1985), s. 17-61; idem, Późnorzymskie stemple legionów dolnomezyjskich, Novaensia 2
(1991), s. 9-31.

20

RVMORID. Cyt. według Inscripţiile din Scythia Minor, t. V, collegit, vertit, E. Doruţiu-Boilă, Bucareşti 1980,

nr 125, s. 147. Imię jest z pewnością wschodniogermańskie, być może ostrogockiegockie; zob. M. Schönfeld,
op. cit., s. 193-194; E. Förstemann, op. cit., s. 201. Autorem koncepcji, iż był on dux Moesiae secundae jest T.
Sarnowski, Die legio I Italica…, s. 124-125. Zob. na temat Rumoridusa szerzej J. Wiewiorowski, Moesiae
secundae..., s. 434.

21

21

D(is) M(anibus)/ Val(erio) Thiumpo qui/ militavit in Leg(ione)/ XI Cl(audia) lectus/ in sacro/ comit(atu)

lanciarus/deinde protexit /annis V missus/pref(ectus) Leg(ionis) II Hercul(iae) [e]git ann(is) II semise
et/decessit. Vixit ann(is)/ XXXXV m(ensibus) III d(iebus)/ XI. Aurel(ius).... Cyt. według IGLR nr 236. Por. inne
wydania inskrypcji i literatura na jej temat zebrane [w:] J. Wiewiorowski, Moesiae secundae…, s. 447-448. Jej
tekst został przetłumaczony na j. angielski [w:] J. B. Campbell, The Roman Army 31 BC - AD 337. A
Sourcebook, London-New York 1994, nr 386.

22

Pięcio-sześcioletnia służba jako protector była jak się zdaje regułą; por. PLRE I: Fl. Albinus, Fl. Marcus 4,

Martinus 1, Fl. Memorius 2. Por. na temat protectores w okresie późnoantycznym: R. Grosse, Römische
militärgeschichte von Galienus bis zum Beginn der byzantinischen Themenverfassung, Berlin 1920 , s. 13-15; E.
Stein, Histoire du Bas-Empire, t. I, Paris 1959, s. 57-58, 240; A.H.M. Jones, op. cit., s. 53-54, 636-640 i szerzej
F. Trombley, Ammianus Marcellinus and fourth-century warfare. A ‘protector’s’ approach to historical
narrative, [w:] “The late Roman world and its historian. Interpreting Ammianus Marcellinus”, ed. by J.W.
Drijvers and D. Hunt, London 1999, s. 17-28.

23

Być może słuszny jest pogląd, że był on pierwszym, lub jednym z pierwszych dowódców tego legionu; tak:

E. Popescu, [w:] IGLR, s. 246-249; idem, Epigraphische Beiträge zur Organisation des skythischen Limes im
4. - 6. Jh., [w:] „Limes. Akten des XI. Internationalen Limeskongresses”, ed. J. Fitz, Budapest 1977, s. 443-444.
Na temat spornej kwestii istnienia prefektów legionów w okresie późnoantycznym zob. Th. Mommsen, Das
römische Militärwesen seit Diocletian, Hermes 24 (1889), s. 214-215, 269-270; R. Grosse, op. cit., s. 150; D.

5

Grecy, Rzymianie i ich sąsiedzi – Wrocław 21-23 września 2005

Z greckiego epitafium decanusa (dziesiętnika)

24

Markellosa, odnalezionego w

Odessos (Warnie) i datowanego przez większość badaczy na VI w., znany jest jego
bezpośredni zwierzchnik - Dudus

25

. Był on najprawdopodobniej trybunem

26

oddziału armii

polowej comitatenses

27

, stacjonującego w zamku Ρoυvις (Ρoυvης). Imię Dudus, niezwykle

rzadkie, ale znane w późnym antyku, wskazywać również może na barbarzyńskie

pochodzenie tego oficera

28

.

W literaturze pojawiły się również koncepcje innego datowania inskrypcji. I tak,

M. Zahariade przyjął bez bliższego uzasadnienia, że inskrypcję należy datować na IV lub
V w.

29

Słabo udokumentowaną koncepcję datująca jej powstanie na X wiek zaprezentował

z kolei J.R. Martindale

30

. Ta hipoteza prowadzić musiałaby do wykluczenia Dudusa z

grupy oficerów późnorzymskiej armii stacjonujących nad dolnym Dunajem i stąd wymaga

dokładniejszego rozważenia. Opiera się ona tylko na fakcie występowania w tekście
terminu pochodzenia germańskiego: βάvδov, który w X w. oznaczał rodzaj jednostki

wojskowej armii bizantyńskiej. Termin ten znany jest jednak już w źródłach z VI w.,

van Berchem, L'armée de Dioclétien et la réforme constantinienne, Paris 1952, s. 100; W. Enßlin, Praefectus
legionis, [w:] RE XXII, 2, col. 1326-1328.

24

Por. np. Fiebiger, Decanus nr 1, [w:] RE IV, col. 2245-2246; R. Grosse, op. cit., s. 110.

25

+

{

Εvθάδε κατάκιται/Μάρκελλoς

∈

τ

℘

ς μακαρίας μvή-/μης δέκαρχoς βάvδoυ κόμιτoς/Δoυδoυ καστελίoυ

Ρoυvις·/τελευτ δ

∞

μ(ηv

∈

ς)

{

Απρλίoυ/

∅

vδ(ικτι



voς) ια

{

. +. Cyt. według V. Beševliev, Spätgriechische und

spätlateinische Inschriften aus Bulgarien, Berlin 1964 (dalej jako SGLI), nr 89. Por. na temat Dudusa szerzej: J.
Wiewiorowski, Moesiae secundae…, s. 379-380. W niniejszym tekście zmodyfikowano przedstawione tam
stanowisko.

26

Takie stanowisko prezentował V. Beševliev w: SGLI, s. 61; Die Protobulgarische..., s. 44; Starochristianskite

nadpisi ot Varna kato istoričeski izvor, Izviestija Muziej Varna 19 (1983), s. 19. Na temat tego stopnia
oficerskiego w okresie późnorzymskim por. Th. Mommsen, Das römische Militärwesen..., s. 214, 269-270;
Lengle, Tribunus, [w:] RE VI A, 2, col. 2445-2448; R. Grosse, op. cit., s. 145-150. Zob. też na temat
terminologii: L. Hahn, Zum Sprachenkampf in römischen Reich bis auf die Zeit Justinians. Eine Skizze,
Philologus, Supplementum Band 10 (1907), s. 699, p. 66 i s. 711, p. 122.

27

Tak: M. Zahariade, op. cit., s. 95.

28

Por. M. Schönfeld, op. cit., s. 72 i E. Förstemann, op. cit., s. 99 (jako imię prawdopodobnie germańskiego

pochodzenia); D. Detschew, op. cit., s. 151 (jako imię trackiego pochodzenia); L. Zgusta, Die Kleinasiatische
Personennamen, Praha 1964, 306 2, 306 8-11 (jako imię małoazjatyckie).
29
M. Zahariade, op. cit., s. 95.

30

PLRE III a, s. 428 (Dudus): “The date may be sixth-century, to judge by the character of inscription, but could

be much later (?tenth century), when 'schollarii' had been divided into thirty 'banda' under its own 'comes'.”
Odwołał się on w tym miejscu do J.B. Bury’ego, The Imperial Administrative System in the Ninth Century. With a
revised Text of the Kletorologion of Philotheos, London 1911, s. 53-55.

6

Grecy, Rzymianie i ich sąsiedzi – Wrocław 21-23 września 2005

głównie na oznaczenie oddziałów o charakterze etnicznym

31

. Za datowaniem inskrypcji na

VI w. przemawia też szereg innych wskazówek. Jak wskazałem wyżej, imię Dudus, znane
było w późnym antyku. Także imię zmarłego - Μάρκελλoς jest wersją popularnego w

antyku łacińskiego imienia Marcellus, znanego również w wersji greckiej z dwóch
inskrypcji odnalezionych nad dolnym Dunajem w Scytii Minor

32

. Także noszony przez

Markellosa stopień podoficerski δέκαρχoς (=decanus), spotykany był w źródłach z okresu
późnoantycznego. Za datowaniem epitafium na VI w. przemawiają też stosowane w

tekście formuły podobne do używanych w innych późnoantycznych inskrypcjach
nagrobnych z tego terenu

33

. Za datowaniem inskrypcji na wiek VI przemawia wreszcie

wymieniona w niej indykcja ια΄, którą odnieść można do 515 r.

34

oraz utożsamienie

wzmiankowanego w inskrypcji zamku Ρoυvις (=Ρoυvης) z miastem Krunoi-Dionysopolis,

położonym na terenie Scytii Minor

35

.

W literaturze zaprezentowano też koncepcję kwestionującą służbę Dudusa w

armii rzymskiej. Według niej Dudus jest utożsamiany z komesem Dudą, żyjącym na
początku VI w.

36

, który służył w saiones, gwardii stworzonej przez króla Ostrogotów

Teodoryka Wielkiego. Saiones spełniali funkcje królewskich wysłanników, wykonując
różne, w tym poufne misje

37

, a komes Duda miał dostarczać w 515 r. listy Teodoryka

31

Por. np. C.F.Du Cange, Glossarium ad scriptores mediae et infimae graecitatis, Lyon 1688 (reed. Paris 1943),

col. 173-174; Thesaurus gracae linguae, ab Henrico Stephano constructus, Parisiis 1831-1865, vol. II, s. 106; L.
Hahn, op. cit., s. 707 R. Grosse, op. cit., s. 310-311; R. MacMullen, Soldier and Civilian in Later Roman
Empire, Cambridge Mass. 1963, s. 166. Zob. też dla okresu późniejszego: J.F. Haldon, Byzantine Praetorians:
An Administrative, Institutional and Social Survey of the Opsikon and the Tagmata c. 580-900, Bonn 1990, s.
172 i n., s. 276 i n.; A. Kazhdan, Bandon, [w:] “Oxford Dictionary of Byzantium”, ed.A.P. Kazhdan, vol. I,
New York-Oxford 1991, s. 250.

32

Por. IGLR, nr 31 i 47. Na temat drugiej inskrypcji zob. też J. Wiewiorowski, Moesiae Secundae…, s. 424.

33

Por. epitafia z V i VI w. zebrane [w:]: IGLR, ISM, SGLI. Duża ich ilość czyni cytowanie poszczególnych

inskrypcji bezprzedmiotowym.
34

Tak: V. Beševliev, Starochristianskite..., s. 19.

35

Obecne Balčik. Por. V. Beševliev, [w:] SGLI, s. 60-61. Zob. też Lackheit, Krunoi [w:] RE XI 2, col. 2030;

Brandis, Dionysopolis [w:] RE V, col. 1008-1009.

36

Por. np. Hartmann, Dudus, [w:] RE V, col. 1755; PLRE II, s. 381, (Duda). Utożsamienie to

zaproponował B. Gerov, Latinsko-grckie leksikalni vzaimootnošenija [w:] Godisznik na Sofijskaja
Universitet, istoričesko-fiłołogiceskij fakultet, Sofija 42 (1945/46) s. 22 (cyt. za: SGLI, s. 60-61) a za nim V.
Beševliev, [w:] SGLI, s. 60-61.

37

Na temat saiones por. np. A.H.M. Jones, op. cit., s. 254-256; R. MacPherson, Rome in involution.

Cassiodorus' Variae in their literary and historical setting, Poznań 1989, s. 93 i 95.

7

Grecy, Rzymianie i ich sąsiedzi – Wrocław 21-23 września 2005

Wielkiego do buntownika Flawiusza Witaliana

38

. Hipoteza ta jest trudna do obrony ze

względu na enigmatyczny charakter inskrypcji odnalezionej w Scytii Mniejszej. Użycie w
niej języka greckiego zdaje się przesądzać o jej odrzuceniu. Nieprawdopodobne jest, aby

oddział przyboczny wysłannika króla Ostrogotów z łacińskiej Italii, rekrutował się spośród
ludności greckojęzycznej. Także wzmianka w inskrypcji o stacjonowaniu oddziału, którym

dowodził Dudus w zamku Ρoυvις wydaje się ją kwestionować.

Kolejny z oficerów, któremu przypisać można pochodzenie barbarzyńskie to

praepositus Aurelius Valens, żyjący przypuszczalnie na przełomie III i IV w.

39

Był on

wystawcą łacińskiej inskrypcji na ołtarzu dla herosa – trackiego jeźdźca, odnalezionej w

Capidava w Scytii Mniejszej. W świetle tego tekstu dowodził on oddziałem jeźdźców
scutarii stacjonującym później w Sacidava (Not. Dig. Or. 39.12). Wystawienie ołtarza

trackiemu jeźdźcowi wskazywać może, że Aurelius Valens był z pochodzenia Trakiem

40

.

Barbarzyńskie pochodzenie mógł mieć też nieznany z pełnego brzmienia imienia

primecarius (adiutant), ojciec lub mąż Dalii i Animiti, znany z greckiego epitafium Dalii z
Odessos (Warny), datowanego na czasy Justyna I (518-527)

41

. Wskazywać może na

38

Theophanes Confessor, Chronographia AM. 6006. Zob. na temat korespondencji między Teodorykiem a

Witalianem z nowszych prac: H. Wolfram, Die Goten. Von den Anfängen bis zur Mitte des sechsten
Jahrhundert, München 1990, s. 404; R.C. Blockley, East Roman foreign Policy: Formation and Conduct
from Diocletian to Anastasius, Leed-Cairns 1992, s. 94; J. Prostko-Prostyński, Utraquae Res Publicae. The
Emperor Anastasius I's Gothic Policy, Poznań 1994, s. 279-280. Na temat Witaliana zob. też niżej.
39

[De]o s[a]nct[o]/Herrone Aur(elius)/Valens pr(a)e(positus) e[q(uitum)] scut(ariorum) pro s(alute) su/ [a]

et vexillat(ionis) /[C]apidabe-/[si]um ara(m) /[p]osuit. Cyt. według Corpus Cultus Equitis Thracii, Etudes
préliminairesaux religions orientales dans l'Empire romain, Leiden 1979, IV, nr 206 i IGLR nr 220. Zob. na
temat tej postaci, jej stanowiska i pochodzenia: J. Wiewiorowski, Moesiae Secundae..., s. 364-365; M.
Zahariade, op. cit., s. 78-79. Stopień oficerski praepositus, powszechnie występujący w różnych jednostkach
armii późnorzymskiej był niższy od trybuna, wobec którego pełnił najczęściej funkcje pomocnicze. Por. np.
Th. Mommsen, Das römische Militärwesen..., s. 269-270; R. Grosse, op. cit., s. 7, 49-51, 143-145; W.
Enßlin, Praepositus, [w:] RE Suppl. VIII, col. 539-556 (zwłaszcza col. 553 i n.). Wyjątkową, samodzielną
pozycję zajmował praepositus fabricae (warsztatów armii) oraz praepositi limitis w prowincjach
afrykańskich, gdzie dowodzili oni na określonym odcinku limesu i podlegali dowództwu miejscowego
dowódcy prowincjonalnego w stopniu dux bądź comes. Por. R. Grosse, op. cit., s. 144; A. R. Neumann,
Limitanei, [w:] RE, Suppl. XI, col. 887; R.S.O. Tomlin, The Army of the Later Roman Empire, [w:] “The
Roman World”, vol. I, ed. J. Wacher, London-New York 1987, s. 112. M. Wilczyński, op. cit., s. 38 błędnie
uznał, że praepositi limitis występowali we wszystkich jednostkach limitanei.

40

Zob. nt. jeźdźca np. G. Kazarow, Zum Kult des thrakischen Reiters in Bulgarien, Wissenschaftliche

Zeitschrift d. Karl-Marx Univ. Leipzig 3 (1953), s. 135-137; T. Wujewski, Jeździec anatolijski a jeździec tracki,
Balcanica Posnaniensia 5 (1990), s. 91-106.

41

[+

_

Εvθάδ]ε κατά-/ [κιτη

_

μακ]αρία Δαλι-/

_

[

]ιγιλδι

_

τov/ [

]ov τ

_

v

_

Αvιμιτι-/

_

[

]εφεv

_

τov δέκα/ [

]ραv

_

Ioυστιv

_

v/ [

κ]α

_

ιμ[ικι]ρίoυ oυ-/ [μέρoυ

]. Cyt. według SGLI nr 92. Zob. szerzej J. Wiewiorowski, Moesiae

Secundae…, s. 454-455. Por. Na temat primecarii R. Grosse, op. cit., s. 122.

8

Grecy, Rzymianie i ich sąsiedzi – Wrocław 21-23 września 2005

zachowana końcówka jego imienia – ιγιλδι, być może germańskiego pochodzenia

42

.

Primecarius ten mógł być potomkiem gockich osadników, którzy nadal zamieszkiwali w
VI w. nad dolnym Dunajem

43

, pomimo, że większość Gotów opuściła te tereny wraz z

Teodorykiem Wielkim w 488 r.

44

Nie jest również wykluczone, że mógł być adiutantem

trybuna oddziałów tzw. „nowych” foederati

45

.

Jednostki „nowych” foederati stacjonowały z pewnością w VI w. nad dolnym

Dunajem, o czym świadczą źródła opisujące okoliczności wybuchu buntu Flawiusza

42

Zob. W Schönfeld, op. cit., s. 6, 38, 156, 220, 276. Z kolei imię Dalia jest pochodzenia trackiego. Zob. D.

Detschew, op. cit., s. 114 i n.

43

43

Zob. A. Bersu, A 6th century German Settlement of foederati. Golemanovo Kale, near Sadowetz, Bulgaria,

Antiquity 12 (1938), s. 31-43; A. Haralambieva, Archäologische Spuren der Goten südlich der unteren Donau
aus dem 5. Jh. n. Chr., Archeologia Austriaca 74 (1990), s. 79-84; G. Gomolka-Fuchs, Ostgermanischen
Foederaten im spätrömischen Heer. Hinweise in der materialen Kultur auf die ethnische Zusammensetzung der
Bevölkerung vom 4.-6. Jahrhundert in Nordbulgarien, [w:] „L'armée romaine et les barbares...“, s. 355-360; A.
Barnea, [w:] A. Suceveanu, A. Barnea, op. cit., s. 168; A. Poulter, ‘Gradishte’ near Dichin: A New Late Roman
Fortress on the Lower Danube, [w:] „Der Limes an der Unteren Donau von Diokletian bis Heraklios. Vorträge
der Internationalen Konferenz Svištov, Bulgarien (1.-5. September 1998)“, hrsg. Von G. Von Bülow und A.
Milčeva, Sofia 1999, s. 226. Pośrednim dowodem przetrwania osadnictwa barbarzyńskiego na obszarze
Bałkanów, w tym nad dolnym Dunajem, jest germańskie, a być może gockie pochodzenie kilku dowódców
wschodniorzymskich z czasów Anastazjusza I i Justyniana I. M. in.: Bessas (por. PLRE II, s. 226-229 i PLRE III
a, s. 230); przypuszczalni duces Scythiae Baduarius i Gibastes. (por. wyżej); Alathar (por. J. Wiewiorowski,
Moesiae Secundae…, s. 355), a według niektórych autorów też Chilbudios, Flavius Vitalianus, Godilas, Sittas
(por. ibidem, s. 372-373, 401-406, 413-414, 436-437). Na temat Flawiusza Witaliana zob. też niżej.

44 Na jego temat istnieje ogromna literatura, zob. choćby z opracowań biograficznych: T. Hodkin, Theodoric
the Great. The Barbarian Champion of Civilisation, London-New York 1891 (reed. 1923); Assunta Nagl,
Theoderich d. Gr., [w:] RE VA, col. 1746-1773, zwłaszcza col. 1746-1754; G. Vetter, Die Ostgoten und
Theoderich, Stuttgart 1938; W. Enßlin, Theoderich der Große, München 1947 (reed. 1959); P. Lamma,
Teoderico, Brescia 1950. Patrz też w nowszym piśmiennictwie polskim: J. Prostko-Prostyński, Alimericus
Anticaesar (Teodoryk Wielki) w Historii Kościoła Pseudo-Zachariasza Rhetora, Studia Źródłoznawcze 34
(1993), s. 15-27; idem, Theodoric the Great in Novae: Some remarks on the chronology of events, [w:] „Late
Roman and Early Byzantine Cities on the Lower Danube from the 4th to the 6th century. International
Conference Poznań, Poland 15-17 November 1995. Studies and Materiale”, ed. by A. B. Biernacki and P.
Pawlak, Poznań 1997, s. 21-30 oraz ostatnio M. Wilczyński, op. cit., s. 415-447. Zob. też z nowszej literatury
poświęconej Ostrogotom m.in.: T.S. Burns, The Ostrogoths: Kingship and Society, Wiesbaden 1980; idem, A
History of the Ostrogoths, Bloomington 1984 (patrz też ważną pracę tego autora na temat wcześniejszych
stosunków rzymsko-gockich: Barbarians within the Gates of Rome. A Study of Roman Military Policy and the
Barbarians, ca. 375-425 A.D., Bloomington 1994); A. Lippold, Vzhodni Goti in Rimski Cesarji od 455-507,
Zgodovinski Časopis 41 (1987), s. 205-215; B. Tönnies, Die Amalertradition in den Quellen zur Geschichte der
Ostgoten. Untersuchungen zur Cassiodor, Jordanes, Ennodius und den Excerpta Valesiana, Hildesheim-Zürich-
New York 1989, s. 61-106, zwłaszcza s. 61-67; H. Wolfram, Goten..., zwłaszcza s. 335-346; idem, The Roman
Empire..., s. 194 i n., a zwłaszcza s. 199-203; P.J. Heather, op. cit., zwłaszcza s. 272 i n.; A. Schwarcz, Die
Goten in Pannonien und auf dem Balkan nach dem Ende des Hunnenreches bis zum Italienzug Theoderichs des
Großen, MIÖG 100 (1992), s. 50-83. Por. tutaj też źródła wskazujące na obecność gockich oddziałów w armii
wschodniorzymskiej bezpośrednio po 488 r. Zob. E. Stein, op. cit., t. II, s. 97; H. Vetters, Dacia Ripensis, Wien
1950, s. 29, 44-45 i 49-57; V. Beševliev, Die Protobulgarische..., s. 45; A. Schwarcz, Die Goten..., s. 83.

45

V. Beševliev, Starochristanskite..., s. 120 pisał wprawdzie tylko o foederati ale występujący w inskrypcji

termin „numerus” (wers 7/8) przesądza, że mamy do czynienia z oddziałem armii regularnej. Por. R. Grosse, op.
cit., s. 25 i n., 54; H.T. Rowell, Numerus, [w:] RE XVII, 2, col. 1327-1341. Tworzone od drugiej połowy V w.
oddziały tzw. "nowych" foederati, należały regularnych jednostek armii późnorzymskiej, o zróżnicowanym
składzie etnicznym, składającymi się głównie z kawalerii, a ich status zbliżony był do armii polowej -

9

Grecy, Rzymianie i ich sąsiedzi – Wrocław 21-23 września 2005

Witaliana w latach 513-514

46

. Był on najprawdopodobniej komesem federatów

47

, tak jak z

pewnością jego ojciec, Patriciolus. Sam Witalian był półbarbarzyńcą, urodzonym nad
dolnym Dunajem, któremu na podstawie sprzecznych przekazów źródłowych

przypisywane jest gockie lub trackie, a niekiedy nawet słowiańskie pochodzenie

48

.

Lista podoficerów i żołnierzy armii późnorzymskiej nad dolnym Dunajem, którym

przypisać można barbarzyńskie pochodzenie jest również krótka. Ogółem
indywidualizowanych jest ich blisko trzydziestu, z czego barbarzyńcami mogło być

jedenastu.

Z grupy łacińskich inskrypcji odnalezionych w okolicach Salsovia (Scytia

Mniejsza), znanych jest z imienia kilkunastu żołnierzy, należących być może do grupy
kolonistów wojskowych o zróżnicowanym pochodzeniu etnicznym

49

. Zabytki te datowane

comitatenses, w której pełnili funkcję oddziałów elitarnych. Por. z nowszej literatury J. Haldon, Administrative
Continuites and Structural Transformations in East Roman Military Organisation, [w:] „L'armée romaine et les
barbares du IIIe au VIIe siècle”, T. V des Mémoires publiées par l'Association Française d'Archéologie
Mérovingienne (A. F. A. M.) 1993, Actes du colloque international organisé par le Musée des Antiquites
Nationales et I'URA 880 du CNRS, s. 46-47; H. Elton, Warfare in Roman Empire AD 350-425, Oxford 1996, s.
92 i n., L.M. Whitby, Recruitment in Roman Armies from Justinian to Heraclius (ca. 565-615), [w:] „The
Byzantine and Early Islamic Near East III: States, Resourvces and Army: Papers of the third Workshop on Late
Antiquity and Early Islam”, (ed.) Av. Cameron, Princeton 1995, s. 72 i n., a z polskich autorów P. Krupczyński,
Trudności zachodnich wypraw Belizariusza, Łódź 1981, s. 93 i n.

46

Zob. wykaz źródeł: J. Wiewiorowski, Moesiae Secundae..., s. 401-406 z odwołaniami do obszernej

literatury na temat buntu Witaliana. Por. też C. Capizzi, L'imperatore Anastasio I (491-518). Studio sulla sua
vita, la sua opera e la sua personalità, Roma 1969, s. 123-129; T.C. Lounghis, Ambassadors, Embassies and
Administrative Changes in the Eastern Roman Empire Prior to Reconquista, [w:] „Das Reich und die
Barbaren...”, s. 150. Obszerne zestawienie literatury poświęconej składowi etnicznemu armii Witaliana zebrali
A. Brzóstkówna, W. Swoboda, Testimonia najdawniejszych dziejów Słowian, zeszyt 2, Warszawa 1989, s. 38,
p. 2; s. 108, p. 2 i 3. Patrz też tutaj A. Schwarcz, Die Ehrebung des Vitalians, die Protobulgaren und das Konzil
von Heraclea, Bulgarian Historical Review 20,4 (1992), s. 3-10.

47 Zob. nt tego stopnia: R. Grosse, op. cit. , s. 280-283; A.H.M. Jones, op. cit., s. 665.

48

Marcellinus Comes s.a. 514 (ed. Th. Mommsen, MGH (AA) XI, s. 60-104; The Chronicle of Marcellinus, ed.

B. Croke, Sydney 1995) Ioannis Malalae, Chronographia, XVIII, 402; Johannes Antiochenus, fr. 214 e 1 (ed:
“Fragmenta Historicorum Graecorum”, t. IV, col. 538-622 i t. V, col. 27-38, ed. C. Müller, Parisiis 1851 i n.);
Evagrius Scholasticus, Historia Ecclesiastica, III 43 (ed.: The Ecclesiastical History of Evagrius with the
Scholia, ed. with introduction, critical notes and indices by J. Bides and L. Parmentier, London 1898, reed.
Amsterdam 1964); Zacharias Rhetor, Historia Ecclesiastica VII 13, VIII 2 (ed.: Die sogenannte
Kirchengeschichte des Zacharias Rhetor, in deutsche übersetzung hrsg. von K. Ahrens, G. Krüger, Leipzig
1899; E. W. Brooks, fasc. 1-2, [w:] Corpus Scriptorum christianorum orientalium. Scriptores syrii, series tertia,
t. V-VI, Parissis-Lovanni 1919-1921-1924 (z tłumaczeniem na łacinę = reed. przekładów [w:] Corpus
Scriptorum christianorum orientalium t. 87-88. Scriptores syrii, series tertia, vol 41-42, Louvain 1967-1965).
Zob. dyskusja na temat pochodzenia Witaliana referowana obszernie w: J. Wiewiorowski, Moesiae Secundae…,
s. 405-406. Często przyjmuje się, że urodził się w mieście Zaldapa w Mezji Secunda, co bywa niekiedy
kwestionowane. Zob. ostatnio też S. Torbatov, K’snoantičnaja gr’d Zaldapa, Sofia 2000, s. 6-7.

49

a: Titianus/ Valentius/ Ursicinus/ Ianuarius/ Circit(ores)/ Ursinus/ Concordius

b: Maxi[mus]/ Castri[ciani]/ Valen[s?]/ Iovin[us]/ Iuliu[s]/ Dard[anus?]/ Equite[s]
c: Abbas/ Herodes/ Abbas/ Ad[a]viu[s]/ Bersum[es]/ Barsam[es]/ Theote[cnus]/ s Anatoli[us]/ Quart[us]/
Mar[cianus?]/ Puti[us]/ Bo[osus]/ Circit[ores]/ Para[tus]

10

Grecy, Rzymianie i ich sąsiedzi – Wrocław 21-23 września 2005

są przez większość badaczy na czasy panowania cesarza Walensa (364-378).

Barbarzyńskiego pochodzenia mogli być pośród nich (w kolejności według stopnia):
circitores (podoficerowie służby wartowniczej)

50

Abbas (dwóch o tym samym imieniu),

Barsames, Bersumes (Bersuma) - wszystkie trzy imiona były semickiego lub aramejskiego
pochodzenia i Herodes (imię żydowskie) oraz Theotecnus (imię barbarzyńskie

nieokreślonego pochodzenia), a także exarchus (starszy żołnierz w oddziałach kawalerii)

51

Diceballus (nosił imię dackie lub wskazujące na pochodzenie z ludu Karpów)

52

.

Dwie inskrypcje nagrobne pochodzące z Tomis (Konstancy), potwierdzają obecność

w tym mieście na przełomie V i VI w. kawaleryjskiego oddziału łuczników comitatenses:

Sagittarii iuniores. W piśmiennictwie zwraca się uwagę, że są one jedynymi przykładami
żołnierskich epitafiów chrześcijańskich ze Scytii Mniejszej

53

.

d: ....../ ...ASIRI/ OABENSI/ SCUPS/ ANI PP/ MEOVIT/ VISLECT/
e: Bis exarchi/ Carinus/ Barbatio/ Diosgenianus/ Exarchi/ Diceballus/ Faustinu[s]/ f

....../ [M]aximi[anus]/

[M]aximus/ [Ia]nuarius/ .....SCO/ .....et/ .......s. Cyt. według IGLR nr 272. Zob. wraz z dyskusją na temat
pochodzenia imion J. Wiewiorowski, Moesiae Secundae...., s. 351-354, 366, 367, 378-379, 414-415, 440 oraz
M. Zahariade, op. cit., s. 83-84.

50 Najniższy stopniem podoficer, w służbie wartowniczej, odpowiadający dawnym draconarii i heroldom. Por.
R. Grosse, op. cit., s. 112-114; A.H.M. Jones, op. cit., s. 31, 617, 634, 647, 674.

51

Exarchus był podoficerem kawalerii; por. Fiebiger, Benjamin, Exarchus, [w:] RE VI, col. 1552-1553; R.

Grosse, Römische..., s. 109-110.

52

Sugerowałem wcześniej błędnie, że barbarzyńskiego pochodzenia mógł być też bis exarchus Barbatio (J.

Wiewiorowski, Moesiae Secundae…, s. 366). Znany jest jedynie jeden przykład Germanina noszącego to imię.
Zob. PLRE I, (Barbatio) oraz R. von Haehling, Die Religionszungehörigkeit der hohen Amtstränger des
römischen Reiches seit Constantinus I Alleinherrschaft bis zum Ende der Theodosianischen Dynastie (324-450
bzw. 455 n. Chr.), Bonn 1978, s. 247. Imię to było niezwykle popularne w różnych wersjach w starożytności.
Zob. np. W. Schulze, Zur Geschichte lateinischen Eigennamen, Berlin 1904 (reed. 1966), s. 349; F. Preisigke,
Namenbuch, enthaltend alle grichischee, lateinischen, ägyptischen, hebräischen, arabischen unsd sonstigen
semitischen und nichtsemitischen Menschnamen, soweit Sie in griechische Urkunden Ägyptens sich vorfinden,
Heidelberg 1922, col. 71; W. Pape, Wörterbuch der griechischen Eigennamen. 3. Aufl. bearbeitet von G. E.
Benseler, (reed.) Graz 1959, s. 198; I. Kajano, The Latin Cognomina, Helsinki 1966, s. 223-224. W takiej
sytuacji przyjęcie barbarzyńskiego pochodzenia postaci znanej jedynie z imienia jest pochopne, tym bardziej, że
analizowane inskrypcje wzmiankują szereg postaci noszących typowo łacińskie czy greckie imiona.
53

Patrz tutaj V. Velkov, Cities in Thrace and Dacia in Late Antiquity (Studies and Materials), Amsterdam 1977,

s. 38 (błędne datowanie pierwszej inskrypcji na IV w.) i 78; A. Aricescu, op. cit., s. 65, 107; V. Beševliev, Die
Protobulgarische..., s. 64; M. Zahariade, op. cit., s. 95; A. Barnea, [w:] A. Suceveanu, A. Barnea, op. cit., s. 217,
218.

11

Grecy, Rzymianie i ich sąsiedzi – Wrocław 21-23 września 2005

Pierwsza, łacińska inskrypcja upamiętnia żołnierza noszącego tradycyjne rzymskie

imię Terentius

54

. Zmarły był synem niejakiego Gaione, który sądząc z imienia mógł być

Gotem, a tym samym półbarbarzyńskiego pochodzenia mógł być i sam Terentius.

Druga, grecka inskrypcja poświęcona jest żołnierzowi o imieniu Atala, synowi

niejakiego Tzeiuka

55

. Jak podnosi się w literaturze, obydwa imiona są z pewnością

barbarzyńskie (germańskie, turańskie lub protobułgarskie) i wskazują na barbarzyńskie
pochodzenie Atali

56

.

Z łacińskiej inskrypcji datowanej na przełom III i IV w., odnalezionej w Glava

(Mezja Secunda), znany jest m.in. weteran Valerius Tzita

57

. Służył on zapewne wcześniej

w jednym z legionów mezyjskich, I Italica lub XI Claudia

58

. Przydomek „Tzita” mógł być

gocki, lub, co bardziej prawdopodobne, tracki, co wskazywać może na barbarzyńskie

pochodzenie samego Waleriusza

59

.

Barbarzyńskiego, przypuszczalnie trackiego pochodzenia mógł być również niejaki

Bousas, znany z przekazów dwóch dziejopisów bizantyńskich, dotyczących najazdu
awarskiego w 587 r.

60

Miał on być wzięty do niewoli przez Awarów. Po odmowie

54

(w górnej części krzyż grecki i monogram gwiaździsty Chrystusa) In hu(n)c tumulu-/ m est positus /

Terentius / filius Gaio-/ ne annor(um) vigin-/ ti cinque mil-/ itans inter sa-/gittar(io)s iuniores. Cyt. według
IGLR, nr 30; I. Barnea, Les monuments paléochrétiens de Roumanie, Città del Vaticano 1977, nr 23; idem,
Christian Art in Romania. Bd. 1., 3rd-6th Centuries,Bucarest 1979, plate 21; A. Aricescu, op. cit.,
Supplementum Epigraphicum 114.

55

(w górnej częsci duży krzyż z kwiatonem u jego podstawy)

_

vτα κ

_

τε

_

Αταλα υ

__

ς Τξειo

_

κ ζήσας

_

τη κ

_

_

π

_

σαγιτταρίov τις ε

_

(ς) πόλ(ιv) ΥΜΟΝ. Cyt. według IGLR nr 41; I. Barnea, Les monuments..., nr 24; idem,

Christian Art..., plate 22; A. Aricescu, op. cit., Supplementum Epigraphicum 115.

56

Patrz poza literaturą cyt. przez wydawców inskrypcji, prace cyt. w p. 53.

57

Tu viator qui tr-/ ansis, vest(a), lege tit(ulum) o-/ biter; le(ge) et rep(one). s(it)/ d(is) m(anibus) t(uis)/

t(erra) l(evis). Val. Tzita, qui et Vi-/ talis vet(eranus) et Florenti-/ us filius mil(es) et Vitalis / fi(ius) mil(es).
Tzita pater/ posuit Laurentzio/ [fi]lio suo carissim[o.]. Cyt. według CIL III, 12396; SGLI nr 46.

58

Por. na temat tych legionów w okresie późnoantycznym z nowszej literatury: A. Aricescu, op. cit., s. 57-59;

M. Zahariade, op. cit., s. 55-77; T. Sarnowski, Wojsko rzymskie…, s. 123 i n.; idem, Die Legio I Italica…,
passim; R. Ivanov, op. cit., s. 520-523.

59 W. Schönfeld, op. cit., s. 244 (imię gockie). D. Detschew, op. cit., s. 497 (imię trackie). Jako imię trackie znane
jest również w wersji Sita (Sittas). Zob. ibidem, s. 452-453; W. Pape, op. cit., s. 1401; F. Preisigke, op. cit., col.
118, 387.

60

Theopylactus Simocatta, Historiae libro octo, II, 16, 1-11 (ed.: C. de Boor, 1872 - reed. z poprawkami P.

Wirth, Stuttgart 1972; Theophylactus Simocatta, Geschichte, ed. P. Schreiner, Stuttgart 1985; M. and M.
Whitby, The History of Theophylact Simocatta, Oxford 1986); Theophanes Confessor, Chronographia AM
6079. Por. na temat tego epizodu i wątpliwości wokół jego autentyczności: J. Zeiller, Les origienes chrétinnes
dans les provinces danubiennes de l'Empire romain, Paris 1918, s. 167-168; V. Beševliev, Die Thraker…, s. 257;
idem, Die Protobulgarische..., s. 44; idem, Untersuchungen..., s. 87; V. Tâpkova-Zaimova, Sur Les Rapports
entre la population indigène des régions Balkaniques et les "barbares" au VIe-VIIe siècle, Byzantinobulgarica 1
(1962), s. 74-75; V. Velkov, Cities..., s. 55 i 102 (głównie zagadnienie pochodzenia Buzasa); A. Kollautz, Zur

12

Grecy, Rzymianie i ich sąsiedzi – Wrocław 21-23 września 2005

zapłacenia za niego okupu przez mieszkańców położonego w Mezji Secunda miasta

Appiarii, Bousas, kierując się pragnieniem zemsty, dopomógł najeźdźcom zbudować
maszyny oblężnicze, a następnie nauczył ich je obsługiwać, dzięki czemu Awarowie

zdobyli miasto.

Przedstawiony wykaz wskazuje, że w świetle dostępnych źródeł liczba szeregowych

żołnierzy i oficerów barbarzyńców lub wywodzących się spośród zromanizowanej

ludności barbarzyńskiego pochodzenia, w oddziałach armii późnorzymskiej
stacjonujących nad dolnym Dunajem nie była wielka w proporcji do żołnierzy i oficerów,

którzy pochodzili spośród ludności rzymskiej lub greckiej.
Przypomnę te proporcje w poszczególnych omawianych grupach:

- na kilkunastu znanych naczelnych dowódców sił rzymskich w Mezji Secunda i Scytii
Mniejszej, duces provinciarum – czterech

- na trzynastu zindywidualizowanych oficerów stopnia niższego niż dux - pięciu (w tym
komes federatów).

- na blisko 30 żołnierzy lub podoficerów – jedenastu.

Posiadane przekazy mają bardzo fragmentaryczny charakter. Znamy poszczególne

osoby jedynie z imienia lub jego fragmentu i na tak zawodnej podstawie wysuwane są
najczęściej wnioski na temat ich hipotetycznego barbarzyńskiego pochodzenia. Ponadto

większa część źródeł stanowią inskrypcje, a te jak wiadomo - ze względu na ograniczenia
badań epigraficznych - muszą być interpretowane niezwykle ostrożnie

61

.

Prosopographie der von Theophylakt erwanten byzantinischen Heerfuhrer Comentiolus, Theognis und Bousas,
Byzantinobulgarica 6 (1981), s. 243-245; L.M. Whitby, Theophanes Chronicle. Source for the Reigns of Justin
II, Tiberius and Maurice (AD 565-602), Byzantion 53 (1983), s. 312-345; idem, The Emperor Maurice and his
Historian: Theophylact Simocatta on Persian and Balkan Warfare, Oxford 1988, s. 106, 118, 181.

61 Mam tu na uwadze nade wszystko niewielką liczbę zachowanych inskrypcji w stosunku do ogółu żyjącej w
danym okresie ludności, trudności związane z ich rekonstrukcją oraz interpretacją, a także dysproporcję w
zakresie dostępności w obiegu naukowym tej kategorii źródeł z okresu późnej starożytności między obiema
prowincjami (bardziej systematycznie publikowane były wyniki prac wykopaliskowych prowadzonych na
terenie rumuńskiej Dobrudży-Scytii Mniejszej. Zob. np. zestawienie M. Zahariade, The Roman Frontier in
Scythia Minor (1980-1994), [w:]”Roman Limes on the Middle and Lower Danube”, ed. by P. Petrovič, Belgrad
1996, s. 223-234). Zob. tutaj K. Królczyk, J. Trynkowski, Inskrypcje łacińskie, [w:] Vademecum historyka
starożytnej Grecji i Rzymu. Praca zbiorowa pod red. E. Wipszyckiej, wyd. drugie, zmienione, t. I/II, Warszawa
2001, s. 239-241. Patrz też nt. ograniczeń epigrafiki na przykładzie badań nad demografią starożytnego Rzymu
W. Suder, Census populi. Demografia starożytnego Rzymu, Wrocław 2003, s. 22-47.

13

Grecy, Rzymianie i ich sąsiedzi – Wrocław 21-23 września 2005

Jedynie w wypadku Flawiusza Witaliana część źródeł podkreśla wprost jego

półbarbarzyńskie pochodzenie. Także w wypadku Terentiusa, syna Gaione i Atali syna
Tzeiuka z powodu zupełnie obcego charakteru imion (w wypadku pierwszego oczywiście

imienia ojca) można mieć pewność, że byli barbarzyńskiego pochodzenia.

Takie proporcje między żołnierzami rzymskiego oficerami rzymskiego oraz

barbarzyńskiego pochodzenia w obu dolnodunajskich prowincjach zdają się potwierdzać
wysuwaną w nowszej literaturze tezę, że stopień barbaryzacji armii późnego cesarstwa

(przynajmniej w armii wschodniorzymskiej) był w historiografii przeceniany

62

. Zarazem

fragmentaryczność znanych źródeł, ich charakter, spory wokół interpretacji przekazów

oraz fakt, iż większość pochodzi z IV w. - a więc sprzed okresu znaczniejszej ale
krótkotrwałej barbaryzacji armii wschodniorzymskiej na przełomie IV i V w., w

konsekwencji klęski armii rzymskiej pod Adrianopolem w 378 r.

63

- powodują, że

wniosek o niewielkim udziale żołnierzy barbarzyńskiego pochodzenia jednostkach armii

regularnej stacjonujących w na terenie Mezji Secunda i Scytii Mniejszej – przynajmniej
przed 378 r. - należy traktować jako hipotezę roboczą, która ulec może

przewartościowaniu w wypadku nowych odkryć. Podkreślić tutaj należy, że najmniej
źródeł pochodzi właśnie z okresu po 378 r. Przestały wówczas istnieć w większości

mezyjskie i scytyjskie jednostki wojskowe znane z Notitia dignitatum

64

. W ich miejsce

pojawiły się jednak nowe oddziały limitanei, nieznane poza jednym wyjątkiem nawet z

62

Współczesną literaturę na temat stopnia barbaryzacji armii późnorzymskiej zebrała S. Janniard, L’armée

romaine dans quelques travaux récents. 2e partie. Stratégies et techniques militaires, ATard 9 (2001), s. 351-
361. Patrz też L.M. Whitby, Recruitment…, s. 104 i n., który słusznie wskazał, że armia rzymska zawsze była w
dużej części „nierzymska” i bazowała na zaciągu wśród często słabo romanizowanej ludności.

63

Na krótko wówczas liczba foederati zdominowała oddziały armii regularnej. Zob. słusznie P. Richardot, La

fin de L'armée romaine (284-476), Paris 1998, s. 279: "La nombre des fédéres goths submerge les troupes
romaines". Por. E. Stein, op. cit., t. I, s. 191-195, a dla obszaru dolnodunajskiego krótko I. Barnea, [w:] R.
Vulpe, I. Barnea, op. cit., s. 402-403 oraz szerzej: M. Zahariade, op. cit., s. s. 91-99. Na temat bitwy pod
Adrianopolem istnieje obszerna literatura szczegółowa (bitwa omawiana jest ponadto szeroko we wszystkich
pracach poświęconych relacjom gocko-rzymskim - zob. np. prace cyt. w p. 44); zob. z nowszych prac np.: N.J.E.
Austin, Ammianus' Account of the Adrianople campaign: some strategic observations, ACTA CLASSICA 15
(1972), s. 77-85; T.S. Burns, The battle of Adrianople: a reconsideration, Historia 22 (1973), s. 336-345; H.
Wolfram, Die Schlacht von Adrianopel, Sonderabdruck aus dem Anzeiger der phil.-hist. Klasse der
Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 114, Jahrgang 1977, so. 10. Patrz też w piśmiennictwie
polskim popularyzatorskie ujęcie B. Rutowskiego, Bitwa pod Adrianopolem (9 VIII 378) i jej następstwa,
Meander 36 (1978), s. 525-539.

64

Poza oddziałem jazdy z Thalamonium w Scytii (cuneus equitum Arcadum; Not. Dig. Or. 39.18). Sporne jest

czy pochodził on z Egiptu czy z Arkadii peloponeskiej. Por. D. Hoffmann, Das spätrömischen Bewegungsheer
und die Notitia Dignitatum, t. I-II, Düsseldorf 1969, Epigraphische Studien Bd 7/1, s. 278 (Arkadia
peloponezka); A. Aricescu, op. cit., s. 60-61; M. Zahariade, Moesia Secunda..., s. 78, 82-83, 93, 94, 139, 140,
185 (Arkadia egipska).

14

Grecy, Rzymianie i ich sąsiedzi – Wrocław 21-23 września 2005

nazwy, których istnienie poświadcza szereg źródeł V i VI w.

65

Jednostki te rekrutowano

zapewne również w części spośród barbarzyńców

66

. Jeszcze niższa liczba danych na ten

temat w porównaniu do źródeł z okresu sprzed 378 r. uniemożliwia wysuwanie bliższych

wniosków na temat rzeczywistego stopnia barbaryzacji jednostek armii późnorzymskiej
stacjonujących nad dolnym Dunajem w V i VI w.

65

Z nazwy znany jest jedynie cuneus equitum Arcadum. O istnieniu oddziałów armii regularnej nad dolnym

Dunajem świadczy m.in. nowela 24 Teodozjusza z 443 r. Zob. na jej temat J. Wiewiorowski, Początki
osadnictwa wojskowego ‘limitanei’ nad dolnym Dunajem. Refleksje na podstawie noweli 24 cesarza
Teodozjusza II z 443 r. [w:] „Studia z historii ustroju i prawa. Księga dedykowana Profesorowi Jerzemu
Walachowiczowi”, pod. Red. H. Olszewskiego, Poznań 2002, s. 461-478; idem, Status prawny działek…,
passim.

66

Pośrednio o służbie żołnierzy pochodzenia barbarzyńskiego w jednostkach regularnych świadczyć może

zmniejszenie liczby znanych inskrypcji wojskowych w tym okresie. Zob. A. Barnea, [w:] A. Suceveanu, A.
Barnea, op. cit., s. 217 (dotycząca Scytii).

15