SZKOŁA GŁÓWNA HANDLOWA
W WARSZAWIE
MI DZYNARODOWE STOSUNKI GOSPODARCZE I POLITYCZNE
MATEUSZ MISSALA
Ruroci g Baku-Tbilisi-Ceyhan jako jedna z tras
transportu ropy kaspijskiej na wiatowe rynki
Praca magisterska napisana pod
kierunkiem naukowym prof. Adama
Budnikowskiego w Instytucie
Mi dzynarodowych Stosunków
Gospodarczych
Warszawa 2003
1
Spis tre ci
WST P .................................................................................................................................... 3
1. Ropa naftowa i jej transport.................................................................................................. 6
1.1. Zastosowanie ropy naftowej w gospodarce .................................................................... 6
1.2. Sposoby transportu ropy naftowej.................................................................................. 8
1.2.1. Ruroci gi ......................................................................................................... 9
1.2.2. Zbiornikowce................................................................................................... 9
1.2.3. Samochody .................................................................................................... 11
1.2.4. Kolej.............................................................................................................. 12
2. Region Morza Kaspijskiego i jego rezerwy ropy naftowej .................................................. 13
2.1. Polityczna, gospodarcza i społeczna charakterystyka regionu Morza Kaspijskiego....... 13
2.2. Rezerwy ropy naftowej regionu Morza Kaspijskiego na tle wiatowych złó . .............. 19
2.3. Produkcja ropy naftowej w krajach regionu Morza Kaspijskiego (stan obecny i
prognozy) ........................................................................................................................... 21
3. Analiza ekonomiczna i polityczna inwestycji ruroci g Baku-Tbilisi-Ceyhan....................... 25
3.1. Ruroci g Baku-Tbilisi-Ceyhan..................................................................................... 25
3.1.1. ródła ropy dla ruroci gu BTC ...................................................................... 27
3.1.2. Ryzyko polityczne na drodze ruroci gu BTC ................................................. 29
3.1.3. Ochrona rodowiska a ruroci g BTC.............................................................. 31
3.1.4. Finansowanie ruroci gu BTC......................................................................... 32
3.2. BTC a interesy mocarstw zaanga owanych w regionie ................................................ 34
3.2.1. Polityka Turcji ............................................................................................... 34
3.2.2. Polityka Stanów Zjednoczonych .................................................................... 35
3.2.3. Polityka Rosji ................................................................................................ 36
3.2.4. Polityka Iranu ................................................................................................ 37
4. Analiza ekonomiczna i polityczna ró nych dróg transportu ropy naftowej z regionu
Morza Kaspijskiego – porównanie z ruroci giem BTC. ......................................................... 38
4.1. Alternatywne sposoby transportu ropy naftowej z regionu Morza Kaspijskiego. .......... 38
4.1.1. Istniej ce drogi transportu.............................................................................. 38
4.1.1.1. Atyrau-Samara ........................................................................................ 38
4.1.1.2. Baku-Supsa ............................................................................................. 38
4.1.1.3. Baku-Noworosyjsk.................................................................................. 39
4.1.1.4. Tengiz-Noworosyjsk ............................................................................... 40
4.1.2. Planowane drogi transportu............................................................................ 40
4.1.2.1. Kazachstan-Turkmenistan-Iran oraz porozumienia SWAP....................... 40
4.1.2.2. Kazachstan-Chiny ................................................................................... 41
4.1.2.3. Kazachstan-Turkmenistan-Afganistan-Pakistan (Gw dar) ....................... 42
4.1.2.4. Omini cie cie niny Bosfor ...................................................................... 43
2
4.2. Porównanie wybranych dróg transportu ropy naftowej z regionu Morza
Kaspijskiego z ruroci giem BTC. ....................................................................................... 44
ZAKO CZENIE.................................................................................................................... 49
Spis tabel
Tabela 1. wiatowy popyt na rop naftow w latach 1970-2002 oraz jego prognozy do
2020 roku................................................................................................................................. 8
Tabela 2. Kraje regionu Morza Kaspijskiego – podstawowe dane........................................... 16
Tabela 3. Kraje regionu Morza Kaspijskiego – dane gospodarcze........................................... 17
Tabela 4. Rezerwy ropy naftowej regionu Morza Kaspijskiego w mld ton. ............................. 20
Tabela 5. Produkcja i eksport ropy naftowej w regionie Morza Kaspijskiego (w tysi cach
baryłek na dzie ) .................................................................................................................... 22
Tabela 6. Porównanie wybranych ruroci gów (cz. 1).............................................................. 46
Tabela 7. Porównanie wybranych ruroci gów (cz. 2).............................................................. 47
Tabela 8. Porównanie wybranych ruroci gów (cz. 3).............................................................. 48
Spis map
Mapa 1. Region Morza Kaspijskiego ...................................................................................... 13
Mapa 2. Trasa ruroci gu Baku-Tbilisi-Ceyhan ....................................................................... 27
3
WST P
Współcze nie ropa naftowa jest podstawowym ródłem energii dla gospodarki
wiatowej. Mimo ci głych bada nad alternatywnymi ródłami energii najbli sza
przyszło prawdopodobnie nie przyniesie zmian w tej dziedzinie. Ju w latach 60-tych
prognozowano, e energia atomowa wkrótce wyprze paliwa kopalne, z kolei obecnie du o
uwagi po wi ca si zastosowaniu wodoru. Wci jednak koszt uzyskania energii z ropy
naftowej jest relatywnie niski a wielko wiatowych rezerw pozwala jeszcze przez wiele
lat zaspokaja rosn cy wci popyt na energi .
Nie mo na rozpatrywa inwestycji w wydobycie i transport ropy naftowej tylko w
kategoriach ekonomicznych. Zapewnienie stałych i zdywersyfikowanych dostaw ropy
naftowej nale y do głównych celów strategii bezpiecze stwa narodowego. Obecnie w ród
ródeł ropy naftowej dominuje region Bliskiego Wschodu sk d pochodzi ponad 40% ropy
w obrocie mi dzynarodowym i gdzie znajduje si około 65% wiatowych rezerw tego
surowca. Maj c na uwadze kryzysy energetyczne lat 70-tych i 80-tych pa stwa zachodnie
staraj si zmniejszy uzale nienie swoich gospodarek od bliskowschodnich dostaw. To
d enie pot guje zainteresowanie innymi, dot d nie zbadanymi obszarami wyst powania
ropy naftowej.
Jednym z obszarów posiadaj cych do znaczne rezerwy ropy naftowej jest region
Morza Kaspijskiego. Stał si on szczególnie atrakcyjny po rozpadzie Zwi zku
Radzieckiego w 1991 roku i zwi zanym z tym otworzeniem si gospodarek nowo
powstałych pa stw na inwestycje mi dzynarodowe. Podstawow przeszkod w
eksploatacji złó z tego regionu jest ich geograficzne poło enie i wynikaj ce z tego
trudno ci z transportem wydobytej ropy na wiatowe rynki. Wytyczenie i budowa
docelowych dróg transportu ropy naftowej stało si kluczow kwesti zarówno dla pa stw
basenu Morza Kaspijskiego jak i potencjalnych pa stw tranzytowych.
Celem pracy jest przedstawienie ruroci gu Baku-Tbilisi-Ceyhan (BTC) na tle
innych istniej cych b d planowanych dróg transportu ropy naftowej z regionu Morza
Kaspijskiego. Budowa ruroci gu BTC rozpocz ła si we wrze niu 2002 roku a jego
uruchomienie planowane jest na koniec 2005 roku. Wst pna analiza pozwoliła stwierdzi ,
e inwestycja jest realizowana pomimo wi kszej ekonomicznej opłacalno ci dwóch innych
ruroci gów: Baku-Supsa i Turkmenbaszy- Kh rk. Interesuj ce pozostawało pytanie, które
czynniki – ekonomiczne czy polityczne- miały najwi kszy wpływ na decyzj o wyborze
ropoci gu BTC. Niezb dne było w tym wzgl dzie zbadanie relacji pomi dzy inwestycj a
4
politycznymi interesami Stanów Zjednoczonych Ameryki, Turcji oraz nowo utworzonych
pa stw (Azerbejd an i Gruzja) chc cych uniezale ni si od Rosji.
Pisz c prace po wi con ekonomicznym i politycznym aspektom budowy
ruroci gu BTC korzystano z trzech zasadniczych grup ródeł. Pierwsze były pozycjami
zwartymi dotycz cymi głównie technologii wydobycia, transportu i wykorzystania ropy
naftowej. Drug grup stanowiły raporty Energy Information Administration (EIA),
Central Information Agency (CIA) oraz uniwersyteckie opracowania. Stanowiły one
główne ródło statystycznych danych liczbowych dotycz cych krajów regionu Morza
Kaspijskiego, rezerw ropy naftowej oraz danych dotycz cych budowy ruroci gów.
Powy sze ródła internetowe s powszechnie uwa ane za obiektywne. Trzecia grupa
ródeł składa si z licznych artykułów opublikowanych w Internecie. Cz
z nich
pochodzi z bazy danych ProQuest oraz z serwisu internetowego BBC. Przy wyliczeniach
kosztów transportu ropy naftowej poszczególnymi ruroci gami posłu ono si uproszczon
metod NPV. Umo liwiła ona obiektywne porównanie ekonomicznej opłacalno ci
konkretnych inwestycji.
Niniejsza praca składa si z czterech rozdziałów.
Pierwszy rozdział pracy został po wi cony kwestiom ogólnym, wa nym z punktu
widzenia podj tej pracy badawczej. W pierwszym rz dzie omówiono zastosowanie ropy
naftowej w gospodarce. Nast pnie przedstawiono sposoby transportu tego surowca, w
zale no ci od geograficznych warunków poło enia złó .
W drugim rozdziale dokonano charakterystyki regionu Morza Kaspijskiego i
wyst puj cych w nim rezerw ropy naftowej. Zaprezentowana na wst pie analiza
politycznej, ekonomicznej oraz społecznej sytuacji poszczególnych pa stw pozwoliła
ukaza temat pracy w szerszym kontek cie. Kolejno omówiono stan rezerw ropy naftowej
w regionie Morza Kaspijskiego na tle wiatowych rezerw tego surowca. Niezb dnym
uzupełnieniem było przedstawienie stanu produkcji ropy naftowej oraz jej znaczenia dla
gospodarek pa stw regionu.
Trzeci rozdział podzielono na dwie zasadnicze cz ci, co pozwoliło szczegółowo
uwzgl dni ekonomiczne i polityczne uwarunkowania inwestycji BTC. W pierwszej
przedstawiono ródła ropy dla ropoci gu BTC, kwesti ochrony rodowiska w kontek cie
prowadzonego przedsi wzi cia, jego finansowanie, a tak e omówiono ryzyko polityczne,
zwi zane z tras przebiegu ruroci gu. W drugiej cz ci zwrócono uwag na polityk
głównych pa stw zaanga owanych finansowo b d dyplomatycznie w inwestycj BTC –
Turcji, Stanów Zjednoczonych, Rosji i Iranu.
5
W czwartym rozdziale porównano ruroci g BTC z wybranymi drogami transportu
ropy naftowej z regionu Morza Kaspijskiego. W tym celu szczegółowo zaprezentowano
istniej ce i planowane mo liwo ci transportu surowca, a nast pnie dokonano analizy
porównawczej, przy czym najwi kszy nacisk został poło ony na koszty zwi zane z
przedsi wzi ciem.
Powy sza struktura pozwoliła w sposób kompleksowy dokona analizy inwestycji
ruroci gu Baku-Tbilisi-Ceyhan a nast pnie przedstawi w zako czeniu pracy wnioski
ko cowe.
6
1. Ropa naftowa i jej transport
1.1. Zastosowanie ropy naftowej w gospodarce
Ropa naftowa jest głównym przedstawicielem bitumitów. Pod wzgl dem
chemicznym składa si przede wszystkim z w glowodorów ciekłych oraz gazowych lub
stałych, rozpuszczonych w ciekłych w glowodorach. Ilo pierwiastka w gla (C) w ropie
naftowej wynosi na ogół od 83 do 87%, wodoru (H) od 11 do 14% a zawarto tlenu (O),
azotu N oraz siarki (S) mo e dochodzi do 5%.
1
Powszechnie rozró nia si trzy rodzaje
ropy z punktu widzenia jej przeróbki:
-
ropy białe (bezbarwne) o niskim ci arze wła ciwym mi dzy 0,7 a 0,8
kg/cm
3
,
-
ropy parafinowe maj ce ci ar wła ciwy od 0,82 do 0,86 kg/cm
3
,
-
ropy bezparafinowe o ci arze wła ciwym od 0,86 do 0,95 kg/cm
3
.
2
Ropa w stanie surowym (bezpo rednio po wydobyciu z ziemi) nie jest wła ciwie u ywana.
Poddawana jest przeróbce – destylacji
3
, celem zamiany na rozmaite produkty, które
dopiero s stosowane dla ró nych celów gospodarczych. Produkty otrzymane z destylacji
wszystkich rodzajów ropy mo na podzieli na pi grup:
1.
Benzyny s to produkty o temperaturze wrzenia od 80 do 200 stopni i ci arze
wła ciwym w granicach 0,71-0,77 kg/cm
3
. Zaczynaj c od najl ejszych
otrzymywane s nast puj ce gatunki tego rodzaju paliwa: a) benzyna apteczna,
b) benzyna ekstrakcyjna, c) benzyna lotnicza, d) benzyna samochodowa, e)
benzyna lakowa. Benzyna stosowana jest tak e jako doskonały rozpuszczalnik
tłuszczu, kauczuków i innych substancji wykorzystywanych w przemy le.
2.
Nafty otrzymuje si w dalszym procesie destylacji ropy po odci gni ciu
benzyny. Wyró niane s : a) nafta silniepłomienna o ci arze wła ciwym 0,81
kg/cm
3
, b) nafta zwykła (0,83 kg/cm
3
), c) nafta ci ka (0,865 kg/cm
3
). Dwa
pierwsze rodzaje stosowane s do celów o wietleniowych i do palników. Trzeci
u ywa si do silników spalinowych i czyszczenia maszyn.
1
Surowce mineralne mórz i oceanów (pr. zb. pod red. R. Kotli skiego i K. Szamałka), Wydawnictwo
Naukowe Schobar, Warszawa 1998, s. 238.
2
Juliusz Głodek, Ropa naftowa; zarys geograficzno-gospodarczy, Pa stwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 1961, s. 66.
3
W technologii oczyszczania ropy istniej cztery metody destylacji: destylacja kotłowa, destylacja
frakcjonuj ca, destylacja rurowo-wie owa oraz krakowanie, to jest termiczny rozkład w glowodorów.
Szerzej w: Juliusz Głodek, Ropa naftowa; zarys geograficzno-gospodarczy, Pa stwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa 1961, s. 67.
7
3.
Olej gazowy wyst puje w dwóch gatunkach: a) olej lekki (0,875 kg/cm
3
) o
warto ci opałowej 10 tys. kalorii u ywany jako paliwo do silników
spalinowych, pieców hartowniczych i produkcji gazu, b) olej ci ki
(0,89kg/cm
3
, 10 tys. kalorii) stosowany do opalania kotłów, inaczej zwany
olejem opałowym.
4.
Olej nap dowy otrzymywany jest w wyniku dalszej przeróbki oleju gazowego i
wyst puje w dwóch gatunkach o ró nych ci arach wła ciwych (0,94 i 1,02
kg/cm
3
). Ich warto opałowa wynosi co najmniej 9500 kalorii i u ywane s
jako paliwo do silników spalinowych, pieców hartowniczych i produkcji gazu.
5.
Oleje smarowe powstaj po oddestylowaniu oleju gazowego. W wyniku tego
procesu uzyskiwany jest tak e asfalt słu cy do wykonywania nawierzchni dróg
i produkcji papy dachowej. Rozró niane s ; a) oleje kompresowe (0,935
kg/cm
3
), b) olej transformatorowy (0,9 kg/cm
3
) stosowany do chłodzenia
transformatorów, wył czników itp., c) oleje maszynowe (trzy gatunki) słu ce
do smarowania ło ysk toczonych rednio, silnie i bardzo silnie obci onych, d)
oleje samochodowe ró ni ce si temperatur krzepni cia (letnie i zimowe)
u ywane zarówno w silnikach ga nikowych jak i dieslowskich, e) oleje lotnicze
do wszystkich rodzajów silników, f) oleje cylindryczne (0,96-0,97 kg/cm
3
)
stosowane do smarowania cylindrów w maszynach parowych, g) oleje
wagonowe (0,94 kg/cm
3
) u ywane do smarowania ło ysk wagonów, zwrotnic,
urz dze górniczych itp.
Produkty przerobu ropy naftowej znajduj zastosowanie w bardzo wielu gał ziach
przemysłu. U ywane s mi dzy innymi do produkcji kauczuku syntetycznego, leków,
włókien syntetycznych oraz plastyku. Istotna jest tak e rola ropy naftowej w rolnictwie,
gdzie stosowana jest do produkcji nawozów sztucznych. Ropa naftowa jest obecnie
głównym no nikiem energetycznym. Pochodzi z niej około 40% wytwarzanej na wiecie
energii. Do ko ca lat pi dziesi tych w giel kamienny był podstawowym ródłem energii,
jednak e takie cechy ropy jak jej wy sza kaloryczno , ta sze wydobycie i mniejsza
toksyczno spalania spowodowały bardzo silny wzrost jej znaczenia.
Tendencja ta przekłada si na zmiany wiatowego popytu na rop naftow . Według
danych ameryka skiej Energy Information Administration (EIA) zu ycie ropy naftowej na
wiecie wykazuje stały wzrost. Jedynie w latach 1980-1985 odnotowano spadek popytu
zwi zany z wyst pieniem kryzysu naftowego. Szacunki EIA zakładaj , e wzro nie on z
obecnego poziomu 77 milionów baryłek dziennie do 94 w 2010 i 110 w 2020 roku.
Najwi kszy wzrost popytu na rop naftow jest spodziewany w krajach Azji Wschodniej.
8
Ma on stanowi w tych krajach ponad jedn trzeci wiatowego wzrostu zapotrzebowania
na ten surowiec.
Tabela 1. wiatowy popyt na rop naftow w latach 1970-2002 oraz jego prognozy do
2020 roku.
Lata 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2001 2002 2010 2020
Mln
baryłek
dziennie
46,81 56,20 63,07 60,09 66,08 69,99 76,90 77,12 77,41
94,50 110,00
ródło: Oprac. aut. na podst. Energy Information Administration, http://www.eia.doe.gov/emeu/ipsr/t24.xls
oraz http://www.iea.org/g8/world/oilsup.htm.
1.2. Sposoby transportu ropy naftowej
W pocz tkach istnienia przemysłu naftowego do przewozu ropy naftowej
stosowane były drewniane beczki umieszczane na wozach konnych. W Stanach
Zjednoczonych u ywano beczek o pojemno ci 42 galonów (159 litrów). Stały si one
miar obj to ci dla ropy i znajduj zastosowanie w krajach anglosaskich do dzisiaj
(barrel). Baryłka pozostaje równie jednostk miar w notowaniach cen ropy naftowej na
giełdach wiatowych. W miar rozwoju rodków transportu i wzrostu zapotrzebowania na
rop do jej przewozu zacz to u ywa wi kszych drewnianych zbiorników umieszczanych
na platformach kolejowych. Pod koniec XIX wieku zostały one zast pione stalowymi
cysternami. Po pierwszej wojnie wiatowej coraz wi ksz role w przewozie ropy naftowej
obok kolei zacz ł odgrywa transport samochodowy. Stosunkowo wcze nie zacz to
zastanawia si nad przyspieszeniem transportu i obni eniem jego kosztów poprzez
budow ruroci gów. Obecnie ten sposób stał si , obok statków – zbiornikowców,
najwa niejszym sposobem przesyłania ropy naftowej na wiecie.
4
Stosowanie okre lonych rodków transportu ropy zale y od kilku czynników.
Najwa niejszy to odległo i ukształtowanie geograficzne terenu. Przy przerzucie ropy
naftowej mi dzy kontynentami najwa niejsz rol odgrywaj zbiornikowce, natomiast w
obr bie tego samego kontynentu, przy wi kszych odległo ciach ruroci gi. Gdy transport
4
Juliusz Głodek, Ropa naftowa; zarys geograficzno-gospodarczy, Pa stwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 1961, ss 51-52.
9
ma by zapewniony na krótszym odcinku i przy przesyłaniu mniejszych ilo ci ropy
wi ksze znaczenie posiadaj : kolej, samochody i statki rzeczne.
1.2.1. Ruroci gi
Wyró nia si dwa rodzaje ruroci gów: powierzchniowe i podziemne kładzione na
gł boko ci od 0,7 do 2,0 m. Od wyst puj cych warunków geograficznych zale y w
głównej mierze wybór najodpowiedniejszego rozwi zania technicznego i sposobu budowy
ruroci gu. Du e trudno ci w konstrukcji ruroci gów sprawiaj deniwelacje terenu.
Niezb dna staje si wtedy budowa stacji pomp, które podra aj cał inwestycj . Istotne
znaczenie maj tak e warunki klimatyczne i gł boko przemarzania gleby gdy wraz ze
spadkiem temperatury ropa staje si bardziej g sta a co za tym idzie trudniejsza do
transportu ruroci gami. W krajach poło onych na wy szych szeroko ciach geograficznych
trzeba liczy si z budow dro szych ruroci gów podziemnych lub z rezygnacj z tego
rodzaju transportu.
rednice ruroci gów wahaj si od 2 do 30 cali (od 55 do 620 mm).
5
Im rednica
zastosowanych rur jest wi ksza tym przelotowo ruroci gu wi ksza. Przelotowo
ruroci gu definiuje si jako ilo ropy, któr ruroci g jest w stanie przesła w ci gu doby.
Na szybko przesyłu ropy maj wpływ tak e jej wła ciwo ci: ci ar i lepko . Niektóre
zło a dostarczaj rop , która nie mo e by transportowana systemem ruroci gów.
6
Ruroci gi maj ograniczon trwało . Do ich stopniowego niszczenia przyczynia
si korozja eoliczna (przy ruroci gach powierzchniowych) a tak e działalno
agresywnych wód gruntowych (przy ruroci gach podziemnych). Na ogół przyjmuje si , e
trwało ruroci gów wynosi od 15 do 30 lat.
7
1.2.2. Zbiornikowce
Transport ropy naftowej drog morsk przy u yciu zbiornikowców odbywa si na
bardzo du skal . Przypada na niego około 62% produkcji wiatowej ropy czyli około 1,9
5
Juliusz Głodek, Ropa naftowa; zarys geograficzno-gospodarczy, Pa stwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 1961, s. 57.
6
Przykładem s ropy o podstawie asfaltowej na Borneo, Sachalinie a tak e w Meksyku.
7
Juliusz Głodek, Ropa naftowa; zarys geograficzno-gospodarczy, Pa stwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 1961, s. 58.
10
miliarda ton tego surowca jest przesyłanych t drog .
8
Ropa i jej produkty stanowi około
50% ogólnych przewozów towarów drog morsk . W latach 1949 – 1999 ogólny tona
floty zbiornikowców wzrósł z 6,6 mln do 280 mln ton czyli czterdziestodwukrotnie a ilo
tankowców zwi kszyła si w tym samym czasie z 391 do ponad 4000 jednostek czyli
dziesi ciokrotnie.
9
Dane te wiadcz o bardzo istotnym znaczeniu tankowców w
transporcie ropy naftowej.
Zbiornikowce dzieli si na dwie kategorie: jednostki przewo ce nieprzetworzon
rop naftow oraz te transportuj ce produkty ju przetworzone. Podział ten wi e si z
du ymi kosztami czyszczenia zbiorników tak wi c bardziej opłacalna jest specjalizacja
tankowców. W zale no ci od no no ci
10
wyró nia si nast puj ce klasy tankowców:
MR (Medium Range) – od 25000 do 44999 DWT
LR 1 (Large Range 1) – od 45000 do 79999 DWT
LR 2 (Large Range 2) – od 80000 do 159000 DWT
VLCC (Very Large Crude Carriers) – od 160,000 do 319000 DWT
ULCC (Ultra Large Crude Carriers) – ponad 320000 DWT.
11
Transport ropy naftowej drog morsk wi e si z niebezpiecze stwem katastrofy
ekologicznej w przypadku jej wycieku do wody.
12
W zwi zku z tym zagro eniem kraje
nadzoruj ce transport morski w obr bie cie nin i kanałów, gdzie ruch zbiornikowców jest
szczególnie nat ony, nakładaj ograniczenia co do maksymalnego tona u tankowców,
konstrukcji tankowców (np.: podwójny kadłub)
13
, ilo ci przepływaj cych jednostek b d w
8
Jean-Paul Rodrigue, International Oil Transportation, 29.01.2003,
http://people.hofstra.edu/geotrans/eng/ch5en/appl5en/ch5a1en.html#3.
9
Jean-Paul Rodrigue, International Oil Transportation, 29.01.2003,
http://people.hofstra.edu/geotrans/eng/ch5en/appl5en/ch5a1en.html#3 i Głodek Juliusz, Ropa naftowa; zarys
geograficzno-gospodarczy, Pa stwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1961, s 58.
10
No no statku (deadweight tonnage – DWT) oznacza ci ar jaki statek mo e przyj w granicach swego
maksymalnego zanurzenia. No no statku wyra ona jest w tonach ci arowych (metrycznych, licz cych
1000 kg). W u yciu s równie tony długie (angielskie) licz ce 1016 kg i krótkie (ameryka skie) licz ce
907,18 kg. No no netto obejmuje tylko ładunek handlowy, natomiast no no brutto tak e ładunek
gospodarczy wraz z paliwem.
Szerzej w: Transport i spedycja w handlu zagranicznym (pr. zb. pod red. T. Szczepaniaka), PWE, Warszawa
2002, s.110 oraz Organizacja i technika transportu morskiego (pr. zb. pod red. J. Kujawy), Wydawnictwo
Uniwersytetu Gda skiego, Gda sk 2001, s. 36.
11
Shashi N. Kumar, Tanker Transportation, Main Maritime Academy,
http://bell.mma.edu/~skumar/IAMEBook.pdf oraz
http://www.seahistory.or.kr/Menu05/Menu05Sub03_5_3.htm.
12
Najbardziej znane przypadki katastrof tankowców to rozbicie zbiornikowca Exxon Valdez u wybrze y
Alaski w 1989 roku (wyciek około 50 tys. ton ropy naftowej) oraz zatoni cie Prestige u wybrze y
hiszpa skiej Galicji w listopadzie 2002 roku (wraz z ładunkiem 70 tys. ton ropy naftowej).
Szerzej w : http://pl.wikipedia.org/wiki/Tankowiec.
13
Dwuposzyciowa konstrukcja kadłuba jest najnowszym rozwi zaniem wprowadzonym na zbiornikowcach
naftowych redniego rozmiaru. Powoduje z jednej strony popraw bezpiecze stwa eksploatacji statku oraz
rodowiska morskiego, z drugiej – zostaj stworzone korzystniejsze warunki do czyszczenia zbiorników
gdy prawie wszystkie wzmocnienia znajduj si poza przestrzeni ładunkow .
11
ogóle zakazuj przepływu. Ograniczenia te podra aj koszty transportu ropy naftowej
(konieczno znalezienia alternatywnej trasy lub wi ksze koszty eksploatacji tankowców o
mniejszej ładowno ci). Dopuszczalny tona tankowców przepływaj cych przez kanały i
cie niny jest tak e uzale niony od gł boko ci korytarza wodnego.
Transport ropy naftowej drog morsk wymaga istnienia odpowiednich urz dze w
portach, które umo liwiałyby załadunek i wyładunek ropy. Porty morskie musz tak e
posiada odpowiedni gł boko basenów umo liwiaj c obsług wielkich
zbiornikowców. Z geograficznego i technicznego punktu widzenia porty naftowe mo na
podzieli na importowe (porty o infrastrukturze nastawionej na import) i eksportowe
(specjalizuj ce si w eksporcie ropy).
1.2.3. Samochody
W transporcie mi dzynarodowym transport samochodowy jest drug co do
wielko ci gał zi transportu pod wzgl dem przewo onej masy ładunkowej (za transportem
morskim). Stref jego zastosowania wyznaczaj obszary kontynentów. Ze wzgl du na
czynniki ekonomiczne i organizacyjne najbardziej charakterystyczne dla tej gał zi
transportu s przewozy na bliskie i rednie odległo ci. Na tych trasach ceny za usługi w tej
gał zi transportu s zdecydowanie najkorzystniejsze. Wynika to z niskiego udziału
kosztów stałych w działalno ci przedsi biorstwa transportu samochodowego oraz ze słabej
degresji jednostkowych kosztów własnych.
Rozmieszczenie dróg w transporcie samochodowym charakteryzuje si najwi ksz
spo ród wszystkich gał zi g sto ci i spójno ci . Gdy rozpatrujemy tabor samochodowy
pod wzgl dem masowo ci przewozów to ta cecha stawia go na ostatnim miejscu spo ród
wszystkich gał zi transportu. Ładowno uniwersalnych samochodów nie przekracza z
reguły 30 ton. Jest to spowodowane nie tyle ograniczeniami konstrukcyjnymi ile przede
wszystkim limitami wyznaczanymi przez kodeksy drogowe poszczególnych pa stw.
Transport samochodowy jest przystosowany do przewozu prawie wszystkich
rodzajów ładunków przy czym jego domen stanowi ładunki drobnicowe o stosunkowo
wysokiej warto ci jednostkowej. Znajduje zastosowanie przy przewozie przetworzonych
produktów naftowych oraz w zaopatrzeniu ich detalicznej sieci sprzeda y.
14
Szerzej w: Organizacja i technika transportu morskiego (pr. zb. pod red. J. Kujawy), Wydawnictwo
Uniwersytetu Gda skiego, Gda sk 2001, s. 23.
14
Transport mi dzynarodowy (pr. zb. pod red. T. Szczepaniaka), PWE, Warszawa 1996, ss. 123-126.
12
1.2.4. Kolej
Transport kolejowy plasuje si na trzecim miejscu pod wzgl dem ilo ci
obsługiwanej masy ładunkowej w przewozach mi dzynarodowych. Ma on
najkorzystniejsz stref zastosowania w przewozach ładunków na rednie i du e odległo ci
w obr bie kontynentów i mi dzy kontynentami (je li warunki naturalne oraz poziom
rozwoju sieci dróg tej gał zi na to pozwalaj ).
Do transportu ropy naftowej u ywa si wagonów-cystern (specjalnie
przystosowane do przewozu ładunków płynnych i sypkich). Współcze nie najcz stsze
zastosowanie maj wagony czteroosiowe, które mog jednorazowo zabiera do 60 ton
ładunku, ale w eksploatacji znajduj si te wagony wi ksze (sze cioosiowe) mog ce
pomie ci do 90 lub nawet 120 ton ładunku. Z wagonów formowane s poci gi, których
masa netto (masa ładunku) mo e mie ci si w granicach od 300 do 1000 ton. Transport
kolejowy mo na wi c uzna za masow gał transportu.
Istotnym ograniczeniem mo liwo ci zastosowania transportu kolejowego w
przewozach mi dzynarodowych jest nierównomierno w przestrzennym rozmieszczeniu
sieci dróg i punktów transportowych zwłaszcza na obszarach krajów rozwijaj cych si
Azji, Afryki i Ameryki Południowej. Problemem jest tak e zró nicowanie szeroko ci dróg
szynowych (od 1435 mm do 1676 mm), które znacznie podra a koszty transportu.
15
15
Transport mi dzynarodowy (pr. zb. pod red. T. Szczepaniaka), PWE, Warszawa 1996, ss. 130-135.
13
2. Region Morza Kaspijskiego i jego rezerwy ropy naftowej
2.1. Polityczna, gospodarcza i społeczna charakterystyka regionu
Morza Kaspijskiego
Region Morza Kaspijskiego latach z powodu znacznych rezerw ropy naftowej i
gazu ziemnego stał si w ostatnich obszarem wzmo onego zainteresowania ze strony
koncernów petrochemicznych i pa stw. Wyznacza go poło one w południowo-zachodniej
Azji Morze Kaspijskie, które otacza od południa Iran, od zachodu Azerbejd an i Rosja, od
północy Kazachstan a od wschodu Turkmenistan. Charakterystyka regionu, stanowi ca
punkt wyj cia dla dalszych rozwa a , wymaga ponadto uwzgl dnienia Armenii i
posiadaj cej dost p do Morza Czarnego Gruzji - pa stwa te le na potencjalnej trasie
transportu ropy naftowej i gazu ziemnego z omawianego regionu.
16
Mapa 1. Region Morza Kaspijskiego
ródło: Energy Information Administration.
16
Według ameryka skiej terminologii Caspian region to trzy kraje Zakaukazia (Armenia, Azerbejd an,
Gruzja), pi krajów Azji rodkowej (Kazachstan, Kirgistan, Tad ykistan, Turkmenistan, Uzbekistan) oraz
Rosja i Iran. W rodowiskach eksperckich funkcjonuje tak e okre lenie Greater Middle East czyli Wi kszy
Bliski Wschód. Termin ten ł czy omawiany obszar z regionem Zatoki Perskiej, Pakistanem i Afganistanem
ukazuj c wzajemne powi zania krajów bogatych w surowce energetyczne, których społecze stwa w
wi kszo ci wyznaj islam.
Szerzej w: Ogniska konfliktów: Bałkany, Kaukaz (pr. zb. pod red. B. Klicha), Instytut Studiów
Zagranicznych, Kraków 2000, ss. 60-61.
14
Zachodni cz
regionu Morza Kaspijskiego zalicza si do Kaukazu, na terenie
którego jeszcze przed rozpadem Zwi zku Radzieckiego wybuchały liczne konflikty na tle
etnicznym, politycznym i religijnym. Obszar ten jest zamieszkały przez ponad sto
narodów, plemion i grup etnicznych, mówi cych j zykami z grup: kaukaskiej, tureckiej,
ira skiej i słowia skiej. Z geograficznego punktu widzenia Kaukazem nazywamy dwa
ła cuchy górskie rozci gaj ce si równole nikowo mi dzy Morzem Czarnym i
Kaspijskim: le cy na północy Wielki Kaukaz oraz oddzielaj cy Armeni , Gruzj i
Azerbejd an od Turcji i Iranu Mały Kaukaz. „Polityczny” Kaukaz dzieli si na trzy
obszary tzn. Przedkaukazie – południowe regiony Federacji Rosyjskiej (Obwód
Rostowski, Kraj Stawropolski, Krasnodarski i Kałmucja), Kaukaz Północny – republiki
autonomiczne wchodz ce w skład Rosji (Adygea, Karaczajo-Czerkiesja, Kabardyno-
Bałkaria, Osetia Północna, Inguszetia, Czeczenia i Dagestan) Kaukaz Południowy
(nazywany inaczej Zakaukaziem), do którego nale Gruzja, Armenia i Azerbejd an.
Istotn rol na scenie politycznej omawianego obszaru zajmuj tzw. quasi-pa stwa, nie
b d ce pa stwami w znaczeniu prawa mi dzynarodowego, jednak e posiadaj ce wszystkie
oprócz uznania mi dzynarodowego atrybuty pa stwowo ci (terytorium, ludno oraz
efektywny rz d). S to Górski Karabach, Abchazja i Południowa Osetia oraz do wybuchu
drugiej wojny rosyjsko-czecze skiej w 1999 roku Czecze ska Republika Iczkeria.
17
Okresy pokoju umo liwiaj ce rozwój społeczno-gospodarczy Kaukazu
wyst powały niezmiernie rzadko i wynikały raczej z kryzysów wewn trznych
rywalizuj cych na tym obszarze mocarstw: Rosji, Imperium Ottoma skiego lub Persji.
Niemo no wzajemnego porozumienia si poszczególnych narodów powodowała do
łatwe popadanie w zale no od naje d ców. W latach 1921-1991 cały Kaukaz był pod
rz dami Zwi zku Radzieckiego. W tym okresie polityka narodowo ciowa ZSRR ulegała
cz stym zmianom co wi zało si z arbitralnym dzieleniem lub ł czeniem kaukaskich
narodów, tworzeniem lub likwidowaniem republik i obwodów autonomicznych,
przesiedlaniem poszczególnych narodowo ci i sprowadzaniem na ich miejsce innych.
ródłem wi c niemal wszystkich współczesnych konfliktów na terenie Kaukazu (w
Abchazji, Czeczenii, Dagestanie, Osetii Południowej, Karaczajo-Czerkiesji, Górnym
Karabachu, Lezgistanie itd.) s nie tylko czasy przed powstaniem ZSRR ale w głównej
mierze polityka ZSRR a pó niej Rosji wobec tego regionu.
Wi kszo kaukaskich konfliktów znajduje si w swoistym stanie hibernacji. Nie
tocz si ju działania zbrojne, ale spory polityczne nie zostały rozwi zane. Wyj tkiem jest
sytuacja w Czeczenii, gdzie od wrze nia 1999 roku trwa wojna. Utrzymuj cy si od
17
Ismet Tabasaran, Polityka Rosji na Kaukazie, ABC Adriatyk, Bałtyk, Morze Czarne, 1(9)/2002, s. 75.
15
dłu szego czasu stan napi cia w stosunkach rosyjsko-gruzi skich stwarza ryzyko wybuchu
kolejnego konfliktu.
Najwa niejsze konflikty w regionie Morza Kaspijskiego:
-
1990-1991: walki w Południowej Osetii i odł czenie si regionu od
Gruzji, 43 tysi ce uciekinierów.
-
1991-1994: wojna mi dzy Armeni a Azerbejd anem o Karabach
(ormia sk enklaw w południowo-zachodnim Azerbejd anie). W
rezultacie walk Ormianie zaj li Górny Karabach wraz z terenami do niego
przylegaj cymi (20% terytorium Azerbejd anu). Zgin ło 35 tysi cy osób, a
około miliona zmuszonych zostało do opuszczenia swoich domów. Od 1994
utrzymuje si rozejm.
-
Jesie 1992: walki w Osetii Północnej mi dzy Osetyjczykami a
Inguszami, które zmusiły ponad sze dziesi t tysi cy Inguszów do
opuszczenia miejsca zamieszkania.
-
1992-1993: odł czenie si Abchazji (północno-zachodnia Gruzja) od
Gruzji, 300 tysi cy gruzi skich uciekinierów.
-
1993: Wojna domowa w Gruzji. Nieudana próba przewrotu obalonego
prezydenta Zwiada Gamsahurdii.
-
1994-1996: pierwsza wojna czecze ska (do 100 tysi cy zabitych, 250
tysi cy uchod ców).
-
1999: walki w Dagestanie (republika ta graniczy z Czeczeni ); próba
utworzenia pa stwa islamskiego (30 tysi cy uchod ców).
-
1999-2003: druga wojna czecze ska (do 100 tysi cy zabitych, kilkaset
tysi cy uchod ców).
Wschodnia cz
regionu Morza Kaspijskiego to dwa pa stwa rodkowo-azjatyckie
– Kazachstan, Turkmenistan oraz nie maj cy bezpo redniego dost pu do Morza
Uzbekistan. System polityczny we wszystkich trzech pa stwach mo na okre li jako
autorytaryzm. Od uzyskania niepodległo ci w 1991 roku rz dz tam niezmiennie ci sami
prezydenci: w Kazachstanie Nursułtan Nazarbajew, w Turkmenistanie Saparmurad
Nijazow
18
oraz w Uzbekistanie Islam Karimov. W krajach tych zamiast wyborów
18
Znamiennym jest fakt nadania sobie przez prezydenta Turkmenistanu przydomku Turkmenbasza (ojciec,
przywódca wszystkich Turkmenów).
16
prezydenckich odbywaj si fikcyjne plebiscyty maj ce przedłu y kadencj prezydenta, a
władca Turkmenistanu piastuje swój urz d do ywotnio.
Podstawowe dane dotycz ce powierzchni, liczby mieszka ców i wa niejszych grup
etnicznych w krajach regionu Morza Kaspijskiego przedstawiono w Tabeli 2.
Charakterystyk tego obszaru oddaje odsetek ludzi yj cych poni ej skraju ubóstwa, który
przyjmuje bardzo wysokie warto ci. Dla porównania w Belgii wynosi on 4%, w Irlandii
10%, na W grzech 9%, w Polsce 18% a na Ukrainie 29%.
19
Nale y pami ta , e
Przedkaukazie i Kaukaz Północny, które wchodz w skład Federacji Rosyjskiej s
najbiedniejszym obszarem całego pa stwa, a wi c yj cych poni ej progu ubóstwa jest
tam znacznie wi cej ni wynikałoby z uwidocznionych w tabeli danych ogólnokrajowych.
Tabela 2. Kraje regionu Morza Kaspijskiego – podstawowe dane.
Pa stwo
Powierzchnia Liczba ludno ci
Grupy etniczne
Odsetek ludzi
yj cych poni ej
skraju ubóstwa
Armenia
29,8 tys. km
2
3,33 mln
Ormianie 93%, Rosjanie 2%, Azerowie
1%, inni 4% (głównie Kurdowie)
55%
Azerbejd an
86,6 tys km
2
7,8 mln
Azerowie 90%, Dagesta czycy 3,2%,
Rosjanie 2,5%, Ormianie 2%, inni 2,3%
64%
Gruzja
69,7 tys. km
2
4,96 mln
Gruzini 70,1%, Ormianie 8,1%, Rosjanie
6,3%, Azerowie 5,7%, Osetyjczycy 3%,
Abchazowie 1,8%, inni 5%
54%
Kazachstan
2,72 mln km
2
16,74 mln
Kazachowie 53,4%, Rosjanie 30%,
Ukrai cy 3,7%, Uzbecy 2,5%, Niemcy
2,4%, Ujgurzy 1,4%, inni 6,6%
26%
Turkmenistan 488,1 tys. km
2
4,69 mln
Turkmeni 77%, Uzbecy 9,2%, Rosjanie
6,7%, Kazachowie 2%, inni 5,1%
34%
Uzbekistan
447 tys. km
2
25,56 mln
Uzbecy 80%, Rosjanie 5,5%,
Tad ykowie 5%, Kazachowie 3%,
Karakałpakowie 2,5%, Tatarzy 1,5%, inni
2,5%
brak danych
Rosja
17,07 mln km
2
144,98 mln
Rosjanie 81,5%, Tatarzy 3,8%, Ukrai cy
3%, Czuwasze 1,2%, Baszkirzy 0.9%,
Białorusini 0,8%, Mołdawianie 0,7%,
inni 8,1%
40%
Iran
1,65 mln km
2
66,6 mln
Persowie 51%, Azerowie 24%, Gilaki i
Mazandarani 8%, Kurdowie 7%,
Arabowie 3%, Luri 2%, Balochowie 2%,
Turkmeni 2%, inni 1%
53%
ródło: Oprac. aut. na podstawie The World Factbook 2002,
http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos.
19
The World Factbook 2002, http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/fields/2046.html.
17
Jako cz
ZSRR ka da republika miała centralnie przydzielone zadanie
produkowania i dostarczania konkretnych produktów, a w zamian otrzymywała dopłaty i
inne potrzebne dobra. Po upadku Zwi zku Radzieckiego republiki zwi zkowe, które
według ustale z Białowie y z 1991 roku uzyskały niepodległo , odziedziczyły
strukturalne uwarunkowania utrudniaj ce transformacj ich gospodarek do wymaga
wolnego rynku. Zalicza si do nich mi dzy innymi niedorozwini t infrastruktur , istnienie
wielkich postsowieckich przedsi biorstw, utrat dotacji z Moskwy, du e zanieczyszczenie
rodowiska oraz brak rezerw zagranicznych i dochodów z eksportu (wi kszo wymiany
handlowej odbywała si w ramach ZSRR) niezb dnych do utrzymania nowych walut.
Tabela 3 prezentuje na podstawie wybranych danych ekonomicznych sytuacj
gospodarcz w krajach basenu Morza Kaspijskiego. Wszystkie pa stwa wykazuj znaczny
wzrost PKB. Jednak e PKB w przeliczeniu na jednego mieszka ca waha si od 2500
dolarów w Uzbekistanie do 8300 dolarów w Rosji, co po przeanalizowaniu dodatkowo
udziału rolnictwa, przemysłu i usług w tworzeniu PKB oraz zatrudnienia w konkretnych
sektorach (du a rola i zatrudnienie w rolnictwie) daje obraz niskiego rozwoju
gospodarczego tych pa stw. Negatywnym czynnikiem charakteryzuj cym omawiany
region jest du e bezrobocie (nale y pami ta o ukrytym bezrobociu, które nie jest
uwzgl dniane w oficjalnych wyliczeniach).
Tabela 3. Kraje regionu Morza Kaspijskiego – dane gospodarcze.
Pa stwo
PKB*
2001
PKB per
capita
2001*
Inflacja
2001
Bezrobocie
2001
Wzrost
PKB
2001
Udział
sektorów w
PKB
Zatrudnienie
w sektorach Export Import
Armenia
11,2
mld$
3350$
3%
20% (2000
oficjalne:
10.9%)
10%
roln: 29%
przem: 32%
usł: 39%
roln: 44%
przem: 42%
usł: 14%
338,5
mln$
868,6
mln$
Azerbejd an
$24,3
mld$
3100$
2%
20% (2002
oficjalne:
1,1%) (1999)
10%
roln: 22%
przem: 33%
usł: 45%
roln: 32%
przem: 15%
usł: 53%
2 mld$ 1,6
mld$
Gruzja
15,5
mld$
3100$
5%
17%
8%
roln: 25%
przem: 20%
usł: 55%
roln: 40%
przem: 20%
usł: 40%
450
mln$
723
mln$
Kazachstan
98,1
mld$
5900$
9%
10%
12%
roln: 10%
przem: 30%
usł: 60%
roln: 20%
przem: 30%
usł: 50%
10,5
mld$
8,2
mld$
Turkmenistan
21,5
mld$
4700$
10%
b/d
10%
roln: 27%
przem: 45%
usł: 28%
roln: 48%
przem: 15%
usł: 37%
2,7
mld$
2,3
mld$
18
Uzbekistan 62 mld$ 2500$
23%
10% (+20%
cz ciowe)
(1999)
3%
roln: 33%
przem: 24%
usł: 43%
roln: 44%
przem: 20%
usł: 36%
2,8
mld$
2,5
mld$
Rosja
1,2
trillion$ 8300$
22%
9%
(+cz ciowe)
(2001)
5%
roln: 7%
przem: 37%
usł: 56%
roln: 11%
przem: 28%
usł: 61%
103,3
mld$
51,7
mld$
Iran
426
mld$
6400$
13%
14% (1999)
5%
roln: 20%
przem: 24%
usł: 56%
roln: 30%
przem: 25%
usł 45%
27,4
mld$
17,2
mld$
* - według parytetu siły nabywczej
ródło: Oprac. aut. na podstawie The World Factbook 2002,
http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos.
Ko cz c analiz regionu warto zwróci uwag na fakt, e podział Morza
Kaspijskiego i jego zasobów (ropa naftowa, gaz oraz bogata fauna) stanowi punkt sporny
w stosunkach pomi dzy pa stwami przybrze nymi. Problem ten pojawił si po rozpadzie
Zwi zku Radzieckiego w 1991 roku. Wcze niej Morze Kaspijskie otaczały tylko dwa
pa stwa: ZSRR i Iran, które uregulowały status prawny Morza w traktatach dwustronnych
w 1921 i 1940 r. Umowy te rozstrzygały jedynie kwestie połowów i nawigacji statków po
akwenie, który okre lany był przez obie strony jako „morze sowiecko-ira skie”.
Do 1999 roku Rosja wraz z Iranem opowiadała si za wspóln eksploatacj
bogactw Morza Kaspijskiego z ewentualnym wyznaczeniem niewielkiej strefy wył cznej
jurysdykcji dla ka dego z pi ciu pa stw. Jednak e po odkryciu bogatych złó ropy
naftowej niedaleko swojego wybrze a przył czyła si do Azerbejd anu i Kazachstanu
opowiadaj cych si za podziałem akwenu na nierówne, narodowe sektory na zasadzie
„zmodyfikowanej mediany” (podział w zale no ci od długo ci linii brzegowej).
20
Turkmenistan jest przeciwny rozgraniczaniu Morza w oparciu o t zasad , natomiast Iran
popiera równy podział najwi kszego zamkni tego morza na pi cz ci. Cały czas trwaj
prace specjalnej grupy roboczej zajmuj cej si stworzeniem konwencji reguluj cej prawny
status Morza Kaspijskiego. Jej ju ósme, zako czone w marcu 2003 roku posiedzenie nie
przyniosło jednak konkretnych rozwi za .
21
W celu rozpocz cia wykorzystywania złó z
dna Morza Kaspijskiego niektóre pa stwa rozstrzygaj wzajemne spory terytorialne w
dwustronnych umowach (umowa mi dzy Rosj a Azerbejd anem we wrze niu 2002 i
mi dzy Rosj a Kazachstanem w maju 2002 roku). Taki stan rzeczy komplikuje jednak
20
Energy Information Administration, Caspian Sea Region, July 2002,
http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/caspian.html#caspconf.
21
Hooman Peimani, Baku Caspian meeting created hopes but not concrete results, Central Asia – Caucasus
Insitute,12.03.2003, http://www.cacianalyst.org/view_article.php?articleid=1145.
19
stosunki pomi dzy pa stwami i uniemo liwia prowadzenie efektywnych bada oraz
eksploatacji bogactw Morza Kaspijskiego.
2.2. Rezerwy ropy naftowej regionu Morza Kaspijskiego na tle
wiatowych złó .
wiatowe zasoby ropy naftowej to zasoby wykorzystywane (economically
recoverable resources) i zasoby, których wydobycie przy zastosowaniu obecnej technologii
jest niemo liwe lub nieopłacalne (economically unrecoverable resources)
22
. Wi ksz cz
zasobów wiatowych stanowi te drugie i składaj si z niewielkich złó umiejscowionych
w ró nych miejscach pod skorup ziemsk , których wydobycie pochłon łoby wi cej
energii ni uzyskałoby si z otrzymanej w ten sposób ropy. W dalszej cz ci pracy jako
zasoby rozumiane b d pokłady ropy obecnie wykorzystywane.
Rezerw ropy wiatowej dzielone s na potwierdzone (proved) i prawdopodobne
(possible). Te pierwsze to ilo ropy naftowej, o której wiadomo na podstawie
geologicznych bada , e z wszelkim prawdopodobie stwem (u ywaj c metod
statystycznych co najmniej 90%) b dzie mo na j wydoby z istniej cych złó przy
zastosowaniu znanych dzi technologii. Dodatkowo uzyskanie tej ropy b dzie
ekonomicznie opłacalne. O prawdopodobnych rezerwach mo na mówi je eli
prawdopodobie stwo ich wydobycia wynosi co najmniej 50%.
Dokładna ocena wiatowych rezerw ropy naftowej jest szczególnie trudna.
Wynika to ze skomplikowanej budowy geologicznej skorupy ziemskiej,
niewystarczaj cego poziomu techniki, któr człowiek dysponuje oraz z niech ci wielu
krajów, organizacji czy przedsi biorstw naftowych do ujawniania rzeczywistych zasobów.
Oddzielnym problemem s ró ne metody obliczania rezerw, które prowadz do
ogromnych ró nic ilo ciowych w osi ganych wynikach.
23
W ród szacunków wiatowych rezerw ropy naftowej, sporz dzanych przez ró ne
instytucje, najwi ksze uznanie zyskały oceny ameryka skiego tygodnika „Oil and Gas
Journal”. Ameryka skie towarzystwa naftowe maj szerokie powi zania handlowe i
22
Energy Information Administration, U.S. crude Oil, Natural Gas, and Natural Gas Liquids Reserves 2001
Annual Report, http://www.eia.doe.gov/oil_gas/petroleum/info_glance/resources.html, s127.
23
Do metod szacowania rezerw ropy naftowej zaliczamy: metod obj to ciow , szacowanie wagowe,
metod spadków ci nie , porównawcza, spadku produkcji.
Szerzej w: U.S. crude Oil, Natural Gas, and Natural Gas Liquids Reserves 2001 Annual Report, Energy
Information Administration, http://www.eia.doe.gov/oil_gas/petroleum/info_glance/resources.html, s131.
20
technologiczne z licznymi krajami – producentami ropy naftowej na całym wiecie, co
ułatwia zbieranie danych dotycz cych rezerw ropy w ró nych krajach. Na szacunki „Oil
and Gas Journal” powołuj si m.in. rocznik Energy Statistics Yearbook publikowany
przez ONZ oraz wiatowa Konferencja Energetyczna. Czasopismo otrzymuje informacje
od rz dów poszczególnych krajów oraz towarzystw naftowych i gazowych. Nie mo e
odpowiada wi c za cisło tych danych.
wiatowe potwierdzone rezerwy ropy naftowej szacuje si na około 163,5
miliardów ton.
24
Rezerwy regionu Morza Kaspijskiego (patrz Tabela 4) stanowi wi c
niespełna 1% wiatowych złó – 1,59 miliarda ton. Jednak e kwestia szacunku tych rezerw
budzi wiele kontrowersji. Oceny ilo ci ropy naftowej w omawianym regionie zmieniaj si
w zale no ci od ródeł od bardzo optymistycznych po niezwykle pesymistyczne.
Tabela 4. Rezerwy ropy naftowej regionu Morza Kaspijskiego w mld ton.
Kraj
Potwierdzone
rezerwy
Prawdopodobne
rezerwy
Całkowite
rezerwy
Azerbejd an
0,19
5,09
5,28
Iran*
0,02
2,38
2,40
Kazachstan
0,86
14,63
15,49
Rosja*
0,43
2,23
2,66
Turkmenistan
0,10
12,72
12,81
Ogółem
1,59
37,04
38,63
* - rezerwy tylko z okolicy Morza Kaspijskiego
ródło: Oprac. aut. na podst. Energy Information Administration,Caspian Sea
Region:Reserves and pipelines tables, July 2002,
http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/caspgrph.html#TAB1 za Oil and Gas Journal.
Du e zainteresowanie zachodnich przedsi biorstw i rz dów sektorem naftowym
regionu Morza Kaspijskiego rozpocz ło si w 1991 roku po rozpadzie Zwi zku
Radzieckiego. Dopiero wtedy zacz to na szerok skal bada Morze Kaspijskie pod k tem
wyst powania złó ropy naftowej. Brak wiarygodnych bada nie przeszkadzał w
publikowaniu sprzecznych raportów dotycz cych bogactw kaspijskich złó . Wynikało to
zarówno z politycznego jak i ekonomicznego interesu regionalnych i mi dzynarodowych
aktorów zainteresowanych wydobyciem i transportem ropy naftowej. Podczas
podpisywania tzw. „Kontraktu stulecia” we wrze niu 1994 roku mi dzy Azerbejd anem a
konsorcjum o miu przedsi biorstw naftowych ilo ropy w regionie Morza Kaspijskiego
24
Energy Information Administration, Table 8.1 World Crude Oil and Natural Gas Reserves, 2003, za Oil
and Gas Journal, http://www.eia.doe.gov/emeu/international/reserves.html.
21
porównywana była nawet z rezerwami Zatoki Perskiej, które wynosz ponad 95 miliardów
ton.
25
W miar upływu czasu mo na spodziewa si bardziej wiarygodnych szacunków
dotycz cych wyst powania ropy wynikaj cych z przeprowadzania nowych bada
naukowych i próbnych odwiertów. Wysokie szacunki rezerw prawdopodobnych (ponad
dwudziestokrotnie wi ksze od rezerw potwierdzonych) i rozpocz cie odwiertów w jeszcze
niezbadanej północnej cz ci Morza Kaspijskiego z pewno ci zwi kszy udział regionu
Morza Kaspijskiego w wiatowych rezerwach z 1 do co najmniej 5-6%.
26
Ropa
pochodz ca z tego regionu b dzie wi c miała bardzo du e znaczenie dla gospodarki
pa stw kaspijskich i krajów, przez które przebiega b d drogi transportu oraz dla
bezpiecze stwa energetycznego potencjalnych odbiorców.
2.3. Produkcja ropy naftowej w krajach regionu Morza Kaspijskiego
(stan obecny i prognozy)
Produkcja ropy naftowej w regionie Morza Kaspijskiego koncentruje si w
Kazachstanie i Azerbejd anie, które najbardziej rozwin ły swoje sektory naftowe. Te dwa
kraje wytwarzaj obecnie około 86% „czarnego złota” (patrz: Tabela 5) oraz posiadaj
wi cej ni 50% rezerw (potwierdzone + prawdopodobne) omawianego obszaru. Ponad
85% wszystkich bezpo rednich inwestycji zagranicznych w basenie Morza Kaspijskiego
kierowanych jest ł cznie do Kazachstanu i Azerbejd anu.
27
25
R. Dekmejian R. i H. Simonian, Troubled Waters; The Geopolitics of the Caspian region, I.B. Tauris,
London 2001, s. 29.
26
Alec Rasizade, The mythology of munificent Caspian bonanza and its concomitant pipeline geopolitics.
Central Asian Survey, March 2002, Volume 21, Number 1, s. 39.
27
Khalil el-Saghir under the supervision of Professor R. Stockton, Caspian Sea Region, University of
Michigan – Dearborn, 1998, http://members.tripod.com/~KELSAGHIR/Caspian/index.
22
Tabela 5. Produkcja i eksport ropy naftowej w regionie Morza Kaspijskiego (w
tysi cach baryłek na dzie )
Kraj
Produkcja
(1990)
Produkcja
(2001)
Produkcja
przewidywana
(2010)
Eksport
netto
(1990)
Export
netto
(2001)
Export netto
przewidywany
(2010)
Azerbejd an
259
311,2
1200
77
175,2
1000
Kazachstan
602
811
2000
109
631
1700
Iran*
0
0
0
0
0
0
Rosja**
144
11
300
0
7
300
Turkmenistan
125
159
200
69
107
150
Ogółem
1130
1292,2
3700
255
920,2
3150
* tylko rejony Morza Kaspijskiego
** Astrachaian, Dagestan oraz Północny Kaukaz
ródło: Energy Information Administration, http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/caspgrph.html#TAB2
Kazachstan był poza Rosj najwi kszym producentem ropy naftowej w ZSRR.
Jednak e po uzyskaniu niepodległo ci produkcja ropy zacz ła spada i w 1995 roku
wyniosła jedynie 414 tysi cy baryłek dziennie. Du e zagraniczne inwestycje
bezpo rednie
28
w kazachski przemysł naftowy spowodowały wzrost produkcji do 811
tysi cy baryłek dziennie. Ponad połowa oleju wytwarzana jest z trzech nadbrze nych złó :
Tengiz, Uzen i Karachaganak. Zapocz tkowana w 1996 roku prywatyzacja sektora
energetycznego została dwa lata pó niej wstrzymana z powodu sprzeciwu pa stwowego
monopolisty Kazakoil. Obecnie trwaj prace nad uatrakcyjnieniem sektora naftowego dla
zagranicznych inwestorów.
Po 1991 roku w Azerbejd anie tak e spadła produkcja ropy naftowej, która
osi gn ła w 1997 roku jedynie 180 tysi cy baryłek dziennie. Znaczne inwestycje
zagraniczne, głównie w formie specjalnych umów (PSA - Production Sharing
Agreement)
29
ka dorazowo ratyfikowanych przez parlament i prezydenta, pozwoliły
28
Istniej trzy główne mo liwo ci udziału zagranicznych inwestorów w przedsi wzi ciach naftowych na
terenie Kazachstanu:
-
Licencje: Inwestorzy mog wyst powa o licencje na wydobycie i produkcj ropy naftowej.
-
Joint Venture: Inwestorzy mog zakłada wspólne przedsi wzi cia z kazachskimi spółkami
pa stwowymi (głównie z Kazakoil). Ryzyko jest proporcjonalne do zainwestowanego kapitału a
udział zagranicznych firm podlega ograniczeniu.
-
Prywatyzacja i zakup akcji: Inwestorzy mog kupowa udziały w istniej cych spółkach akcyjnych
zarówno od tych firm jak i na przetargach organizowanych przez rz d.
Reza Rahimi, Business entry strategies for cenral Asia: an empirical study on the Iranian oil, gas and
transport sectors, Univ St Gallen, Bamberg 2000, s. 31.
29
W umowie PSA ryzyko jest proporcjonalne do ilo ci posiadanych udziałów przedsi biorstwa, które ma
wył czne prawo własno ci. Korzystne jest opodatkowanie działalno ci na podstawie PSA – 25% podczas
gdy Joint-ventures – 35%. Szczegółowe warunki PSA nie s upubliczniane.
Szerzej w: Ryan Baum, Timeframes, Markets and Government Influence: An Economic-Based Look at
Pipeline Routes for Caspian Sea Oil, 16.11.1998, http://www.wws.princeton.edu/~wws401c/1998/ryan.pdf.
23
zwi kszy produkcj do 311 tysi cy baryłek dziennie. Na rynku energetycznym działa
pa stwowa firma SOCAR (State Oil Corporation of the Azerbaijan Republic), która
nadzoruje cały sektor naftowy oraz negocjuje porozumienia z inwestorami zagranicznymi.
Turkmenistan jest obecnie trzecim producentem ropy naftowej w omawianym
regionie – 159 tysi cy baryłek dziennie. Cały sektor energetyczny znajduje si w
posiadaniu i pod kontrol pa stwa. Wszystkie decyzje s podejmowane przez
do ywotniego prezydenta Saparmurada Turkmenbasz Nijazowa, który do tej pory nie
rozpocz ł procesu prywatyzacyjnego. Jest to czynnik zniech caj cy zagranicznych
inwesstorów. Ponadto trudno ciami s zarówno nierozstrzygni ty status prawny Morza
Kaspijskiego jak i nierozwini ta infrastruktura. Z tych powodów tylko nieliczne firmy
zdecydowały si na niewielkie (w porównaniu z kontraktami w Kazachstanie i
Azerbejd anie) inwestycje w sektor naftowy Turkmenistanu.
30
Ogólnie produkcja ropy naftowej w Regionie Morza Kaspijskiego osi gn ła 1,3
miliona baryłek dziennie. Szacuje si , e do 2010 roku zostanie trzykrotnie zwi kszona -
do około 3,7 miliona baryłek dziennie. W 2020 roku produkcja ma wynie 6,5 miliona
baryłek dziennie.
31
Ma to by mo liwe głównie dzi ki trzem projektom:
-
Podpisanej w kwietniu 1993 roku, wartej 20 miliardów dolarów umowie
mi dzy firm Chevron a Kazachstanem, w ramach której utworzono
Tengizchevroil Joint-venture, o eksploatacj złó Tengiz. Rezerwy tego
zło a szacowane s na 6-9 miliardów baryłek. Produkcja konsorcjum
Tengizchvroil osi gn ła w czerwcu 2002 roku 250 tysi cy baryłek dziennie,
a planowane jest zwi kszenie jej do 750 tysi cy baryłek dziennie w 2010
roku.
-
Rozpocz ciu wydobycia ropy z przybrze nego zło a Kashagan przez Agip
Kazakhstan North Caspian Operating Company (Agip KCO) (umowa
podpisana w 1997 roku). Ujawnione przez to konsorcjum wyniki bada z
30
Do firm tych nale :
-
Bridas z Argentyny zaanga owana w wydobycie złó Keymir
-
Larmag z Holandii i Dragon Oil z Irlandii bior udział produkcji ropy ze zło a poło onego obok
półwyspu Cheleken. Produkcja wynosi obecnie 7,5 tyci ca baryłek dziennie a ma osi gn 40
tysi cy.
-
Petronas z Malezji eksploatuje zło a Gubkin, Barimov i Livanov. Produkcja ma osi gn 20
tysi cy baryłek dziennie.
-
Exxon/Mobil ze Stanów Zjednoczonych i Monument z Wielkiej Brytanii zawarły umow PSA
na eksploracj i produkcj ropy ze złó Burun, Nebit Dag i Kum Dag.
-
NIDC (national Iranian Drilling Compant) z Iranu zawarło kontrakt na odwierty w regionie
Turkmen-Bashi.
Reza Rahimi, Business entry strategies for cenral Asia: an empirical study on the Iranian oil, gas and
transport sectors, Univ St Gallen, Bamberg 2000, ss. 36-37.
31
Energy Information Administration, Caspian Sea Region, July 2002,
http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/caspian.html.
24
czerwca 2002 roku mówi o najwi kszym odkryciu ropy od 30 lat. Zło e
ma posiada mi dzy 7 a 9 miliardów baryłek rezerw potwierdzonych oraz
około 38 mld baryłek rezerw prawdopodobnych.
-
Trzydziestoletniemu Kontraktowi wartemu 8 miliardów dolarów na
wydobycie ropy z trzech azerskich złó Azeri, Czirag i Giuneszli przez
mi dzynarodowe konsorcjum AIOC (Azerbaijan International Operating
Company). Potwierdzone rezerwy tych złó wynosz mi dzy 3 a 5
miliardów baryłek. AIOC osi gn ł rednio w 2002 roku produkcj ropy na
poziomie ponad 120 tysi cy baryłek dziennie. Podpisane w sierpniu 2001
roku porozumienie z rz dem Azerbejd anu zobowi zuje konsorcjum do
zwi kszenia produkcji w 2010 roku do 800 tysi cy baryłek dziennie.
32
32
Energy Information Administration, Caspian Sea Region, July 2002,
http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/caspian.html.
25
3. Analiza ekonomiczna i polityczna inwestycji ruroci g Baku-
Tbilisi-Ceyhan.
3.1. Ruroci g Baku-Tbilisi-Ceyhan
Pierwsze plany stworzenia ruroci gu znad Morza Kaspijskiego do Turcji pojawiły
si we wrze niu 1994 roku wraz z podpisaniem „kontraktu stulecia” mi dzy dziesi cioma
mi dzynarodowymi koncernami naftowymi a pa stwowym przedsi biorstwem naftowym
Azerbejd anu SOCAR (State Oil Company Of The Azerbaijan Republic). W skład
utworzonego AIOC (Azerbaijan International Operating Company), zajmuj cego si
eksploatacj azerskich pól naftowych Azeri, Czirag i Giuneszli wchodz : BP (Britisch
Petroleum) z Wielkiej Brytanii (34,1% udziału), UNOCAL ze Stanów Zjednoczonych
(10,3%), SOCAR (10%), LUKoil z Rosji (10%), Statoil z Norwegii (8,6%), Exxon (8%),
TPAO (Turkish Petroleum) z Turcji (6,7%), Pennzoil ze Stanów Zjednoczonych (5,6%),
ITOCHU z Japonii (3,9%), Delta Hess (joint venture Delta Oil z Arabii Saudyjskiej z
Amerada Hess ze Stanów Zjednoczonych, 2,7%). Przedsi biorstwa od pocz tku
postulowały utworzenie alternatywnego do rosyjskich szlaku transportu ropy naftowej,
który mógłby słu y zarówno ropie azerskiej jak i kazachskiej. Trasa tego ruroci gu miała
prowadzi z Aktau w Kazachstanie pod Morzem Kaspijskim przez Azerbejd an i Gruzj
do ródziemnomorskiego tureckiego portu Ceyhan. Wobec nieuregulowanego statusu
Morza Kaspijskiego i braku jednoznacznego zobowi zania Kazachstanu do uczestnictwa w
projekcie i zagwarantowania dostaw ropy zacz to rozwa a skrócon tras spod Baku
przez Tbilisi do Ceyhan.
W pa dzierniku 1998 roku rz dy Azerbejd anu, Gruzji, Kazachstanu, Turcji i
Uzbekistanu (Turkmenistan był obserwatorem) podpisały w Ankarze deklaracj
wyra aj c wol budowy ruroci gu Baku-Tbilisi-Ceyhan (BTC).
33
Rok pó niej na
szczycie Organizacji Bezpiecze stwa i Współpracy w Europie w Stambule Azerbejd an,
Gruzja, Turcja, Turkmenistan i Kazachstan podpisały szereg umów i zobowi za
dotycz cych ruroci gu BTC. Istotne znaczenie miała obecno prezydenta Stanów
Zjednoczonych Billa Clintona, który wyraził poparcie dla tej inwestycji. Turcja jako wyraz
du ego zainteresowania ruroci giem wydała gwarancje rz dowe na ponadplanowe wydatki
na terenie tureckiego odcinka.
34
W maju 2000 roku rozpocz ły si negocjacje z
potencjalnymi inwestorami, a w pa dzierniku w Baku zostało podpisane porozumienie o
33
Michał Missala, Walka o rur , Bez Granic, 2000, nr 10, s. 13.
34
Timeline for a pipeline (past & future), http://www.bankwatch.org.
26
stworzeniu grupy sponsorskiej ruroci gu BTC, W jej skład weszły pocz tkowo: SOCAR
(50%), BP (25,4%), Unocal (7,48%), Statoil (6,37%), TPAO (5,02%), Itochu (2,92%),
Ramco (1,55%) i Delta Hess (1,25%). Firma BP została głównym inwestorem projektu i w
czerwcu 2002 roku oficjalnie ogłosiła zako czenie tworzenia grupy sponsorów. W
sierpniu, w Londynie powstała firma Baku-Tbilisi-Ceyhan Pipeline Company z
nast puj cymi udziałowcami: BP (38,21%), SOCAR (20%), Unocal (9,58%), Statoil
(8,9%), TPAO (7,55%), TotalFinaElf (5%), ENI (5%), Itochu (3,4%) i Delta Hess
(2,36%).
35
Po zako czeniu ostatnich bada i prac przygotowawczych we wrze niu 2002
roku rozpocz ł si ostatni etap projektu – budowa ruroci gu. Prezydenci Turcji,
Azerbejd anu i Gruzji oraz przedstawiciel Stanów Zjednoczonych Abraham Spencer
wykopali pierwsz , symboliczn łopat (faktyczne prace przy budowie maj ruszy w
połowie 2003 roku).
36
Konsorcjum planuje rozpocz cie dostaw ropy naftowej ruroci giem
pod koniec 2005 roku.
37
Trasa ruroci gu Baku-Tbilisi-Ceyhan o długo ci 1750 km ma rozpocz si na
azerskim wybrze u Morza Kaspijskiego w Sangachal 40 km na południe od Baku i biec na
długo ci 442 km przez terytorium Azerbejd anu, 248 km przez Gruzj obok stolicy
pa stwa Tbilisi oraz 1060 km przez Turcj , ko cz c swoj tras w ródziemnomorskim
porcie Ceyhan.
38
Trasa przecina pasmo gór Mały Kaukaz na terenie Gruzji (ruroci g
dochodzi do wysoko ci ponad 2800 m n.p.m.) oraz biegnie przez pasmo gór Erzurum i
górzyste tereny pólnocno-wschodniej Turcji. Konsorcjum BTC Pipeline Company po
przeprowadzeniu szczegółowych in ynieryjnych bada na całej trasie ruroci gu
oszacowało koszt inwestycji na 2,95 mld dolarów, z czego najdłu szy odcinek turecki ma
wynie 1,4 mld dolarów. Przepustowo ruroci gu ma osi gn 1 mln baryłek ropy
naftowej dziennie (50 mln ton ropy rocznie). W przyszło ci, przy zagwarantowaniu
wi kszych dostaw ropy planuje si jednak e zwi kszenie mo liwo ci przesyłu ropoci gu
do 1,6 mln baryłek dziennie.
39
Turecki port Ceyhan jest ju przystosowany do obsługiwania bardzo du ych
tankowców (VLCC – Very Large Crude Carriers) i nie wymaga rozbudowy. Zwi zane jest
to z istnieniem ruroci gu iracko-tureckiego ko cz cego swój bieg wła nie w tym mie cie.
Mo liwo ci tego portu eksportowego nie s w pełni wykorzystywane, gdy nało one
35
Energy Information Administration, Caspian Sea Region: Oil Export Options, July 2002,
http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/caspoile.html.
36
Agata Łoskot, Baku-Tbilisi-Ceyhan – przełom na Kaukazie Południowym?, Komentarze OSW,
16.01.2003, http://www.osw.waw.pl/pub/koment/2003/01/030116a.htm.
37
Arif Useinow i Isabel Gorst, Kazakhstan considers adding 400,000 b/d to Baku-Ceyhan line, Volume 80,
Issue 231, ISSN 01631284, New York, 03.12.2002, McGraw Hill Publications Company.
38
Executive Summary; BTC Project ESIA, http://www.caspiandevelopmentandexport.com.
39
Arif Useinow i Isabel Gorst, Kazakhstan considers adding 400,000 b/d to Baku-Ceyhan line, Volume 80,
Issue 231, ISSN 01631284, New York, 03.12.2002, McGraw Hill Publications Company.
27
sankcje gospodarcze na Irak zminimalizowały przesył ropy naftowej t tras . Dodatkow
zalet Ceyhan s dobre warunki pogodowe, które pozwalaj na całoroczne otwarcie portu
dla tankowców. Przykładowo port w Noworosyjsku nad Morzem Czarnym, obsługuj cy
mniejszej wielko ci tankowce (LR-2) jest zamykany na dwa miesi ce w roku z powodu
du ych sztormów.
Mapa 2. Trasa ruroci gu Baku-Tbilisi-Ceyhan
ródło: Some Common Concerns; Imagining BP’s Azerbaijan-Georgia-Turkey Pipelines System,
written and researched by Greg Mutti and James Marriott of PLATFORM,
http://www.bankwatch.org/issues/oilclima/mainbaku.html.
3.1.1. ródła ropy dla ruroci gu BTC
Ze wzgl du na du y koszt inwestycji ropoci gu BTC szacuje si , e aby był on
ekonomicznie opłacalny musi by w maksymalnym stopniu wykorzystana jego
przepustowo (1 milion baryłek dziennie).
40
Ruroci g BTC ma by główn drog
40
Graham Allison i Emily Van Buskirk, Mini Case and Illustrative Paradigm; U.S. Policy on Caspian Energy
Development and Exports, Harvard University; John F. Kennedy School of Government; Caspian Studies
Program, May 2001, http://www.ciaonet.org/wps/alg01/alg01.pdf oraz Andrew I. Killgore, The baku-
Ceyhan oil pipeline; The Washington Report on Middle East Affairs, Washington, 01/02.2003,
http://www.caspianstudies.com.
28
transportu dla ropy wydobywanej przez AIOC z azerskich pół naftowych Azeri, Czirag i
Giuneszli. Produkcja ropy z tych złó ma wynie w 2010 roku - wedle zobowi za AIOC
- 800 tysi cy baryłek dziennie. Pod koniec 2002 roku faktyczne wydobycie było na
poziomie 145 tysi cy baryłek dziennie czyli o 10% wi ksze ni planowano.
41
Mimo tego
wzrostu produkcji (ju nawet w 2009 roku wydobycie mo e osi gn 1 mln baryłek
dziennie) istotn kwesti jest zapewnienie w pocz tkowej fazie działania ropoci gu
wystarczaj cych dostaw ropy z innych ródeł (szacowane jest dodatkowe zapotrzebowanie
na 500 tysi cy baryłek dziennie).
29 listopada 2002 roku dyrektor kazachskiej firmy pa stwowej KazMunaiGaz
Kairgeldy Kabyldin stwierdził na oficjalnej wizycie w Baku, e 400 tysi cy baryłek ropy
naftowej dziennie mo e by udost pnionych na eksport na potrzeby ruroci gu BTC.
42
Ropa ma pochodzi w głównej mierze z pól naftowych Kashagan, na których produkcja
ma si rozpocz pod koniec 2005 roku (w tym samym czasie ma ruszy transport
ropoci giem BTC). O zainteresowaniu firm zaanga owanych w wydobycie pól naftowych
Kashagan transportem ropy do portu Ceyhan wiadczy zakup udziałów przez ENI i
TotalFinaElf w BTC Pipeline Company (firmy maja po 5%).
Problemem jest transport ropy z kazachskiego portu Aktau na północno-wschodnim
wybrze u Morza kaspijskiego do Baku. Ropoci g biegn cy po dnie Morza jest w
najbli szej przyszło ci niewykonalny z powodu omawianych wcze niej sporów
dotycz cych statusu prawnego tego akwenu oraz du ych kosztów i trudno ci technicznych
(wyst powanie podwodnych gór).
43
Kazachskie firmy transportowe rozwa aj ju
rozbudow floty redniej wielko ci tankowców by transport ropy stał si bardziej
efektywny (obecnie z Aktau do Baku transportowanych jest małymi tankowcami około 50
tysi cy baryłek dziennie).
44
Azerbejd an ze swojej strony rozpocz ł ju rozbudow portu
importowego Sangachal na południe od Baku.
Kolejn mo liwo ci uzyskania dostaw ropy zasilaj cej ruroci g BTC jest
obsługiwane przez firm Petronas zło e w Turkmenistanie. Zapewni ono mo e jednak
dostawy dopiero w ci gu kilku nast pnych lat (wydobycie jeszcze nie ruszyło) na poziomie
100 tysi cy baryłek dziennie.
41
Arif Useinow, Ground-breaking set for Baku-Tbilisi-Ceyhan pipe, Volume 80, Issue 120, ISSN 01631284,
New York, 24.06.2002, Platt’s Oligram News.
42
Arif Useinow i Isabel Gorst, Kazakhstan considers adding 400,000 b/d to Baku-Ceyhan line, Volume 80,
Issue 231, ISSN 01631284, New York, 03.12.2002, McGraw Hill Publications Company.
43
Isabel Gorst, Solving the export puzzle, Petroleum Economist, Volume 69, Issue 11, ISSN 0306395X,
London, 11.2002.
44
Baku Ceyhan Pipeline Faces Key Challenges, ISSN 09686452, London, 02.01.2003.
29
3.1.2. Ryzyko polityczne na drodze ruroci gu BTC
Trasa ruroci gu BTC przebiega ma niedaleko terenów, na których jeszcze
niedawno toczyły si działania wojenne. W odległo ci do 100 km od planowanej trasy
znajduj si nast puj ce regiony, na których wci wyst puje du e ryzyko polityczne:
-
Górski Karabach (15 km
-
Południowa Osetia (55 km)
-
Dagestan (80 km)
W nieco wi kszej odległo ci znajduj si Abchazja oraz Czeczenia, w której cały
czas tocz si działania zbrojne. Konflikty na obszarze Kaukazu mówiono w rozdziale 1,
w tym miejscu nale y jedynie zwróci uwag na dwa spo ród nich mog ce mie
bezpo redni wpływ na bezpiecze stwo ruroci gu BTC. Mianowicie w przypadku
wznowienia walk ormia sko-azerskich o Górski Karabach ruroci g mo e by jednym z
pierwszych celów ataku sił Armenii lub Karabachu. Równie nie mo na wykluczy , e w
przypadku eskalacji konfliktu rosyjsko-gruzi skiego Moskwa mo e dokona uderzenia na
ruroci g za po rednictwem jednej z podburzanych przez siebie grup gruzi skich grup
mniejszo ciowych.
Podkre lane jest ryzyko zwi zane z odizolowaniem Armenii w regionie. Przez kraj
ten nie jest planowana adna droga transportu ropy i najprawdopodobniej Erewa w ogóle
nie skorzysta ze zwi kszonych inwestycji w krajach kaspijskich. Stosunki arme sko-
tureckie s złe. Ormianie pami taja rzezie i wysiedlenia, których dopu cili si Turcy w
1916 roku. W wyniku których mier poniosło około 600 tysi cy Ormian
45
. Turcja nigdy
nie przyznała si do zbrodni ani za ni nie przeprosiła. Azerowie s narodem bardzo blisko
spokrewnionym z Turkami. Jak ju wcze niej wspomniano Ormianie z Górskiego
Karabachu oderwali si od Azerbejd anu i zaj li 20% powierzchni tego kraju. Równie
stosunki arme sko-gruzi skie nie s wolne od napi . Spodziewany wzrost zamo no ci w
krajach tranzytowych ruroci gu BTC mo e przyczyni si do eskalacji powy szych
konfliktów.
Obecnie 15% terytorium Gruzji znajduje si poza kontrol rz du (Abchazja i
Południowa Osetia). Zagro eniem dla stabilno ci politycznej kraju jest tak e kwestia
W wozu Pankisi. Rosja utrzymuje, e ukrywaj si tam czecze scy rebelianci i
postulowała o pozwolenie na wprowadzenie tam swoich wojsk. Dokonała ju
45
Według samych Ormian w masakrach zgin miało nawet 2 miliony Ormian, cho według niezale nych
ródeł liczba ormia skich mieszka ców Anatolii była w owym czasie ni sza. Encyklopædia Britanica,
London 2002.
30
bombardowa terytorium Gruzji, na którym rzekomo znajdowali si Czeczeni. Od 1992
krajem rz dzi były Minister Spraw Zagranicznych ZSRR Eduard Szewardnadze, którego
polityk charakteryzuje próba utrzymania poprawnych stosunków z Rosj a przede
wszystkim doprowadzenie do zbli enia z Zachodem. Jest on postrzegany jako gwarant
wzgl dnej stabilno ci w Gruzji. Ju dwukrotnie próbowano dokona zamachu na jego
ycie
46
.
Kolejne powa ne ryzyko polityczne dla ruroci gu BTC wyst puje na terenie Turcji,
gdzie ruroci g ma przebiega wzdłu obszarów zamieszkanych zwarcie przez Kurdów.
Kurdowie s obecnie najwi kszym na wiecie narodem d
cym do uzyskania własnego
pa stwa. Obszar ich zwartego zamieszkiwania jest podzielony mi dzy Iran, Irak, Syri i
Turcj , z tym e ponad połowa z nich mieszka na obszarze tej ostatniej. Turcja przez cały
czas swojego istnienia prowadziła wobec Kurdów polityk prze ladowa i asymilacji.
Oficjalnie nazywano ich „Turkami górskimi”, neguj c sam fakt istnienia w Turcji
kurdyjskiej mniejszo ci narodowej. Surowo zabronione było publiczne u ywanie j zyka
kurdyjskiego. Gło na była sprawa kurdyjskiej posłanka do parlamentu tureckiego Leyli
Zany, któr na tej podstawie skazano w 1994 roku na pi tna cie lat wi zienia, wraz z
trzema innymi parlamentarzystami kurdyjskiego pochodzenia. W latach 1984-1999 Partia
Pracy Kurdystanu (PKK) prowadziła działania wojenne z wojskami tureckimi zmierzaj ce
do uzyskania niepodległo ci. W konflikcie tym zako czonym jedynie zawieszeniem broni
zgin ło około 30 tysi cy Kurdów i 5 tysi cy Turków, ponad 3.500 kurdyjskich wiosek
zostało zniszczonych, a 3 miliony ludzi straciło dach nad głow .
Obecnie Unia Europejska uzale nia post p w negocjacjach z zainteresowan
członkostwem Turcj od przestrzegania praw mniejszo ci kurdyjskiej, co rodzi pewne
szanse na pokojowe rozwi zanie konfliktu. Z drugiej strony obalenie re imu Saddama
Husajna rozbudziło niepodległo ciowe aspiracj Kurdów, którzy brali udział w walkach na
północy Iraku oraz wzrost szowinizmu w zaniepokojonej tym Turcji.
46
W sierpniu 1995 eksplozja samochodu-pułapki a w lutym 1998 roku ostrzelanie samochodu prezydenta.
Istnieje du e prawdopodobie stwo zaanga owania Rosji w te zamachy.
Szerzej w : Maria Graczyk, Kaukaska szachownica, www.wprost.pl 837/1998,
http://www.igng.krakow.pl/KWART/KWA1/p_13.htm oraz Walka o rop ,
http://www.rzeczpospolita.pl/gazeta/wydanie 000525/publicystyka/publicystyka a 1.html, 25.05.2000, nr
121.
31
3.1.3. Ochrona rodowiska a ruroci g BTC
W maju 2002 roku przedstawiciele firmy BP, głównego inwestora ruroci gu BTC
przedło yli gruzi skiemu ministerstwu rodowiska raport oceniaj cy wpływ budowy
ruroci gu na społeczno lokaln i rodowisko naturalne (Environmental and Social
Impact Assessment). Zatwierdzenie jego przez pa stwa tranzytowe jest warunkiem
koniecznym rozpocz cia dalszych prac i negocjowania pakietu finansowego. W
pa dzierniku rz dy Azerbejd anu i Turcji dały przyzwolenie na rozpocz cie budowy
akceptuj c raport dotycz cy cz ci ruroci gu biegn cego przez ich terytorium. Bardzo
du e kontrowersje wzbudziła natomiast w Gruzji wyznaczona trasa ruroci gu
przebiegaj ca niedaleko W wozu Bor omskiego, na terenie którego znajduj si bardzo
znane ródła mineralne oraz park narodowy Bor omi-Charagauli. Wyciek ropy w tej
okolicy (pi tnastokilometrowa nitka ruroci gu przebiega ma wzdłu miasta Bor omi)
spowodowa by mógł bardzo du e zniszczenia
rodowiska naturalnego
(niebezpiecze stwo zanieczyszczenia podziemnych ródeł wody). dania omini cia tego
regionu zostały odrzucone przez konsorcjum, gdy jedyn alternatyw był politycznie
niestabilny region D awachecji (okolice Achałkałaki). Jest on zamieszkany w wi kszo ci
przez Ormian i znajduje si tam rosyjska baza wojskowa. Dyplomatyczne zaanga owanie
Stanów Zjednoczonych i mediacja prezydenta Gruzji Eduarda Szewardnadze doprowadziły
w grudniu do zatwierdzenia przez rz d zaproponowanej trasy. BTC Pipeline Company
zgodziło si spełni kilka dodatkowych warunków na spornym terenie polegaj cych na
zainstalowaniu wzdłu ruroci gu czujników ostrzegaj cych przed ruchami skorupy
ziemskiej, całodziennym monitoringu i utrzymaniu specjalistycznej jednostki wyszkolonej
w zwalczaniu zagro e ekologicznych.
47
Trz sienia ziemi wyst puj ce stosunkowo cz sto na obszarze Turcji zwi kszaj
prawdopodobie stwo powstania katastrofy ekologicznej. W północno-wschodniej Turcji
od roku 1924 odnotowano 17 powa nych trz sie ziemi o sile od 5,5 do 7,9 stopni w skali
Richtera.
48
Zagro enie uszkodzenia ruroci gu jest minimalizowane przez odpowiednie
usytuowanie ruroci gu w stosunku do powstałych uskoków (szczelin, intruzji) jednak e
nie mo na go w pełni wykluczy .
Zatwierdzenie raportu ESIA przez pa stwa tranzytowe było bardzo istotne tak e z
innego powodu. Dla Banku wiatowego i Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju
47
Georgia gives final blessing to Baku-Ceyhan pipeline, ISSN 09686452, London, 04.12.2002, Energy
Inteligence Group.
48
Environmental risks in the BTC pipelines systems, Baku-Ceyhan Campaign,
http://www.bakuceyhan.org.uk/impacts.htm.
32
sprawy zwi zane z ochron rodowiska odgrywaj du e znaczenie przy decyzji o
udzieleniu po yczki lub gwarancji na konkretn inwestycj . Wiele organizacji
pozarz dowych działaj cych na Kaukazie, przeciwnych budowie ruroci gu BTC zamierza
podkre laj c negatywny wpływ inwestycji na rodowisko naturalne zniech ca
mi dzynarodowe instytucje finansowe do brania udziału w projekcie.
3.1.4. Finansowanie ruroci gu BTC
Według BTC Pipeline Company do ko ca roku 2003 maj by zako czone
negocjacje dotycz ce ródeł finansowania budowy ruroci gu. Konsorcjum zamierza w
30% sfinansowa inwestycj ze ródeł własnych. Wi kszo rodków (70%) ma by
pozyskana od ró nych instytucji finansowych (mi dzynarodowe banki, instytucje
po yczkowe, agencje eksportowe). Du e znaczenie dla projektu ma udział m.in.
Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju (European Bank for Reconstruction and
Development) oraz International Finance Corporation (jedna z pi ciu instytucji Banku
wiatowego), z którymi negocjowane s po yczki pokrywaj ce około 20% potrzeb.
49
Udział tych instytucji w finansowaniu projektu zwi ksza presti inwestycji oraz
potwierdza spełnianie przez ni mi dzynarodowych standardów. Bank wiatowy jest
obecnie bardzo ostro ny po krytyce inwestycji w Republice Czad, na któr udzielił 1
miliard dolarów kredytu. Inwestycja ta okazała si fiaskiem zarówno pod wzgl dem
ekologicznym jak i społecznym.
50
W pa dzierniku 1998 roku ameryka skie agencje kredytowania eksportu
Eximbank, OPIC i Trade Development Agency zaproponowały po yczki w wysoko ci 827
mln dolarów na finansowanie projektu BTC.
51
Oferta ta miała na celu przekonanie
potencjalnych inwestorów do wyboru wła nie tej trasy transportu ropy za Morza
Kaspijskiego na wiatowe rynki i dawała wyra ny sygnał zainteresowania Stanów
Zjednoczonych t inwestycj .
Rz d turecki zobowi zał si na szczycie w Stambule w 1999 roku do pokrycia
ponadplanowych kosztów budowy ropoci gu na swoim terenie. Zaoferowane zostało
faktycznie subsydium ze strony tureckiej gwarantuj ce konsorcjum utrzymanie kosztów
budowy tureckiego odcinka na poziomie 1,4 mld dolarów. Natomiast rz d Japoni,
49
Baku Ceyhan Pipeline Faces Key Challenges, ISSN 09686452, London, 02.01.2003.
50
Baku Ceyhan Pipeline Faces Key Challenges, ISSN 09686452, London, 02.01.2003.
51
Timeline for a pipeline (past & future), http://www.bankwatch.org.
33
zainteresowany stałymi dostawami ropy naftowej pochodz cej z Morza Kaspijskiego
gotowy jest udzieli konsorcjum niskooprocentowanych „mi kkich” kredytów (soft
loan).
52
20 procentowy udział azerskiego pa stwowego przedsi biorstwa SOCAR w
konsorcjum BTC Pipeline Company uprawnia go do udziału w zyskach jak i zobowi zuje
do uczestnictwa w finansowaniu projektu. Rz d Azerbejd anu nie był wstanie podj
finansowania tego przedsi wzi cia dlatego prezydent kraju Heydar Aliyew wydał
31.07.2002 roku dekret zezwalaj cy na u ycie azerskiego funduszu naftowego do zasilenie
firmy SOCAR. Wywołało to sprzeciw Mi dzynarodowego Funduszu Walutowego
argumentuj cego, e rodki b d u yte wbrew przeznaczeniu. Pod koniec roku pod
wpływem presji Stanów Zjednoczonych MFW zaakceptował wykorzystanie funduszu do
sfinansowania udziału SOCAR w budowie ruroci gu BTC.
53
Najprawdopodobniej BTC Pipeline Company zorganizuje wymagane rodki
finansowe potrzebne do sfinansowania budowy ropoci gu. Przemawia za tym
zainteresowanie rz dów Azerbejd anu, Gruzji, Stanów Zjednoczonych, Turcji oraz
Japonii, które niesie ze sob gwarancje rz dowe (Turcja) oraz preferencyjne po yczki
rz dowe (Japonia, Stany Zjednoczone). O determinacji władz azerskich wiadczy
chocia by wykorzystanie funduszy naftowych na budow ropoci gu. Działania te
zmniejszaj ryzyko tej inwestycji i zach caj inne instytucje finansowe do wzi cia udziału
w finansowaniu tego projektu.
52
Baku Ceyhan Pipeline Faces Key Challenges, ISSN 09686452, London, 02.01.2003.
53
Mi dzynarodowy Fundusz Walutowy oraz Bank wiatowy zach caj do tworzenia w krajach,
których gospodarki s oparte na nieodnawialnych bogactwach naturalnych specjalnych funduszy. rodki na
nich maj pochodzi z cz ci zysków otrzymywanych z wydobywania tych zasobów. Fundusze
przeznaczone maj by na stabilizacj gospodarki (zwalczania skutków gwałtownych ruchów cen dóbr
rzeczowych i usług) albo na rzecz rozwoju dobrobytu w kraju. Istnienie funduszy ma zapewni przejrzysto
podczas wydawania zysków pochodz cych z wydobywania zasobów.
Fundusz naftowy w Azerbejd anie powstał w styczniu 2001 roku. Celem jego jest rozwój
wszystkich poza sektorem naftowym gał zi gospodarki. MFW postulował by fundusz kontrolowany był
przez parlament jednak e zgodził si by wydatki zatwierdzane były przez prezydenta.
Przykładem działalno ci funduszów naftowych jest Stan Alaska, w którym działa fundusz
stabilizacyjny i Alaska Permanent Fund. Ten drugi został zało ony w 1976 roku i działa jako fundusz
inwestycyjny generuj cy dochody dla mieszka ców. Zasilany jest cz ci opłat za prawo do eksploatacji pól
naftowych, dzier aw terenów i z dodatkowych dochodów Stanu Alaska. Fundusz nie mo e by
wykorzystany wbrew konstytucji Stanu, która wymaga rozpisanie referendum w ród wszystkich
mieszka ców. Raz do roku zyski uzyskane z działalno ci funduszu s dzielone proporcjonalnie na
wszystkich mieszka ców Stanu albo reinwestowane. Fundusz stabilizacyjny zało ony w 1990 roku mo e
słu y do finansowania deficytu bud etowego Stanu Alaska. Po yczona kwota musi by jednak zwrócona z
nadwy ki bud etowej w przyszłych latach.
Szerzej w: Some Common Concerns; Imagining BP’s Azerbaijan-Georgia-Turkey Pipelines System, written
and researched by Greg Mutti and James Marriott of PLATFORM,
http://www.bankwatch.org/issues/oilclima/mainbaku.html oraz Southern Comfort:Caspian Oil Gets A
Confidence Boost From Tengiz Deal, ISSN 09686452, London, 28.01.2003, Energy Inteligence Group.
34
3.2. BTC a interesy mocarstw zaanga owanych w regionie
3.2.1. Polityka Turcji
Dla Turcji szczególne znaczenie ma kwestia Cie niny Bosfor. Jest to jedyne
poł czenie Morza Czarnego z Morzem
ródziemnym.
rednia szeroko
trzydziestokilometrowej cie niny to 1500 metrów. Najniebezpieczniejsze miejsce, w
którym statki musz wykona ostry skr t nie widz c adnego ruchu z przeciwka jest
w skie na 700 metrów. Coraz wi kszy tłok w dziel cej Istambuł (12 mln mieszka ców) na
dwie cz ci cie ninie i zwi zane z tym zagro enie ekologiczne wzbudza du e
zaniepokojenie rz du tureckiego, który od dawna próbuje przeforsowa ró nego rodzaju
ograniczenia. Konwencja z Montreux z 1936 roku gwarantuje jednak e wolno eglugi na
tym odcinku. Traktat został uchwalony w czasie, kiedy dziennie przekraczało cie nin
rednio 15 statków wa cych po 13 ton. W 1995 było ich 126 o masie 200 tysi cy ton
ka dy. Mi dzy rokiem 1982 a 1994 wydarzyło si 201 powa nych wypadków na wodach
ł cz cych dwa morza.
54
W 1995 roku Mi dzynarodowa Organizacja Morza (International Maritime
Organization) uchwaliła na wniosek Turcji pewne restrykcje w egludze w Cie ninie
Bosfor. S to m.in.: bezwzgl dne ograniczenie pr dko ci do 10 w złów, nakaz przepływu
w dzie jednostek dłu szych ni 200 metrów, jednokierunkowy ruch podczas przepływu
250 metrowych statków i zamkni cie cie niny gdy jednostki 300 metrowe lub o ci arze
przekraczaj cym 100 tysi cy ton s na wodach cie niny. Turcja grozi tak e
wprowadzeniem restrykcji w postaci maksymalnej wielko ci jednostek i wymagania
podwójnego kadłuba.
Kwestia Cie niny Bosfor była jedn z przyczyn zaanga owania si rz du
tureckiego w promowanie ruroci gu BTC jako głównej trasy transportu ropy z Morza
Kaspijskiego. Zwi kszenie mo liwo ci produkcyjnych ropy naftowej w pa stwach
kaspijskich wi e si bezpo rednio ze zwi kszeniem ruchu tankowców w cie ninie Bosfor
(istniej ce ropoci gi z Baku do Supsy, z Baku do Noworosyjska i z Kazachstanu do
Noworosyjska wymagaj dalszego transportu ropy statkami z portów nad Morzem
Czarnym przez cie nin ). Wybudowanie ropoci gu BTC przyczyniłoby si do odci enia
cie niny zmniejszaj c tym samym ryzyko katastrof ekologicznych.
54
Bosporus, Princeton University, http://www.wws.princeton.edu/~wws401c/1998/.
35
Rz d turecki oficjalnie popiera budow ruroci gu BTC. Ropa kaspijska ma
zaspokoi rosn ce zapotrzebowanie na surowce energetyczne w Turcji i zdywersyfikowa
ich dostawy. Równolegle planowany jest gazoci g z Baku przez Tibilisi do Erzurum
(BTE). Inwestycja ma zapewni tak e bud etowi pa stwa dochody z opłat tranzytowych.
3.2.2. Polityka Stanów Zjednoczonych
Zgodnie z dotychczasow koncepcj administracji ameryka skiej głównym celem
Stanów Zjednoczonych w regionie Morza Kaspijskiego jest stworzenie stabilnej
politycznie i ekonomicznie strefy bezpiecze stwa, powi zanej z Zachodem, a
równocze nie niezale nej od Rosji i Iranu.
55
Przełamanie rosyjskiego monopolu na eksport
kaspijskich surowców poprzez budow ropoci gu BTC mogłoby w sposób zasadniczy
zwi kszy szans pa stw kaspijskich na niezale no gospodarcz . Stany Zjednoczone
sprzeciwiaj si tak e udziałowi Iranu w transporcie ropy, gdy chc unikn dalszego
uzale nienia dostaw tego surowca dla Zachodu od krajów Zatoki Perskiej (pochodzi
stamt d 40% ropy)
56
. Według Stanów Zjednoczonych transport ropy przez Azerbejd an,
Gruzj i Turcj na wiatowe rynki zwi kszyłby poprzez dywersyfikacj dostaw
bezpiecze stwo energetyczne u odbiorców.
Stanom Zjednoczonym zale y na zwi kszeniu znaczenia Turcji (członek NATO,
główny sojusznik ameryka ski na tym obszarze) w regionie Morza Kaspijskiego jako
„pomostu” mi dzy obszarem kaspijskim a Zachodem. Administracja ameryka ska chce
tak e wynagrodzi Turcji sankcje nało one na Irak i utrat przez Ankar pozycji
tranzytowej w dostawach ropy naftowej z tego obszaru.
Dla byłego prezydenta Stanów Zjednoczonych Billa Clintona region kaspijski miał
bardzo istotne znaczenie. W trakcie jego kadencji w Białym Domu utworzono w 1997 roku
specjalne biuro zajmuj ce si sprawami regionu Morza Kaspijskiego (US Office of the
Caspian Coordinator).
57
W sierpniu 1998 roku powołano doradc prezydenta i sekretarza
stanu zajmuj cego si sprawami zwi zanymi z sektorem energetycznym tego regionu
55
Anna Wołowska, Kaspijska ropa i gaz – realia pod koniec roku 2000. Prace OSW, Warszawa, kwiecie
2001, s. 22.
56
Caspian Oil and Gas: The supply potential of central Asia and Transcaucasia, International Energy
Agency, 1998.
57
Terry Adams, Caspian Hydrocarbons, the Politicization of Regional Pipelines, and the Economic
Destabilization of the Caucasus, Caucasian Regional Studies, Volume 5, Issue1&2, 2000, Columbia
International Affairs Online, http://www.ciaonet.org.
36
(Special Advisor to the President and Secretary of State for Caspian Energy Issues).
58
Region kaspijski jest te istotny dla obecnego prezydenta Georga W. Busha, gdy
zaklasyfikowany został jako obszar redniego znaczenia strategicznego (medium priority).
W sierpniu 2002 roku po utworzeniu BTC Pipeline Company ameryka ski Departament
Stanu wydał o wiadczenie, w którym wyra ał swoje zadowolenie z przyszłego transportu
ropy naftowej do Morza ródziemnego i poparcie budowy ruroci gu do tureckiego portu
Ceyhan.
59
3.2.3. Polityka Rosji
Infrastruktura transportowa odziedziczona po rozpadzie ZSRR prowadziła z
południa na północ gdy republiki kaspijskie odgrywały rol dostawców surowców w gł b
imperium. Zamierzenia nowych, niepodległych pa stw kaspijskich budowy ruroci gów na
linii wschód-zachód a wi c zdywersyfikowanie szlaków eksportu ropy, a przez to
uniezale nienie si od transportu przez rosyjskie terytorium wywoływało sprzeciw
Moskwy. Władze na Kremlu podkre lały nieekonomiczno ruroci gu BTC oferuj c
wykorzystanie istniej cych dróg transportu przez swoje terytorium (z Baku przez Grozny
do Noworosyjska dla ropy azerskiej, z Atyrau w Kazachstanie do Samary oraz budow
ropoci gu z kazachskich złó Tengiz do Noworosyjska). Rosji zale y na utrzymaniu
monopolu tranzytowego i pogł bieniu zale no ci transportowej pa stw kaspijskich.
60
Polityka Rosji wzgl dem Azerbejd anu i Gruzji, pa stw najbardziej
zainteresowanych ruroci giem BTC charakteryzuje si próbami zdestabilizowania sytuacji
politycznej w tych krajach oraz podwa enia ich autorytetu. Rosja przyczyniła si do
obalenia w wyniku zamachu stanu w 1993 roku prowadz cego prozachodni polityk
prezydenta Azerbejd anu Elczibeja oraz popierała i dozbrajała Ormian w Karabachu i
Abchazów przeciw Gruzinom.
61
Działania te miały na celu ugruntowanie pozycji
rosyjskiej w regionie (przed wojn w Abchazji Gruzja była poza Wspólnot Niepodległych
Pa stw) i zdyskredytowanie młodych pa stw.
58
Graham Allison i Emily Van Buskirk, Mini Case and Illustrative Paradigm; U.S. Policy on Caspian Energy
Development and Exports, Harvard University; John F. Kennedy School of Government; Caspian Studies
Program, May 2001, http://www.ciaonet.org/wps/alg01/alg01.pdf.
59
U.S. Department of State, Press Statement; Baku-Tbilisi-Ceyhan Pipeline, Washington, 02.08.2002,
http://www.state.gov/r/pa/prs/ps/2002/12423.htm.
60
Wołowska Anna, Kaspijska ropa i gaz – realia pod koniec roku 2000. Prace OSW, Warszawa, kwiecie
2001, s. 22.
61
Dekmejian R. i Simonian H., Troubled Waters; The Geopolitics of the Caspian region, I.B. Tauris, London
2001, s. 89 oraz Tabasaran Ismet, Polityka Rosji na Kaukazie, ABC Adriatyk, Bałtyk, Morze Czarne,
1(9)/2002, s. 79.
37
Rosyjska firma LUKOIL posiadaj ca 10% udziałów w AIOC w maju 2002
ostatecznie zrezygnowała z uczestnictwa w konsorcjum planuj cym wybudowa ropoci g
BTC.
62
LUKOIL negocjował od kilku miesi cy warunki zaanga owania w inwestycj ,
jednak e nie dostał ostatecznej aprobaty rosyjskiego rz du.
3.2.4. Polityka Iranu
Iran był zawsze przeciwny budowie ruroci gu ze wschodu na zachód co wi zało si
z jego geograficznym poło eniem i mo liwo ci transportu ropy przez jego terytorium
bezpo rednio do Zatoki Perskiej. Utrzymywanie sankcji gospodarczych przez Stany
Zjednoczone ogranicza mo liwo inwestowania firm zagranicznych i ameryka skich w
tym kraju, a dla innych krajów kaspijskich i firm zainteresowanych t drog transportu
oznacza brak poparcia administracji ameryka skiej.
63
Z tego powodu sektor naftowy w
Iranie jest silnie niedofinansowany.
Iran domaga si aby w wyborze tras transportu kaspijskich surowców
energetycznych kierowa si przesłankami ekonomicznymi a nie politycznymi.
64
Podkre la, e poprowadzenie ruroci gów przez jego terytorium byłoby technicznie
najmniej kłopotliwe i najta sze. Wskazuje tak e na rosn ce zapotrzebowanie na rop i gaz
gospodarek Azji Południowej i Wschodniej, któremu mógłby wyj naprzeciw ira ski
korytarz transportowy.
62
Michael Lelyveld, Russia: LUKoil Withdraws From Deal On Baku-Ceyhan Oil Pipeline, Radio Free
Europe / Radio Liberty, http://www.rferl.org.
63
Do sankcji gospodarczych nało onych przez Stany Zjednoczone zalicza si :
• Embargo z 1995 roku nało one przez byłego prezydenta Stanów Zjednoczonych B. Clintona
zabraniaj ce firmom ameryka skim zaanga owania w w jak kolwiek działalno inwestycyjn w
ira skim sektorze naftowym. W marcu 2003 roku prezydent G.W. Bush przedłu ył obowi zywanie
tych ogranicze na kolejny rok.
• Iran-Libya Sanctions Act z 1996 roku (przedłu ony na kolejne 5 lat przez prezydenta Stanów
Zjednoczonych G.W. Busha w 2001 roku) nakłada sankcje na przedsi biorstwa zagraniczne, które
zainwestuj wi cej ni 40 mln dolarów w sektor naftowy Libii b d Iranu lub złami zakazy
Organizacji Narodów Zjednoczonych dotycz ce handlu niektórymi towarami z tymi pa stwami. Do
sankcji tych nale m.in.: odmowa udziału banku Export-Import w przedsi wzi ciu, nieudzielanie
po yczek wi kszych ni 10 mln dolarów przez ameryka skie instytucje finansowe, zakaz lub
ograniczenie importu od zagranicznego przedsi biorstwa.
Szerzej w: Bush Signs Extension of Iran and Libya Sanctions Act, U.S. Department of State; International
Information Programs, 03.08.2001, http://usinfo.state.gov/topical/pol/terror/01080303.htm oraz Fact Sheet:
The Iran and Libya Sanctions Act of 1996, 06.08.1996, http://www.usembassy-
israel.org.il/publish/press/security/archive/august/ds1_8-7.htm, Caspian Oil and Gas: The supply potential of
central Asia and Transcaucasia, International Energy Agency, 1998, Bush renews oil sanctions against Iran,
Alexander’s Gas and Oil Connections, http://www.gasandoil.com/goc/frame_ntm_news.htm.
64
Iran woos Caspian oil firms, BBC News World Edition, 04.10.2002,
http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/2297379.stm.
38
4. Analiza ekonomiczna i polityczna ró nych dróg transportu
ropy naftowej z regionu Morza Kaspijskiego – porównanie z
ruroci giem BTC.
4.1. Alternatywne sposoby transportu ropy naftowej z regionu Morza
Kaspijskiego.
Istniej ce drogi transportu ropy naftowej z regionu Morza Kaspijskiego ju w
niedalekiej przyszło ci b d miały niewystarczaj c przepustowo aby zapewni
mo liwo ci eksportu kaspijskiej ropy na wiatowe rynki. Poza planowanym ruroci giem
Baku-Tbilisi-Ceyhan rozwa ane s tak e inne mo liwo ci transportu ropy naftowej.
4.1.1. Istniej ce drogi transportu
4.1.1.1. Atyrau-Samara
Do 1997 roku ruroci g Atyrau-Samara był jedyn mo liwo eksportu wi kszych
ilo ci ropy naftowej z regionu Morza Kaspijskiego. Wybudowany został ponad 30 lat temu
i posiadał przepustowo 240 tysi cy baryłek dziennie, która ostatnio została zwi kszona
do 300 tysi cy. Ropoci g ten o długo ci około 700 kilometrów prowadzi od kazachskiego
portu Atyrau na północnym wybrze u Morza Kaspijskiego do rosyjskiego miasta Samara.
Ropa transportowana jest dalej ruroci giem przez Lisichansk do portu w Odessie oraz od
grudnia 2001 roku przez Almetjewsk do rosyjskiego portu Primorsk nad Morzem
Bałtyckim sk d ju eksportuje si j tankowcami.
4.1.1.2. Baku-Supsa
Ruroci g Baku-Supsa o długo ci 828 kilometrów działa od kwietnia 1999 roku
ł cz c stolic Azerbejd anu z gruzi skim portem Supsa nad Morzem Czarnym.
Przystosowanie starej infrastruktury transportowej i budowa nowych odcinków ruroci gu
na tej trasie kosztowało 600 mln dolarów (dwa razy wi cej ni pocz tkowo
39
przypuszczano).
65
Pocz tkowa przepustowo ropoci gu wynosiła 115 tysi cy baryłek
dziennie. Obecnie została zwi kszona do 145 tysi cy. Transportowana nim jest azerska
ropa produkowana przez konsorcjum AIOC ze złó Azeri, Czirag i Giuneszli. W 1995
roku AIOC zdecydowało o rozdzieleniu wczesnej produkcji ropy ze swoich złó na dwie
trasy: północn (Baku-Noworosyjsk) i zachodni (Baku-Supsa).
4.1.1.3. Baku-Noworosyjsk
Trasa długo ci 1397 kilometrów została otwarta pod koniec 1997 roku i opiera si
na wykorzystaniu istniej cej ju poradzieckiej infrastruktury. Ruroci giem Baku-Grozny-
Noworosyjsk mo na przesyła do 100 tysi cy baryłek dziennie a istniej mo liwo ci
zwi kszenia przepustowo ci do 300 tysi cy (szacowany koszt 600 mln dolarów).
66
Na
długo ci 145 kilometrów ropoci g przebiega przez terytorium Czeczenii. Od pocz tku
działania ruroci gu problemem utrudniaj cym przesył ropy był podział obowi zków i
dochodów z tranzytu mi dzy rosyjsk firm Transneft a lokaln czecze sk firm naftow .
Atak wojsk rosyjskich w 1999 roku na Czeczeni spowodował zamkni cie tej trasy.
Rozpocz ła si budowa szlaku omijaj cego niebezpieczne obszary. W kwietniu 2000 roku
została uko czona nitka ruroci gu długo ci 328 kilometrów biegn ca przez Dagestan.
Zbudowano tak e 18 kilometrowe poł czenie obwodnicy z rosyjskim portem nad Morzem
Kaspijskim Makhachkala. Koszt tzw. „bypassu” przez Czeczeni wyniósł 140 mln dolarów
i pozwala transportowa 120 tysi cy baryłek ropy dziennie (ruroci g razem z transportem
kolejowym pozwala na transport 160 tysi cy baryłek dziennie). Do roku 2005 planuje si
zwi kszenie przepustowo ci do 360 tysi cy baryłek dziennie.
W 2001 roku eksport ropy azerskiej ruroci giem Baku-Noworosyjsk wyniósł 50
tysi cy baryłek dziennie. Główny inwestor w przemysł wydobywczy Azerbejd anu
konsorcjum AIOC nie planuje jednak zwi kszenia przesyłu ropy naftowej t tras . Wynika
to z istnienia krótszej drogi transportu nad Morze Czarne ruroci giem Baku-Supsa (opłaty
tranzytowe s siedem razy ta sze)
67
oraz ze strat jako ciowych ropy na trasie Baku-
Noworosyjsk (wy szej jako ci ropa azerska jest mieszana z rop innego pochodzenia co
pomniejsza jej warto ).
65
R. Dekmejian i H. Simonian, Troubled Waters; The Geopolitics of the Caspian region, I.B. Tauris, London
2001, s. 36.
66
Energy Information Administration, Caspian Sea Region: Reserves and Pipelines Tables,
http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/caspgrph.html.
67
Energy Information Administration, Russia: Oil and Natural Gas Exports, November 2002,
http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/russexp.html.
40
4.1.1.4. Tengiz-Noworosyjsk
W marcu 2001 roku konsorcjum CPC (Caspian Pipeline Consortium o
nast puj cym udziale: Rosja 24%; Kazachstan 19%; Chevron 15%; LukArco 12,5%,
Rosja/Stany Zjednoczone; Rosneft-Shell 7,5%, Rosja-Wielka Brytania/Holandia;
ExxonMobil 7,5%; Oman 7%; Agip 2%; BG 2%, Wielka Brytania; Kazakh Pipelines
1.75%, Kazachstan; Oryx 1,75%, Stany Zjednoczone) oddało do u ytku ruroci g ł cz cy
pola naftowe Tengiz z rosyjskim czarnomorskim portem Noworosyjsk. W pa dzierniku
2001 roku pierwszy tankowiec został załadowany rop pochodz c z tego ruroci gu. Pod
koniec 2002 roku redni dzienny przesył ropy na tym odcinku wyniósł 400 tysi cy baryłek
dziennie. Pierwsza faza projektu zakładaj ca oddanie ropoci gu o długo ci 1594 kilometry
i przepustowo ci 565 tysi cy baryłek dziennie kosztowała 2,5 miliarda dolarów.
Planowana faza druga inwestycji obejmuje zwi kszenie przepustowo ci tej drogi
transportu około roku 2015 do 1,34 mln baryłek dziennie. Szacowany koszt tej cz ci to
1,7 miliarda dolarów.
68
4.1.2. Planowane drogi transportu
4.1.2.1. Kazachstan-Turkmenistan-Iran oraz porozumienia SWAP
Władze Iranu s bardzo zainteresowane transportem ropy naftowej przez swoje
terytorium. Rz d zaproponował trzy etapowy plan rozbudowy trasy transportowej dla
azerskiej, kazachskiej i turkme skiej ropy naftowej.
Pierwszy etap zakłada wybudowanie 335 km ruroci gu o przepustowo ci od 175 do
370 tysi cy baryłek dziennie w Iranie z Neka do Teheranu (szacowany koszt inwestycji
400-500 mln dolarów), który pozwoliłby na zwi kszenie warto ci transakcji wymiennych
SWAP. Polegaj one na dostawie ropy do ira skich kaspijskich portów (m.in. port Neka),
która jest stamt d transportowana ruroci giem, kolej i samochodami-cysternami do
rafinerii poło onych w północnej cz ci Iranu. W transakcji zamiennej producenci ropy
kaspijskiej dostaj t sam ilo surowca do dyspozycji w portach Zatoki Perskiej.
Wedle porozumienia kazachsko-ira skiego z 1996 roku 120 tysi cy baryłek
dziennie miało by dostarczanych do Neka w ramach transakcji SWAP. Z powodu
68
Energy Information Administration, Caspian Sea Region, July 2002,
http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/caspian.html.
41
problemów technicznych (ira skie rafinerie maj problemy z przeróbk kazachskiej ropy)
oraz kłopotów z uzgodnieniem ceny w pierwszej połowie 2002 roku Kazachstan dostarczał
jedynie 1600 baryłek dziennie. Firma Dragon Oil działaj ca na terenie Turkmenistanu
wysyła od 1998 roku na bazie SWAP rednio 7 tysi cy baryłek dziennie ropy do portu
Neka.
W drugim etapie ropa transportowana byłaby istniej cymi ropoci gami na
terytorium Iranu do Isfahan i Arak. Umo liwiony byłby przesył do 450 tysi cy baryłek
dziennie. Trzeci etap zakłada wybudowanie brakuj cych poł cze i bezpo redni transport
800 tysi cy baryłek ropy na dzie do Zatoki Perskiej.
Po ogłoszeniu istnienia znacznych rezerw ropy naftowej w zło u Kashagan na
terenie Kazachstanu w maju 2000 roku Iran zaproponował budow nowego ruroci gu o
długo ci 1500 km z Turkmenbaszy do Wyspy Kh rk w Zatoce Perskiej. Ropoci g o
przepustowo ci 1 mln baryłek dziennie miałby kosztowa mi dzy 1,2 a 1,7 miliarda
dolarów
69
. Budowa nowego ruroci gu i wykorzystanie istniej cych poł cze
transportowych do obsługiwania transakcji SWAP pozwoliłaby na tranzyt 1,8 mln baryłek
ropy naftowej dziennie.
70
Zainteresowanie ruroci giem przez Iran wyraziło konsorcjum
TotalFinaElf odpowiedzialne za przeprowadzenie studium wykonalno ci tego projektu.
Istotnym problemem zwi zanym z t inwestycj jest ustawodawstwo Stanów
Zjednoczonych (Iran-Libya Sanctions Act), które grozi sankcjami firmom
mi dzynarodowym chc cym zainwestowa w Iranie wi cej ni 40 mln dolarów.
Administracja ameryka ska wywiera tak e presj na Turkmenistan i Kazachstan
zniech caj c te kraje zarówno do transakcji SWAP z Iranem jak i budowy ruroci gu do
Zatoki Perskiej.
4.1.2.2. Kazachstan-Chiny
Du e prognozy wzrostu zapotrzebowania na rop na rynku azjatyckim (szczególnie
w Chinach) w najbli szych 10-15 latach na poziomie 10 mln baryłek ropy dziennie (w
Europie wzrost około 1 mln baryłek dziennie) spowodowały zainteresowanie wschodni
69
1,2 miliarda dolarów w: Energy Information Administration, Caspian Sea Region: Oil Export Options, July
2002, http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/caspoile.html.
1,5 miliarda dolarów w: Ryan Baum, Timeframes, Markets and Government Influence: An Economic-Based
Look at Pipeline Routes for Caspian Sea Oil, 16.11.1998,
http://www.wws.princeton.edu/~wws401c/1998/ryan.pdf.
1,7 miliarda dolarów w: Rahimi Reza, Business entry strategies for cenral Asia: an empirical study on the
Iranian oil, gas and transport sectors, Univ St Gallen, Bamberg 2000, s. 108.
70
R. Dekmejian i H. Simonian, Troubled Waters; The Geopolitics of the Caspian region, I.B. Tauris, London
2001, s. 39.
42
drog transportu ropy naftowej.
71
We wrze niu 1997 roku CNPC (China National
Petroleum Corporation) podpisała porozumienie z rz dem Kazachstanu o warto ci 9,5
miliarda dolarów. Zakładało ono wykup kazachskiej firmy Aktobemunai (pola naftowe
Zhanazhol, Kenkayak i Uzen), budow wartego 3,5 miliarda dolarów ropoci gu z
Aktyubinsk (Kazakchstan) do Xinjiang (Chiny) oraz poł czenia ira skiej i kazachskiej
sieci ruroci gowej (250 km).
72
Ruroci g długo ci około 2900 km i planowanej
przepustowo ci na poziomie 400-800 tysi cy baryłek dziennie przebiegałby przez cały
Kazachstan umo liwiaj c równocze nie zaopatrzenie w rop wschodniej cz ci kraju.
Trasa musiałaby biec przez trudne górzyste tereny Tad ykistanu b d Kirgistanu. Studium
wykonalno ci projektu zostało wstrzymane w 1999 roku gdy Kazachstan nie był w stanie
zagwarantowa przez najbli sze 10 lat wystarczaj cej ilo ci ropy na potrzeby ruroci gu.
4.1.2.3. Kazachstan-Turkmenistan-Afganistan-Pakistan (Gw dar)
W lipcu 1997 roku zostało podpisane wst pne porozumienie mi dzy
Turkmenistanem, Pakistanem, ameryka sk firm Unocal i Delta Oil Company z Arabii
Saudyjskiej o wybudowaniu ruroci gu ł cz cego kazachskie i turkme skie pola naftowe z
Oceanem Indyjskim. Kontrakt na wart 2 miliardy dolarów inwestycj został podpisany 27
pa dziernika 1997 roku.
73
Ruroci g długo ci 1675 km i przepustowo ci 1 mln baryłek
dziennie przebiegałby na odcinku 750 km przez Afganistan. Rz d Talibów zgodził si w
styczniu 1998 roku na przeprowadzenie tego projektu i zagwarantował pełne
bezpiecze stwo ruroci gu. Ataki bombowe na ambasady Stanów Zjednoczonych w Kenii i
Tanzanii w sierpniu 1998 roku i podejrzenia o dokonanie tych zamachów przez siatk
terrorystyczn Bin Ladena maj c swoje bazy w Afganistanie doprowadziły w grudniu
1998 roku do oficjalnego wycofania si Unocal z tego przedsi wzi cia. Najbardziej
zainteresowan stron tej inwestycji okazał si Turkmenistan, który próbował znale
polityczne poparcie dla tej inwestycji (mediacja mi dzy Talibami w maju 1999 roku,
spotkanie Nijazowa i prezydenta Pakistanu Parveza Musharrafa w maju 2000 roku)
74
.
Sytuacja po interwencji ameryka skiej w Afganistanie i obaleniu Talibów nie jest jeszcze
71
Energy Information Administration, Caspian Sea Region, July 2002,
http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/caspian.html.
72
R. Dekmejian i H. Simonian, Troubled Waters; The Geopolitics of the Caspian region, I.B. Tauris, London
2001, ss. 36 i 116.
73
R. Dekmejian i H. Simonian, Troubled Waters; The Geopolitics of the Caspian region, I.B. Tauris, London
2001, s. 38.
Energy Information Administration szacuje koszt tej inwestycji na 2,5 miliarda dolarów. Szerzej: Energy
Information Administration, Caspian Sea Region: Reserves and Pipelines Tables,
http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/caspgrph.html.
74
R. Dekmejian i H. Simonian, Troubled Waters; The Geopolitics of the Caspian region, I.B. Tauris, London
2001, s. 101.
43
na tyle stabilna, aby wł czył si do projektu jaki du y zachodni koncern naftowy – jest to
niezb dne dla zapewnienia finansowania projektu.
4.1.2.4. Omini cie cie niny Bosfor
Mo liwo zwi kszenia przesyłu ropy naftowej drog z Morza Czarnego do Morza
ródziemnego a tak e wprowadzane i zapowiadane przez Turcj ograniczenia w egludze
przez cie nin Bosfor przyczyniły si do powstania ró nych planów omini cia tego
„w skiego gardła”. Wymieni mo na nast puj ce projekty ruroci gów przechodz ce
przez:
a)
Bułgari ; w 1997 roku Bułgaria, Grecja i Rosja podpisały wst pne porozumienie
o budowie 286 km ruroci gu o przepustowo ci 600-800 tysi cy baryłek dziennie
ł cz cego bułgarski, czarnomorski port Burgas z greckim, ródziemnomorskim
portem Aleksandrupolis. Koszt inwestycji oszacowany został na 600 mln
dolarów. W 2001 roku przeprowadzone zostało studium wykonalno ci projektu
jednak e głównym problemem jest nadal zapewnienie wystarczaj cych dostaw
ropy naftowej (rosyjski rz d zagwarantował jedynie 50 procentowe zapełnienie
ropoci gu). Kolejn propozycj jest poł czenie Burgas z alba skim portem nad
Morzem Adriatyckim Vlore. 900 km ruroci g o przepustowo ci 750 tysi cy
baryłek dziennie otrzymał poparcie rz dów Bułgarii, Macedonii i Albanii.
Utworzono wspólne przedsi biorstwo AMBO Pipeline Corporation (Albanian-
Macedonian-Bulgarian Oil) z wył cznymi prawami do budowy tego ropoci gu.
Planowane rozpocz cie prac w 2001 roku zostało wstrzymane z powodu
zamieszek etnicznych w Macedonii (luty 2001) i braku wystarczaj cych rodków
finansowych (koszt inwestycji mi dzy 850 mln a 1,1 miliarda dolarów).
b)
Rumuni ; istniej propozycje dwóch tras o przepustowo ci po 600 tysi cy
baryłek dziennie. Pierwsza prowadziłaby od czarnomorskiego portu Constanta w
Rumunii przez południowe W gry i rodek Słowenii do włoskiego portu Triest
nad Morzem Adriatyckim (1376 km, 900 mln dolarów) a druga biegłaby te do
Triestu tylko przez Jugosławi , Chorwacj i Słoweni (1208km, 800 mln
dolarów). Wedle studium wykonalno ci oba ruroci gi s mo liwe do
przeprowadzenia. Problemy wstrzymuj ce prace nad projektem to brak
wspólnego porozumienia mi dzyrz dowego mi dzy pa stwami tranzytowymi
44
gwarantuj cego bezpiecze stwo ruroci gu i zapewnienie finansowania
inwestycji.
75
c)
Chorwacj ; w pa dzierniku 2000 roku rosyjska firma naftowa Yukos ogłosiła
plany poł czenia ruroci gów Dru ba
76
i Adria co pozwoliłoby na transport ropy
naftowej na odcinku 3200 km z rosyjskiej Samary do Omisalj na chorwackim
wybrze u Morza Adriatyckiego (port przystosowany do obsługi tankowców o
tona u do 500 tysi cy DWT). W grudniu 2002 roku reprezentanci sze ciu krajów
(Rosji, Chorwacji, Białorusi, Ukrainy, Słowacji i W gier) podpisali porozumienie
o wspólnym projekcie modernizacji ruroci gu Druzhba-Adria. Integracja dwóch
ruroci gów (m.in. zmiana kierunku przepływu ropy na odcinku chorwackim) ma
kosztowa około 300 mln dolarów i zako czy si pod koniec 2003 roku. W
pierwszym roku działania przepustowo ropoci gu ma wynie 100 tysi cy
baryłek dziennie, po pi ciu latach 200 tysi cy a po 10 latach 300 tysi cy.
77
d)
Ukrain ; uko czony w sierpniu 2001 664 kilometrowy ruroci g prowadzi z
czarnomorskiego portu Odessa na Ukrainie do miejscowo ci Brody gdzie ł czy
si z ropoci giem Druzhba. Jego przepustowo wynosi 180 tysi cy baryłek
dziennie z mo liwo ci rozszerzenia do 500 tysi cy. Koszt budowy terminalu
Privdenny i ruroci gu w wysoko ci 750 mln dolarów został poniesiony przez
Ukrain . Obecnie Ukraina prowadzi rozmowy aby zakontraktowa dostawy ropy
kaspijskiej do nowego ruroci gu. Istniej tak e plany na budow odcinka
długo ci 305 km do Płocka sk d ropa mogłaby by przesyłana na zachód
północn cz ci ropoci gu Druzhba lub na północ do Gda ska.
4.2. Porównanie wybranych dróg transportu ropy naftowej z regionu
Morza Kaspijskiego z ruroci giem BTC.
Umowa PSA dotycz ca złó eksploatowanych przez AIOC (Azeri, Czirag i
Giuneszli) dzieliła produkcj ropy naftowej na wczesn (early oil) i pó n (late oil).
Konsorcjum zobowi zało si zapewni drog transportu dla pocz tkowego wydobycia a
przed 2010 rokiem zagwarantowa przesył ropy ruroci giem o wi kszej przepustowo ci
75
Energy Information Administration, Caspian Sea Region: Bosporus/Black Sea Issues, July 2002,
http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/caspblk.html.
76
W polskiej literaturze u ywa si tak e nazwy “Przyja ”.
77
Six nations sign Druzhba-Adria project deal, Alexander’s Gas and Oil Connections,
http://www.gasandoil.com/goc/news/nte30283.htm.
45
(ponad 800 tysi cy baryłek dziennie) zwanym MEP (Main Export Pipeline).
78
Przed
podj ciem decyzji o głównej drodze transportu akcjonariusze AIOC rozwa ali dokładnie
trzy ruroci gi: Baku-Noworosyjsk, Baku-Supsa (zakładano budow nowych ropoci gów
gdy modernizacja ju istniej cych tras nie pozwoliłaby osi gn zakładanej
przepustowo ci) i Baku-Ceyhan.
Do ogólnego porównania kosztów przesyłu ropy posłu si tak e tras przez Iran
(Turkmenbaszy-Wyspa Kh rk), która została przez AIOC odrzucona jednak e pojawia si
najcz ciej w ródłach jako alternatywa dla ruroci gu BTC. Ropoci g prowadz cy z
Tengiz do Noworosyjska to najnowszy ropoci g (pierwsza faza projektu uko czona w
2001 roku) o do znacznej przepustowo ci i planach rozbudowy do 1,34 mln baryłek
dziennie. Nie był brany pod uwag dla transportu ropy ze złó AIOC lecz b dzie dobrym
przykładem dla porównania kosztów budowy i przesyłu.
Do obliczenia kosztu kapitału przypadaj cego na jedn baryłk ropy naftowej u yto
uproszczonej metody NPV
79
(Net Present Value). Jest ona stosowana do analizy
opłacalno ci ekonomicznej i finansowej przedsi wzi inwestycyjnych. Wyliczono
amortyzacj inwestycji (budowa ruroci gu) przy zało eniu 30-letniego
80
okresu
amortyzacji i kosztu pozyskania kapitału w wysoko ci 15%
81
. Znaj c zakładan dzienn
przepustowo ropoci gu mo na obliczy koszt inwestycji przypadaj cy na jedn baryłk
ropy naftowej. Z powodu braku wystarczaj cych informacji nie s wkalkulowane wydatki
na eksploatacj ruroci gów oraz nie ma podziału na czas realizacji przedsi wzi cia i czas
eksploatacji obiektu. Otrzymana wielko ma na celu bardzo ogólne porównanie kosztu
budowy wybranych ropoci gów przypadaj cego na jedn baryłk ropy naftowej.
78
Ryan Baum, Timeframes, Markets and Government Influence: An Economic-Based Look at Pipeline
Routes for Caspian Sea Oil, 16.11.1998, http://www.wws.princeton.edu/~wws401c/1998/ryan.pdf.
79
P
r)
(1
I
NPV
30
1
t
t
30
+
=
=
; gdzie I
30
odpowiada 30-tej cz ci warto ci inwestycji, r kosztowi kapitału (15%), P to
roczna przepustowo danego ruroci gu.
Szerzej w: Współczesne technologie transportowe (pr. z.b pod red. L. Mindura), Instytut Technologii i
Eksploatacji, Warszawa 2002, s. 230.
80
Przyj to 30-letni okres amortyzacji, poniewa w ródłach jest u ywany przy wyliczeniach rentowno ci
budowy i eksploatacji ruroci gu.
81
Stopa procentowa powinna uwzgl dnia stop woln od ryzyka, stop rynkow i wielko ryzyka. Ka dy
inwestor posiada inny koszt kapitału. Tak e finansowanie inwestycji w bankach komercyjnych, instytucjach
mi dzynarodowych (instytucje Banku wiatowego) wi e si z innym kosztem. Wydatki na ubezpieczanie
zale tak e od oceny ryzyka krajów konkretnej inwestycji. Bardzo trudne byłoby wyliczanie stopy
procentowej dla ka dej inwestycji oddzielnie. Z tego powodu przyj łem stop procentow pozyskania
kapitału dla wszystkich ruroci gów w wysoko ci 15%. Przyj cie takiej stopy zapewni porównywalno
wyników aczkolwiek nie gwarantuje otrzymania rzeczywistych warto ci.
46
Tabela 6. Porównanie wybranych ruroci gów (cz. 1).
Ruroci g
Długo c
ruroci gu w
kilometrach
Zakładana
przepustowo
(w tysi cach
baryłek na
dzie )
Koszt inwestycji
podstawowej w
mld dolarów
Inwestycja na
1 km
ruroci gu w
mln dolarów
Koszt
kapitału
przypadaj cy
na jedn
baryłk
Baku-Supsa
828
900
1,3
1,57
0,89
Turkmenbaszy-Kh rk
1500
900
1,5
1,00
1,03
Baku-Noworosyjsk
1397
800
2,28
1,63
1,76
Baku-Tbilisi-Ceyhan
1750
1000
2,95
1,69
1,83
Tengiz-Noworosyjsk 2
1594
1300
4,2
2,63
2,00
Tengiz-Noworosyjsk 1
1594
560
2,5
1,57
2,76
ródło: Oprac. aut. na podstawie Energy Information Administration, Caspian Sea Region: Reserves and
Pipelines Tables, http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/caspgrph.html, Baum Ryan, Timeframes, Markets and
Government Influence: An Economic-Based Look at Pipeline Routes for Caspian Sea Oil, 16.11.1998,
http://www.wws.princeton.edu/~wws401c/1998/ryan.pdf.
Porównuj c koszt inwestycji przypadaj cy na jeden kilometr ruroci gu wida , e
trasa przez Iran jest najta sza – wybudowanie jednego kilometra ropoci gu wynosi jeden
milion dolarów. Wynika to chocia by z ukształtowania terenu na trasie do Wyspy Kh rk.
Ruroci g BTC jest pod tym wzgl dem o 69% dro szy. Ostatnia kolumna Tabeli 6 pokazuje
hipotetyczn cen przesyłu ropy wybranymi ropoci gami. Najta szy transport mógłby by
osi gni ty w ruroci gu Baku-Supsa (przy danym koszcie 1,3 mld dolarów i pełnym
wykorzystaniu przepustowo ci 900 tysi cy baryłek dziennie). Do ka dej baryłki
nale ałoby dopłaci 89 centów. 15% dro sza byłaby trasa przez Iran, natomiast przesył
ruroci giem BTC kosztowałby 1,83 dolara czyli ponad 100% wi cej ni do
czarnomorskiego portu Supsa.
47
Tabela 7. Porównanie wybranych ruroci gów (cz. 2).
Opłaty tranzytowe (w dolarach na
jedn baryłk )
Ruroci g
Koszt kapitału
przypadaj cy
na baryłk
Rosja Gruzja Turcja Iran Azerbejd an
Koszt
transportu
do
Rotterdamu
(w dolarach
na baryłk )
Koszt
ogółem na
jedn
baryłk
Baku-Supsa
0,89
0
0,17
0
0
0,26
1,23
2,55
Turkmenbaszy-
Kh rk
1,03
0
0
0
2,4
0
0,93
4,36
Baku-Tbilisi-
Ceyhan
1,83
0
0,17
1,5
0
0,26
0,76
4,52
Baku-
Noworosyjsk
1,76
2,15
0
0
0
0
1,23
5,14
Tengiz-
Noworosyjsk 2
2,00
3
0
0
0
0
1,23
6,23
Tengiz-
Noworosyjsk 1
2,76
3
0
0
0
0
1,23
6,99
ródło: Oprac. aut. na podstawie Baum Ryan, Timeframes, Markets and Government Influence: An
Economic-Based Look at Pipeline Routes for Caspian Sea Oil, 16.11.1998,
http://www.wws.princeton.edu/~wws401c/1998/ryan.pdf, Alam Shah, Pipeline politics in the Caspian Sea
Basin, Strategic Analysis: A Monthly Journal of the IDSA, Jan-Mar 2002 (Vol. XXVI No. 1), Columbia
International Affairs Online, http://www.ciaonet.org, Soligo Ronaldo i Jaffe Amy, The Economics of Pipeline
Routes: The Conundrum of Oil Exports from the Caspian Basin, The Baker Institute at Rice University, April
1998, http://www.rice.edu/projects/baker/Pubs/workingpapers/efac/pipelines.html, Princeton University,
http://www.wws.princeton.edu/~wws401c/1998/, West J. Robinson i Nanay Julia, Caspian Sea Infrastructure
Projects, Middle East Policy Council, Volume VII, June 2000, Number 3,
http://www.mepc.org/public_asp/journal_vol7/0006_westandnanay.asp.
Tabela 7 zawiera dodatkowe informacje o opłatach tranzytowych
82
i kosztach
transportu ropy tankowcami do portu w Rotterdamie. Du e znaczenie dla całkowitego
kosztu przypadaj cego na baryłk ropy naftowej maj opłaty tranzytowe. Ich ewentualne
obni ki w istotny sposób wpływaj na ocen inwestycji. Porównuj c ogólny koszt
dostarczenia ropy do portu w Rotterdamie wida , e trasa Baku-Supsa odznacza si
najni szymi kosztami. Ruroci g BTC jest o 70% dro szy od trasy Baku-Supsa a o 10% od
82
Opłaty tranzytowe podlegaj zmianom zwi zanym z konkretn sytuacj polityczn . W przypadku
ruroci gu Baku-Noworosyjsk Rosjanie zach caj c konsorcjum AIOC do wybrania tej trasy proponowali
obni k opłat tranzytowych z 2,15 dolara za baryłk do około1-1,3 dolara. Je li chodzi o ropoci g Tengiz-
Noworosyjsk to rosyjskie opłaty tranzytowe na tej trasie mog by ni sze (3 dolary wedle danych z 1998
roku) Iran chc c uatrakcyjni tras do Zatoki Perskiej zapowiedział, e b dzie pobierał 2,4 dolara za baryłk
(obni enie z 4 dolarów). Obecnie toczy si dyskusja na temat opłat tranzytowych z ruroci gu BTC. W
Tabeli 7 opłaty dla Azerbejd anu i Gruzji zostały przyj te analogicznie jak w przypadku ropoci gu Baku-
Supsa. Tureckie opłaty nie s znane (prawdopodobnie mi dzy 1 a 3 dolary za baryłk ) przyj łem je wi c na
poziomie 1,5 dolara. Konsorcjum AIOC zaproponowało krajom tranzytowym zmniejszenie opłat z
planowanych 2,5 dolara za baryłk na całej trasie ropoci gu. Azerbejd an zrezygnował z pobierania opłat
tranzytowych na rzecz Gruzji, która ma otrzymywa około12 centów za baryłk , natomiast Turcji ma
przypa maksimum 37 centów za baryłk . Z powodu niepotwierdzenia tych informacji i tocz cej si na ten
dyskusji zamie ciłem szacunkow warto tych opłat. Prawdopodobnie zostan one zmniejszone co wpłynie
na obni k kosztu ogółem przesyłu baryłki ropy naftowej ruroci giem BTC.
Szerzej w: Michael Lelyveld, Georgia/Azerbaijan: More Questions Raised About Baku-Ceyhan Pipeline,
Radio Free Europe / Radio Liberty, Boston, 27.03.2000,
http://www.rferl.org/nca/features/2000/03/F.RU.000327122843.html.
48
opcji ira skiej. Wysokie koszty transportu ropy ruroci gami Tengiz-Noworosyjsk mo na
wytłumaczy niskimi kosztami wydobycia ropy naftowej ze złó Tengiz – 2 dolary za
baryłk (porównywalne z kosztami wydobycia w Arabii Saudyjskiej).
83
Ropa pozyskiwana
przez konsorcjum AIOC dostarczana jest do ruroci gu po cenie 5 dolarów za baryłk (jest
ona jednak e wy szej jako ci od ropy z Tengiz).
Ruroci gi BTC i Turkmenbaszy-Kh rk omijaj Cie nin Bosfor. Transport ropy
pozostałymi ropoci gami, które ko cz swój bieg w czarnomorskich portach Noworosyjsk
i Supsa wi e si z konieczno ci przepłyni cia przez coraz bardziej zatłoczon Cie nin .
Tabela 8 uwzgl dnia koszty omini cia Bosforu ruroci giem Burgas-Aleksandrupolis.
84
Szacunkowe wyliczenia wskazuj , e przesył ropy podro ony byłby o 51 centów.
Tabela 8. Porównanie wybranych ruroci gów (cz. 3).
Omini cie Cie niny Bosfor -
Kalkulacje dla ruroci gu Burgas-
Aleksandrupolis
Ruroci g
Koszt ogółem
na jedn
baryłk bez
transportu do
Rotterdamu
Koszt kapitału
przypadaj cy na
baryłk
Koszt transportu
do Burgas
Koszt
transportu do
Rotterdamu (w
dolarach na
baryłk )
Koszt ogółem
na jedn
baryłk
Baku-Supsa
1,32
0,62
0,4
0,76
3,1
Turkmenbaszy-
Kh rk
3,43
0
0
0,93
4,36
Baku-Tbilisi-
Ceyhan
3,76
0
0
0,76
4,52
Baku-
Noworosyjsk
3,91
0,62
0,4
0,76
5,69
Tengiz-
Noworosyjsk 2
5
0,62
0,4
0,76
6,78
Tengiz-
Noworosyjsk 1
5,76
0,62
0,4
0,76
7,54
ródło: Oprac. aut. na podstawie Soligo Ronaldo i Jaffe Amy, The Economics of Pipeline Routes: The
Conundrum of Oil Exports from the Caspian Basin, The Baker Institute at Rice University, April 1998,
http://www.rice.edu/projects/baker/Pubs/workingpapers/efac/pipelines.html, Energy Information
Administration, Caspian Sea Region: Reserves and Pipelines Tables,
http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/caspgrph.html.
83
Ryan Baum, Timeframes, Markets and Government Influence: An Economic-Based Look at Pipeline
Routes for Caspian Sea Oil, 16.11.1998, http://www.wws.princeton.edu/~wws401c/1998/ryan.pdf.
84
Porównanie nie zawiera ewentualnych opłat tranzytowych dla Bułgarii i Grecji na 276 kilometrowym
odcinku ruroci gu Burgas-Aleksandrupolis (zakładany koszt inwestycji to 600 mln dolarów, przepustowo
600 tysi cy baryłek dziennie). Nie powinny by jednak znacz ce na tak krótkiej trasie.
49
ZAKO CZENIE
Analiza porównawcza ruroci gu Baku-Tbilisi-Ceyhan wykazała, e nie jest on
najta sz drog transportu ropy naftowej z regionu Morza Kaspijskiego. Niniejsza praca
wykazuje, e ta inwestycja jest realizowana pomimo wi kszej ekonomicznej opłacalno ci
dwóch innych ruroci gów: Baku-Supsa i Turkmenbaszy-Kh rk. Przykładowo, jak
pokazano w rozdziale czwartym koszt transportu ropy rozbudowanym ruroci giem Baku-
Supsa do Rotterdamu po uwzgl dnieniu omini cia Cie niny Bosfor wynosiłby 3,1 dolara
za baryłk . Przewidywany koszt na trasie BTC jest o 40% wy szy – 4,52 dolara za baryłk .
St d na decyzj o wyborze ropoci gu BTC decyduj cy wpływ miały czynniki
polityczne. Jak pokazano w pracy ruroci g BTC jest zgodny z politycznymi interesami
Stanów Zjednoczonych Ameryki, Turcji oraz dwóch pa stw kaukaskich, Azerbejd anu i
Gruzji, d
cych do uniezale nienia si od Rosji. Interesem Stanów Zjednoczonych jest
zrównowa enie wpływów Rosji w regionie Morza Kaspijskiego, wzmocnienie roli
sojuszniczej Turcji oraz zapewnienie alternatywnego zaopatrzenia w rop naftow (w
stosunku do Zatoki Perskiej a tak e Rosji) dla Turcji, Europy Zachodniej i innych
sojuszników Stanów Zjednoczonych. Stworzenie ruroci gu BTC zmniejsza ryzyko
inwestycji w poszukiwania i wydobycie ropy naftowej w regionie Morza Kaspijskiego.
Spodziewa si mo na wi kszego zaanga owania koncernów naftowych na tym obszarze
(w tym ameryka skich). U podstaw decyzji budowy ruroci gu BTC le y znaczne
zwi kszenie wydobycia ropy naftowej w omawianym regionie. W efekcie wzrosn
przychody pa stw producentów a tak e tranzytowej Gruzji.
50
Bibliografia
Pozycje zwarte:
1.
Caspian Oil and Gas: The supply potential of central Asia and Transcaucasia,
International Energy Agency, 1998.
2.
Dekmejian R. i Simonian H., Troubled Waters; The Geopolitics of the Caspian
region, I.B. Tauris, London 2001.
3.
Głodek Juliusz, Ropa naftowa; zarys geograficzno-gospodarczy, Pa stwowe
Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1961.
4.
Ogniska konfliktów: Bałkany, Kaukaz (pr. zb. pod red. B. Klicha), Instytut Studiów
Zagranicznych, Kraków 2000.
5.
Organizacja i technika transportu morskiego (pr. zb. pod red. J. Kujawy),
Wydawnictwo Uniwersytetu Gda skiego, Gda sk 2001.
6.
Rahimi Reza, Business entry strategies for cenral Asia: an empirical study on the
Iranian oil, gas and transport sectors, Univ St Gallen, Bamberg 2000.
7.
Surowce mineralne mórz i oceanów (pr. zb. pod red. R. Kotli skiego i K.
Szamałka), Wydawnictwo Naukowe Schobar, Warszawa 1998.
8.
Transport i spedycja w handlu zagranicznym (pr. zb. pod red. T. Szczepaniaka),
PWE, Warszawa 2002.
9.
Transport mi dzynarodowy (pr. zb. pod red. T. Szczepaniaka), PWE, Warszawa
1996.
10.
Wołowska Anna, Kaspijska ropa i gaz – realia pod koniec roku 2000. Prace OSW,
Warszawa, kwiecie 2001.
11.
Współczesne technologie transportowe, (pr. zb. pod red. L. Mindura), Instytut
Technologii i Eksploatacji, Warszawa 2002.
Artykuły:
1.
Missala Michał, Walka o rur , Bez Granic, 2000, nr 10.
2.
Rasizade Alec, The mythology of munificent Caspian bonanza and its concomitant
pipeline geopolitics. Central Asian Survey, March 2002, Volume 21, Number1.
51
3.
Tabasaran Ismet, Polityka Rosji na Kaukazie, ABC Adriatyk, Bałtyk, Morze
Czarne, 1(9)/2002.
ródła internetowe:
1.
Adams Terry, Caspian Hydrocarbons, the Politicization of Regional Pipelines, and
the Economic Destabilization of the Caucasus, Caucasian Regional Studies,
Volume 5, Issue1&2, 2000, Columbia International Affairs Online,
http://www.ciaonet.org.
2.
Alam Shah, Pipeline politics in the Caspian Sea Basin, Strategic Analysis: A
Monthly Journal of the IDSA, Jan-Mar 2002 (Vol. XXVI No. 1), Columbia
International Affairs Online, http://www.ciaonet.org.
3.
Allison Graham i Van Buskirk Emily, Mini Case and Illustrative Paradigm; U.S.
Policy on Caspian Energy Development and Exports, Harvard University; John F.
Kennedy School of Government; Caspian Studies Program, May 2001,
http://www.ciaonet.org/wps/alg01/alg01.pdf.
4.
Baum Ryan, Timeframes, Markets and Government Influence: An Economic-
Based Look at Pipeline Routes for Caspian Sea Oil, 16.11.1998,
http://www.wws.princeton.edu/~wws401c/1998/ryan.pdf.
5.
Bosporus, Princeton University, http://www.wws.princeton.edu/~wws401c/1998/.
6.
Bush renews oil sanctions against Iran, Alexander’s Gas and Oil Connections,
http://www.gasandoil.com/goc/frame_ntm_news.htm.
7.
Bush Signs Extension of Iran and Libya Sanctions Act, U.S. Department of State;
International Information Programs, 03.08.2001,
http://usinfo.state.gov/topical/pol/terror/01080303.htm.
8.
Energy Information Administration, Caspian Sea Region, July 2002,
http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/caspian.html.
9.
Energy Information Administration, Caspian Sea Region: Bosporus/Black Sea
Issues, July 2002, http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/caspblk.html.
10.
Energy Information Administration, Caspian Sea Region: Oil Export Options, July
2002, http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/caspoile.html.
52
11.
Energy Information Administration, Caspian Sea Region: Reserves and Pipelines
Tables, http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/caspgrph.html.
12.
Energy Information Administration, Russia: Oil and Natural Gas Exports,
November 2002, http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/russexp.html.
13.
Energy Information Administration, U.S. crude Oil, Natural Gas, and Natural Gas
Liquids Reserves 2001 Annual Report,
http://www.eia.doe.gov/oil_gas/petroleum/info_glance/resources.html.
14.
Energy Information Administration, Table 8.1 World Crude Oil and Natural Gas
Reserves, 2003, za Oil and Gas Journal,
http://www.eia.doe.gov/emeu/international/reserves.html.
15.
Environmental risks in the BTC pipelines systems, Baku-Ceyhan Campaign,
http://www.bakuceyhan.org.uk/impacts.htm.
16.
Executive Summary; BTC Project ESIA,
http://www.caspiandevelopmentandexport.com.
17.
Fact Sheet: The Iran and Libya Sanctions Act of 1996, 06.08.1996,
http://www.usembassy-israel.org.il/publish/press/security/archive/august/ds1_8-
7.htm.
18.
Graczyk Maria, Kaukaska szachownica, www.wprost.pl 837/1998,
http://www.igng.krakow.pl/KWART/KWA1/p_13.htm.
19.
Iran woos Caspian oil firms, BBC News World Edition, 04.10.2002,
http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/2297379.stm
20.
Khalil el-Saghir under the supervision of Professor R. Stockton, Caspian Sea
Region, University of Michigan – Dearborn, 1998,
http://members.tripod.com/~KELSAGHIR/Caspian/index.
21.
Killgore Andrew I., The baku-Ceyhan oil pipeline; The Washington Report on
Middle East Affairs, Washington, 01/02.2003, http://www.caspianstudies.com.
22.
Kumar Shashi N., Tanker Transportation, Main Maritime Academy,
http://bell.mma.edu/~skumar/IAMEBook.pdf.
23.
Lelyveld Michael, Russia: LUKoil Withdraws From Deal On Baku-Ceyhan Oil
Pipeline, Radio Free Europe / Radio Liberty, http://www.rferl.org.
53
24.
Lelyveld Michael, Georgia/Azerbaijan: More Questions Raised About Baku-
Ceyhan Pipeline, Radio Free Europe / Radio Liberty, Boston, 27.03.2000,
http://www.rferl.org/nca/features/2000/03/F.RU.000327122843.html.
25.
Łoskot Agata, Baku-Tbilisi-Ceyhan – przełom na Kaukazie Południowym?,
Komentarze OSW, 16.01.2003,
http://www.osw.waw.pl/pub/koment/2003/01/030116a.htm.
26.
Peimani Hooman, Baku Caspian meeting created hopes but not concrete results,
Central Asia – Caucasus Insitute,12.03.2003,
http://www.cacianalyst.org/view_article.php?articleid=1145.
27.
Rodrigue Jean-Paul, International Oil Transportation, 29.01.2003,
http://people.hofstra.edu/geotrans/eng/ch5en/appl5en/ch5a1en.html#3.
28.
Six nations sign Druzhba-Adria project deal, Alexander’s Gas and Oil Connections,
http://www.gasandoil.com/goc/news/nte30283.htm.
29.
Soligo Ronaldo i Jaffe Amy, The Economics of Pipeline Routes: The Conundrum
of Oil Exports from the Caspian Basin, The Baker Institute at Rice University,
April 1998,
http://www.rice.edu/projects/baker/Pubs/workingpapers/efac/pipelines.html.
30.
Some Common Concerns; Imagining BP’s Azerbaijan-Georgia-Turkey Pipelines
System, written and researched by Greg Mutti and James Marriott of PLATFORM,
http://www.bankwatch.org/issues/oilclima/mainbaku.html.
31.
Timeline for a pipeline (past & future), http://www.bankwatch.org.
32.
The World Factbook 2002, http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/.
33.
U.S. Department of State, Press Statement; Baku-Tbilisi-Ceyhan Pipeline,
Washington, 02.08.2002, http://www.state.gov/r/pa/prs/ps/2002/12423.htm.
34.
Vinogradov Sergei, The legal status of the Caspian Sea: a card in the new “Great
Game”?, Alexander’s Gas & Oil Connections, 18.06.2000,
http://www.gasandoil.com/goc/speeches/vinogradov.htm.
35.
Walka o rop [rozmowa z profesorem Stanisławem Zapa nikiem z Instytutu
Stosowanych Nauk społecznych Uniwerytetu Warszawakiego, ekspertem do
sprawAzji centralnej; rozmawiał Ryszard Malik], 25.05.2000, nr 121
http://www.rzeczpospolita.pl/gazeta/wydanie 000525/publicystyka/publicystyka a
1.html.
54
36.
West J. Robinson i Nanay Julia, Caspian Sea Infrastructure Projects, Middle East
Policy Council, Volume VII, June 2000, Number 3,
http://www.mepc.org/public_asp/journal_vol7/0006_westandnanay.asp.
37.
Wikipedia – Wolna Encyklopedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Tankowiec.
38.
http://www.seahistory.or.kr/Menu05/Menu05Sub03_5_3.htm.
Baza danych ProQuest:
1.
Baku Ceyhan Pipeline Faces Key Challenges, ISSN 09686452, London,
02.01.2003.
2.
Georgia gives final blessing to Baku-Ceyhan pipeline, ISSN 09686452, London,
04.12.2002, Energy Inteligence Group.
3.
Gorst Isabel, Solving the export puzzle, Petroleum Economist, Volume 69, Issue
11, ISSN 0306395X, London, 11.2002.
4.
Southern Comfort:Caspian Oil Gets A Confidence Boost From Tengiz Deal, ISSN
09686452, London, 28.01.2003, Energy Inteligence Group.
5.
Useinow Arif i Gorst Isabel, Kazakhstan considers adding 400,000 b/d to Baku-
Ceyhan line, Volume 80, Issue 231, ISSN 01631284, New York, 03.12.2002,
McGraw Hill Publications Company.
6.
Useinow Arif, Ground-breaking set for Baku-Tbilisi-Ceyhan pipe, Volume 80,
Issue 120, ISSN 01631284, New York, 24.06.2002, Platt’s Oligram News.