CHOROBY ZAKAŹNE

WETERYNARIA W PRAKTYCE

52

www.weterynaria.elamed.pl

STYCZEŃ-LUTY • 1-2/2011

utrzymywania się przeciwciał matczynych
pierwsze szczepienie zaleca się wykonać
w 8.-10. tygodniu życia, po 3-4 tygodniach
należy je powtórzyć. Jeśli w danym środo-
wisku choroba nabiera charakteru ende-
micznego, zaleca się rutynowe szczepie-
nia raz w roku (4).

B

ORDETELOZA

KOTÓW

Obecnie uważa się, że Bordetella bronchi-
septica może mieć istotne znaczenie w pa-
togenezie chorób układu oddechowego
u kotów, jednak czy choroba ujawni się
klinicznie zależy od wielu czynników, jak:
niski poziom higieny, osłabienie odporno-
ści, stłoczenie zwierząt i obecność wirusów
atakujących układ oddechowy (FHV-1 –
herpeswirus typu 1 oraz FCV – kaliciwirus
koci). B. bronchiseptica jest często izolowa-
na od zwierząt zdrowych, wysoka jest tak-
że seroprewalencja – w zależności od typu
badanej populacji wynosi ona od 24%
do 79% (5, 6, 7). Dlatego prawdopodob-
nie z populacji kotów rola tego patogenu
jako czynnika odpowiedzialnego za infek-
cje dróg oddechowych u kotów jest często
niewielka. Choroba stanowi realne zagro-
żenie w skupiskach kotów, jak schroniska
czy hodowle, gdzie znaczna część kotów
klinicznie zdrowych lub po przechorowa-
niu jest nosicielem wirusa nawet do 19 ty-
godni po zakażeniu (8). Patogen ten może
być również przenoszony pomiędzy psami
i kotami, co potwierdziły eksperymental-
ne kontakty chorych psów z grupą zdro-
wych kotów (9).

W niektórych krajach dostępne są dono-

sowe szczepionki przeciwko B. bronchisepti-
ca. Preparaty te zawierają żywe atenuowane
zarazki. Po ich podaniu możliwe są łagodne
objawy uboczne w postaci kichania i wy-
pływu z nosa. Zastosowanie tych szczepio-
nek nie jest działaniem rutynowym i po-
winno być podjęte jedynie w przypadku,
gdy bordeteloza stanowi problem. Po jed-
norazowym podaniu szczepionki odpor-
ność poszczepienna utrzymuje się przez ok.
rok (10). Szczepionka nie powinna być po-
dawana kociętom poniżej 4. tygodnia życia
i zwierzętom w trakcie antybiotykoterapii.
Z żywej szczepionki należy zrezygnować
także, jeśli wiadomo, że zwierzę cechuje się

Szczepienia przeciwbakteryjne i przeciw-
grzybicze nie są powszechnie wykonywa-
ne zarówno u psów, jak i kotów, choć na-
leży je, podobnie jak szczepienia przeciwko
zakażeniom wirusowym, traktować jako
procedurę medyczną będącą wypadkową
zysku (niewrażliwości na zakażenie) i ry-
zyka zakażenia.

Stąd też w poniższej publikacji przedsta-

wiono mało popularne, zależne od indywi-
dualnych uwarunkowań możliwości zasto-
sowania szczepień ochronnych przeciwko
zakażeniom bakteryjnym. Również o mało
powszechnych szczepieniach przeciwko
dermatofi tom pisano w numerze 3/2009
„Weterynarii w Praktyce”.

C

HLAMYDOFILOZA

KOTÓW

Chlamydophila felis wywołuje u kotów ostre
lub przewlekłe zapalenie spojówek. Spo-
radycznie jest odpowiedzialna za infekcje
górnych i dolnych dróg oddechowych. Od-
porność na ten patogen zwiększa się wraz
z wiekiem kotów (1, 2). Do ok. 8. tygodnia
życia utrzymują się przeciwciała matczyne,
a wraz z ich spadkiem zwiększa się podat-
ność na infekcje. Najczęściej chorują koty
między 2. a 6. miesiącem życia, a powy-
żej 5. roku życia zachorowania stwierdza
się sporadycznie. Dostępne szczepionki
przeciwko chlamydofi lozie zawierają żywy
osłabiony lub inaktywowany patogen. Do-
stępne są preparaty złożone, uodparniają-
ce także przeciwko najczęściej występują-
cym zakażeniom wirusowym kotów. Żadna
z tych szczepionek nie daje pełnej ochro-
ny przed zakażeniem chlamydofi lozą – nie
zapobiega namnażaniu się oraz siewstwu
zarazka. Objawy kliniczne obserwowane
u kotów szczepionych są znacznie łagod-
niejsze w porównaniu do tych obserwowa-
nych u zwierząt nieszczepionych. Dodatko-
wo u kotów uodpornionych szczepionką
żywą atenuowaną sporadycznie stwier-
dzano efekty uboczne w postaci gorączki,
apatii, braku apetytu i bolesności kończyn
utrzymujące się nawet do 3 tygodni (3).

Rutynowe szczepienie przeciwko chla-

mydofilozie kotów nie jest konieczne.
Szczepienie to należy rozważyć w hodow-
lach, gdzie zwierzęta żyją w stłoczeniu i na-
rażeniu na duży stres. Ze względu na okres

dr hab. n. wet. Krzysztof Rypuła, lek. wet. Aleksandra Kumala

Zakład Chorób Zakaźnych i Administracji Weterynaryjnej Wydziału Medycyny Weterynaryjnej Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu

Abstract

Antibacterial and antifungal vaccina-
tions are administered to dogs and
cats mostly when infection with these
pathogens is possible. Regardless of
their utility limitations, including their
availability, vaccination is an impor-
tant procedure in specifi c prophylaxis,
especially in a large group of animals.
To achieve the full effi cacy of the exa-
mination as described above it must be
preceded by a diagnosis confi rming the
infection in the group.

Key words

vaccination, bacterial disease, dogs,
cats

Streszczenie

Szczepienia przeciwbakteryjne i przeciw-
grzybicze są wykonywane u psów i kotów
głównie w sytuacjach zagrożenia zaka-
żeniem tymi patogenami. Mimo dużych
ograniczeń w ich stosowaniu, głównie
dostępności, stanowią one ważny ele-
ment w postępowaniu swoistym ogra-
niczającym zachorowania, szczególnie
w dużych skupiskach zwierząt. Jednakże
by przedstawione w poniższym artyku-
le postępowanie było skuteczne, musi
być poprzedzone wykonaniem badania
diagnostycznego potwierdzającego za-
każenie w danej grupie zwierząt.

Słowa kluczowe

szczepienia, choroby bakteryjne, psy,
koty

Profi laktyka swoista
w chorobach bakteryjnych

SPECIFIC PROPHYLAXIS IN BACTERIAL DISEASES

CHOROBY ZAKAŹNE

WETERYNARIA W PRAKTYCE

54

www.weterynaria.elamed.pl

STYCZEŃ-LUTY • 1-2/2011

obniżoną odpornością ze względu na okre-
sowe siewstwo poszczepienne i możliwość
transmisji zarazka na człowieka (11).

M

YKOPLAZMOZA

Mykoplazmy zarówno u psów, jak i u ko-
tów mogą być zaangażowane w szereg
chorób dotyczących błon śluzowych oraz
surowiczych górnych i dolnych dróg od-
dechowych, układu moczowo-płciowe-
go, zapaleń stawów, gruczołu mlekowe-
go oraz spojówek. M. felis jest przyczyną
ok. 25% zakażeń spojówek stwierdzanych
u kotów. Do tej pory brak szczepień prze-
ciwko tym patogenom. Zaniechano badań
nad donosową szczepionką ze względu
na konieczność użycia adjuwantu toksy-
ny cholery (12).

L

EPTOSPIROZA

PSÓW

Leptospiroza to choroba wielu gatunków
zwierząt przenoszona poprzez kontakt bez-
pośredni lub kontakt pośredni, co jest waż-
ne w epizootiologii tych zakażeń, podobnie
jak to, że baterie te nie namnażają się poza
organizmem żywiciela. Dodatkowo często-
tliwość wyników dodatnich uzyskiwanych
w badaniach serologicznych często nie ko-
responduje z objawami klinicznymi choro-
by, co wskazuje na zakażenia bezobjawowe,
a to budzi wątpliwości w sytuacjach dia-
gnostyki tych zakażeń i podjęcia ewentu-
alnych szczepień ochronnych (13).

Podejmując się szczepienia przeciwko

zakażeniu leptospirami, należy wspomnieć
o historii tych szczepień. Wprowadzenie
w latach 70. szczepień przeciwko zaka-
żeniu leptospirami ograniczało się do za-
pobiegania chorobom wywołanym przez
drobnoustroje z serowaru canicola i ictero-
haemorrhagiae. Obie serogrupy były pierw-
szymi, które identyfi kowano u psów z ob-
jawami leptospirozy, stąd też one znalazły
jako pierwsze zastosowanie w immuno-
profi laktyce u psów. Zatem wieloletnie sto-
sowanie szczepień u tego gatunku dopro-
wadziło do znacznego spadku zachorowań
powodowanych przez te serowary, a tym
samym znacząco wzrosła liczba zachoro-
wań powodowanych przez inne serowary,
jak: grippotyphosa, pomona i bratislava oraz
w mniejszym stopniu hardjo, autumnalis,
tarrasovi i australis (14).

To sprawia, że wskazane jest wykony-

wanie badań w kierunku zakażenia lepto-
spirami, szczególnie u psów z objawami
niewydolności nerek, objawami grypo-
podobnymi czy wskazującymi na uszko-
dzenie wątroby. Określenie serotypu bę-
dącego przyczyną zachorowań na danym
terenie umożliwi skuteczniejsze zapobie-
ganie tej chorobie, dzięki poznaniu dróg
transmisji oraz wprowadzeniu szczepień
przeciwko aktualnie zagrażającym sero-
warom leptospir.

Dostępne na rynku szczepionki prze-

ciwko leptospirozie psów zawierające in-
aktywowane serotypy icterohaemorrhagiae
oraz canicola nie zabezpieczają psów przed
zagrażającymi im i dominującymi obec-
nie serotypami. Szczepionki dla zwierząt
gospodarskich (np. Leptoferm 5

®

) zawie-

rają szerszy zakres serotypów (grippoty-
phosa, hardjo, pomona, canicola, icteroha-
emorrhagiae), jednak ich zastosowanie nie
daje wystarczającej ochrony psów przed
zakażeniem (15). Dodatkowo szczepion-
ki zawierające zabite hodowle leptospir
są słabo immunogenne i indukują niskie
miana przeciwciał (do 1:400), które utrzy-
mują się do 3, maksymalnie 6-8 miesięcy.
W miarę skuteczną ochronę zapewniłoby
2-krotne szczepienie co najmniej 2 razy
w roku (16).

Dodatkowo ważny jest fakt, iż ze wzglę-

du na obecność w tych szczepionkach
całych korpuskół lub ściany bakterii –
pierwsze szczepienie należy przeprowa-
dzić dwukrotnie w odstępie 2-3 tygodni
przy uwzględnieniu, iż szczepienia poniżej
9. tygodnia życia nie są zalecane, a najlepiej
jeśli rozpocznie się je dopiero od 12. tygo-
dnia życia lub później ze względu na moż-
liwość wystąpienia poszczepiennej reak-
cji alergicznej.

Pewnym wzorem do postępowania może

być bydło, gdzie w stadach zagrożonych za-
każeniem przy typowym dla tego gatun-
ku programie szczepień uwzględnia się
okres braku ochrony do momentu wy-
kształcenia odporności poszczepiennej, tj.
około 30 dni, zabezpieczając w tym czasie
zwierzęta poprzez doustne podawanie te-
tracyklin. Taki program szczepień psów
znajdowałby uzasadnienie w hodowlach
o podwyższonym ryzyku zakażeń leptospi-
rami, m.in.: u psów myśliwskich, w ośrod-
kach tresury psów na terenach podmo-
kłych czy na obszarach endemicznego
występowania leptospirozy. Należy również
uwzględnić fakt, że szczepienie nie zabez-
piecza psów przed nosicielstwem i siew-
stwem leptospir. Zatem podstawą zwal-
czania leptospirozy psów powinno być
uwrażliwienie lekarzy weterynarii i ujęcie
tej choroby m.in. w przypadkach niewydol-
ności nerek. Potwierdzenie zakażenia lep-
tospirami jest ważne nie tylko ze względu
na epizootiologię, ale także z uwagi na wła-
ściwe ukierunkowanie terapii. Drugą istot-
ną kwestią jest uświadomienie właścicie-
lom psów potencjalnego zagrożenia dla
człowieka poprzez kontakt z moczem za-
każonego psa (17).

Duże nadzieje wiąże się z wykorzysta-

niem antygenów LPS do immunizacji
zwierząt, jednakże one, w odróżnieniu
od antygenów białkowych, odpowiedzial-
ne są jedynie za wykształcenie poszcze-
piennej odporności homologicznej. Z kolei

szczepionki podjednostkowe i rekombino-
wane cechuje szerokie spektrum ochron-
ne oraz brak nadwrażliwości na zawarte
w nich antygeny.

B

ORELIOZA

PSÓW

Borelioza jest chorobą odkleszczową,
a ze względu na różnorodność gatunków,
u których Borrelia burgdorferi może powo-
dować zakażenia u psów. Trudności w po-
twierdzeniu choroby sprawiają, że brak
danych określających częstotliwość zacho-
rowań i rozmieszczenie geografi czne tych
zakażeń zarówno u ludzi, jak i zwierząt. Sy-
tuacja ta może być powodem ograniczonej
skuteczności lub źle prowadzonych szcze-
pień ochronnych, dlatego też nie poleca
się szczepień jako jedynej metody zapo-
biegania chorobie po kontakcie z zakażo-
nym kleszczem.

Podejmując szczepienie przeciwko Bor-

relia burgdorferi, należy w pierwszym eta-
pie kwalifi kacji określić miejsce bytowania
zwierzęcia, częstotliwość przemieszczania
oraz miejsca docelowe podróży. W pierw-
szej kolejności szczepieniu poddajemy psy
polujące i pracujące na terenach endemicz-
nego występowania kleszczy (lasy, jezio-
ra). W odniesieniu do wieku, kiedy roz-
poczynamy szczepienie, jest to 4., 6., 9. lub
12. tydzień życia zwierzęcia, co uzależniamy
od stosowanego preparatu podanego pod-
skórnie lub domięśniowo. Drugie szcze-
pienie należy wykonać po 3 tygodniach,
a kolejne dawki przypominające w odstę-
pie roku. Należy podkreślić, że preparaty
podane już w młodym wieku, przed eks-
pozycją na kleszcze chronią najlepiej. U lu-
dzi narażonych na ekspozycję zastosowanie
trzech dawek w odstępach 3-4 tygodni po-
wodowało silny wzrost poziomu przeciw-
ciał ochronnych (18, 19).

Na rynku dostępne są preparaty zawiera-

jące całe komórki bakteryjne oraz prepara-
ty zawierające rekombinanty białka OspA
Borrelia burgdorferi. Po podaniu jednych,
jak i drugich dochodzi do indukcji prze-
ciwciał ochronnych skierowanych głów-
nie przeciwko białku Osp A, Osp B i innym
białkom niesklasyfi kowanym. W praktyce
powstałe przeciwciała przeciwko białku
OspA po dostaniu się do organizmu że-
rującego kleszcza hamują namnażanie się
borreli i zapobiegają zasiedlaniu gruczołów
ślinowych przez te bakterie, jednak nie li-
kwidują ich w całości, a tylko zmniejszają
ich liczebność. Powoduje to, że nie docho-
dzi do przejścia krętków do organizmu psa.
Tej sytuacji nie obserwuje się w przypadku
szczepienia psów już zakażonych. Szcze-
pienie także nie usuwa zarazka z zakażo-
nego organizmu i nie eliminuje objawów
klinicznych choroby (20, 21).

Mimo wielu pozytywnych aspek-

tów szczepienia ochronnego przeciwko

CHOROBY ZAKAŹNE

WETERYNARIA W PRAKTYCE

56

www.weterynaria.elamed.pl

STYCZEŃ-LUTY • 1-2/2011

zakażeniu Borrelia burgdorferi należy wspo-
mnieć także o możliwych niekorzystnych
następstwach, gdyż po wykonanym szcze-
pieniu przeciwciała poszczepienne utrzy-
mują się nawet przez kilka lat, co uniemoż-
liwia wykorzystanie badań serologicznych
w ocenie stopnia zakażenia Borrelia burg-
dorferi u psów. Ponadto poziom ochronny
uzależniony jest od wysokości miana prze-
ciwciał poszczepiennych, które nie utrzy-
mują się długo na poziomie ochronnym.
Stąd ważne jest regularne doszczepianie
zwierząt. Z kolei indukowane po szcze-
pieniu białko Osp A jest antygenowo róż-
ne u poszczególnych gatunków Borrelia
burgdorferi, tak więc indukowane przeciw-
ciała reagujące dodatnio w badaniach se-
rologicznych nie muszą zapewnić pełnej
ochrony przed zakażeniem. Tak więc nie-
wrażliwość krzyżowa na zakażenie gatun-
ków blisko spokrewnionych ze sobą jest
ograniczona. Nie wykazano także odpor-
nościowych reakcji krzyżowych po zakaże-
niu Borrelia burgdorferi sensu lato (22).

T

ĘŻEC

PSÓW

Rozważając podjęcie profi laktyki swoistej
przeciwtężcowej, należy z jednej strony
uwzględnić, iż w weterynarii jest ona ogra-
niczona przez rynek producentów prepa-
ratów weterynaryjnych. Z drugiej strony
objawy choroby związane są z działaniem
neurotoksyny produkowanej przez formy
wegetatywne przekształcone z form prze-
trwalnikowych. Także objawy chorobo-
we u psów są sporadyczne, gdyż są one
600 razy mniej wrażliwe (koty 7200 razy)
na działanie toksyny niż konie.

Zatem u tych gatunków nie poleca się

podejmowania profi laktyki przeciwtężco-
wej, a także szczepień poekspozycyjnych
i przypominających. Zwykle wystarczy
przestrzeganie podstawowych zasad an-
tyseptyki rany i zastosowanie właściwej
chemioterapii.

Nieco odmienną od wymienionych me-

tod postępowania jest ochrona przed za-
kaźnym zapaleniem tchawicy i oskrzeli,
potocznie zwanym kaszlem kennelowym
lub psiarnianym. Ochrona przed zaka-
żeniem odnosi się, mimo polietiologicz-
nego charakteru zakażenia, do ochrony
przed zakażeniem Bordetella bronchiseptica,
wirusem parainfl uenzy i adenowirusem
psim typu II. Zwykle podjęcie szczepienia
ma na celu ochronę zwierząt wrażliwych,
szczególnie młodych, przed wprowadze-
niem do środowiska, w którym endemicz-
nie występują zachorowania górnych dróg
oddechowych.

Do ochrony przed zakażeniem mamy

do wyboru szczepionki zawierające żywy
antygen Bordetella bronchiseptica oraz wi-
rus parainfl uenzy lub inaktywowany an-
tygen Bordetella bronchiseptica w posta-

ci fragmentów ściany bakterii lub całych
komórek bakteryjnych. W odniesieniu
do tych ostatnich wiek, w którym podda-
jemy szczepieniu zwierzęta, to 6.-8. tydzień
życia z powtórzeniem po 3-4 tygodniach.
Czas utrzymywania się niewrażliwości
na zakażenie to około 6 miesięcy, choć za-
leca się powtórzenie szczepienia na 1 ty-
dzień przed planowaną ekspozycją na za-
każenie. Nieco inna przesłanka ma miejsce
w odniesieniu do szczepionek żywych,
gdzie możliwe jest ich stosowanie na błonę
śluzową jamy nosowej już od 3. tygodnia
życia z powtórzeniem po 2-3 tygodniach,
choć producenci preparatu rekomendu-
ją, iż jednokrotne podanie preparatu jest
wystarczające, ponieważ uzyskanie sku-
tecznej ochrony przeciwko kaszlowi ken-
nelowemu zapewnia uzyskanie wysokiej
odporności miejscowej. Dzięki temu chro-
nią one przed zakażeniem i hamują równo-
cześnie wystąpienie choroby, a dodatkowo
tak podany antygen nie interferuje z prze-
ciwciałami matczynymi (23). Zastosowanie
takich preparatów ma szczególne znacze-
nie, kiedy szybkość uzyskania odporności
jest bardzo istotna, co ma miejsce przed
grupowym szkoleniem czy wystawą lub
przed pobytem psa w hotelu.

W schroniskach dla zwierząt psy nale-

ży szczepić zaraz po przybyciu i do czasu
uzyskania odporności powinny być one
izolowane od pozostałych już zaszczepio-
nych zwierząt. Wynika z tego, że szybkość
uzyskania odporności w bardzo wielu sytu-
acjach jest bardzo istotną cechą szczepion-
ki przeciwko zakaźnemu zapaleniu tchawi-
cy i oskrzeli.



Piśmiennictwo
1. Rampazzo A., Appino S., Pregel P.: Prevalence

of Chlamydophila felis and feline herpesvirus
1 in cats with conjunctivitis in Northern Italy. „J. Vet.
Intern. Med.” 2003, 17:799-807.

2. Sykes J.E., Anderson G.A., Studdert V.P.,

Browning G.F.: Prevalence of feline Chlamydia
psittaci and feline herpesvirus 1 in cats with upper
respiratory disease as determined by duplex polyme-
rase chain reaction. „J. Vet. Intern. Med.”, 1999,
13:153-162.

3. Sykes J.E., Studdert V.P., Anderson G.: Com-

parison of Chlamydia psittaci from cats with upper
respiratory tract disease by polymerase chain reaction
of the ompA gene. „Vet. Rec.”, 1997, 140:310-
313.

4. Tim Gruffyd-Jones: Chlamydophila felis infection:

ABCD guidelines on prevention and management.
„Journal of Feline Medicine and Surgery”, 2009,
11: 605-609.

5. Bergman J.G.H.E., Vernooij J., Zegers E.M.:

Prevalence of antibodies against Bordetella bronchi-
septica in cats with a history of respiratory disease.
„Vet Q”, 1997, 19 (Suppl 1):S50.

6. Binns S.H., Dawson S., Speakman A.J.:

Prevalence and risk factors for feline Bordetella
bronchiseptica infection. „Vet. Rec.”, 1999,
144:575-580.

7. Hoskins J., Richards J., Rayne E.M.: Roundtable

discussion: feline Bordetella bronchiseptica, part 1.
„Feline Pract.”, 1999, 27:10-12.

8. Coutts A.J., Dawson S., Binns S.: Studies

on natural transmission of Bordetella bronchiseptica
in cats. „Vet. Microbiol.”, 1996, 48:19-27.

9. Binns S.H., Dawson S., Speakman A.J.:

Prevalence and risk factors for feline Bordetella
bronchiseptica infection. „Vet. Rec.”, 1999,
144:575-580.

10. Williams J., Laris R., Gray A.W.: Studies of the

effi cacy of a novel intranasal vaccine against feline
bordetellosis. „Vet. Rec.”, 2002, 150:439-442.

11. Egberin H.: Bordetella bronchiseptica infections

in cats: ABCD guidelines on prevention and mana-
gement. „Journal of Feline Med. and Surgery”,
2009, 11: 610-614.

12. Hodge L.M., Simecka J.W.: Role of upper and

lower respiratory tract immunity in resistance
to Mycoplasma respiratory disease. „J. Infect. Dis.”,
2002, 186:290-294.

13. Myburgh J.G., Posnett S.J., Lawrence J.V.: Sero-

logical survey for canine leptospirosis in the Pretoria
area. „J. S. Afr. Vet. Assoc.”, 1993, 64:37-38.

14. Thomas R.E., Evans L.B.: The distribution of lep-

tospirosis in the German shepherd dog population
of the United States. „J. Am. Vet.Med. Assoc.”,
1967, 150:33-36.

15. Bradley K.K.: Leptospirosis. „J. Okla. State. Med.

Assoc.”, 1999, 92:114-115.

16. Klaasen H.L., Molkenboer M.J., Vrijen-

hock M.O.: Duration of immunity in dogs vaccina-
ted against leptospirosis with a bivalent inactivated
vaccine. „Vet Microbiol.”, 2003, 95:121-132.

17. Śmielewska-Łoś E., Rypuła K., Płoneczka K.:

Leptospiroza jako potencjalna przyczyna niewy-
dolności nerek u psów. „Magazyn Wet.”, 2002,
1, 19-21.

18. Sigal L.H., Zahradink J.M., Lavin P.: A vaccine

consisting of recombinant Borrelia burgdorferi outer
surface protein to prevent Lyme disease. „N. Eng.
J. Med.”, 1998, 339:216-222.

19. Steere A.C., Sikand V.K., Meurice F.: Vacci-

nation against Lyme disease with recombinant
Borrelia burgdorferi outer surface lipoprotein
A with adjuvant. „N. Eng. J. Med.”, 1998,
339:209-215.

20. De Silva A.M., Fish D., Burkot T.R.: OspA anti-

bodies inhibit the acquisition of Borrelia burgdorferi
by Ixodes ticks. „Infect. Immun.”, 1997, 65:3146-
3150.

21. DeSilva A.M., Telford S.R., Brunet L.R.: Borrelia

burgdorferi OspA is an arthropod-specifi c transmis-
sion-blocking Lyme disease vaccine. „J. Exp. Med.”,
1996, 183:271-275.

22. Barthold S.W.: Specifi city of infection-induced

immunity among Borrelia burgdorferi sensu lato
species. „Infect. Immun.”, 1999, 67:36-42.

23. Datz C.: Bordetella infections in dogs and cats:

treatment and prevention. „Compend. Contin.
Educ. Pract. Vet.”, 2003, 25, 902-914.

dr hab. n. wet. Krzysztof Rypuła

Zakład Chorób Zakaźnych

i Administracji Weterynaryjnej

Wydziału Medycyny Weterynaryjnej

Uniwersytetu Przyrodniczego

we Wrocławiu

50-366 Wrocław, pl. Grunwaldzki 45