Jaka pomoc i dla kogo Wsparcie indywidualne i instytucjonalne a aktywizacja zawodowa osób z ograniczeniem sprawności

Osoby z ograniczeniem sprawnoÊci na rynku pracy

Redakcja naukowa serii:
Anna Izabela Brzeziƒska

Tom 1

Anna Izabela Brzeziƒska
i Konrad Piotrowski
AktywnoÊç zawodowa osób
z ograniczeniem sprawnoÊci:
wyznaczniki spo∏eczno-demograficzne
i osobowoÊciowe

Tom 2

Anna Izabela Brzeziƒska
i Konrad Piotrowski
Wyznaczniki satysfakcji
z wykonywanej pracy osób
z ograniczeniem sprawnoÊci:
kompetencje i relacje

Tom 3

Anna Izabela Brzeziƒska
i Rados∏aw Kaczan
Wychowanie do samodzielnoÊci:
kluczowy czynnik sukcesu zawodowego
osób z ograniczeniem sprawnoÊci

Tom 4

Rados∏aw Kaczan i Kamil Sijko
Psychospo∏eczne skutki transformacji
ustrojowej a radzenie sobie osób
z ograniczeniem sprawnoÊci
na rynku pracy

Tom 5

Rados∏aw Kaczan, Karolina Smoczyƒska
i Iwona Bàbiak
Jaka pomoc i dla kogo?
Wsparcie indywidualne
i instytucjonalne a aktywizacja
zawodowa osób z ograniczeniem
sprawnoÊci

Tom 6

Dorota Wiszejko-Wierzbicka
Od samoakceptacji do aktywnoÊci?
Postawy wobec w∏asnej
niepe∏nosprawnoÊci a aktywnoÊç
zawodowa

Tom 7

Wojciech ¸ukowski
i Dorota Wiszejko-Wierzbicka
Wizerunek aktywnoÊci zawodowej
osób z ograniczeniem sprawnoÊci.
Perspektywa biograficzna

Tom 8

Anna Ma∏gorzata Chodynicka,
Piotr Rycielski
Inni czy podobni?
Charakterystyka osób
z ograniczeniem sprawnoÊci

Rados∏aw Kaczan, Karolina Smoczyƒska

Iwona Bàbiak

Jaka pomoc i dla kogo?

Wsparcie indywidualne i instytucjonalne

a aktywizacja zawodowa osób

z ograniczeniem sprawnoÊci

Seria

Osoby z ograniczeniem sprawnoÊci na rynku pracy

tom 5

Warszawa 2008

Rados∏aw Kaczan, Karolina Smoczyƒska i Iwona Bàbiak – Jaka pomoc i dla kogo? Wsparcie

indywidualne i instytucjonalne a aktywizacja zawodowa osób z ograniczeniem sprawnoÊci

Wszelkie prawa zastrze˝one. Kopiowanie w ca∏oÊci lub we fragmentach
jakàkolwiek technikà bez pisemnej zgody wydawcy zabronione.

Recenzenci:

prof. dr hab. Stanis∏aw Kowalik, Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu
dr Krzysztof Puchalski, Instytut Medycyny Pracy im. prof. Jerzego Nofera w ¸odzi

Redaktor prowadzàcy: Andrzej ¸ab´dzki
Korekta j´zykowa: Jolanta Romanowska
Korekta: Agnieszka Kiliƒska
Redakcja techniczna: Ma∏gorzata Chmielewska
Sk∏ad, ∏amanie, przygotowanie do druku: Mater
Projekt ok∏adki: Pawe∏ Roso∏ek

Publikacja powsta∏a w ramach projektu
finansowanego przez Europejski Fundusz
Spo∏eczny i Szko∏´ Wy˝szà Psychologii
Spo∏ecznej w Warszawie nr WUE/0041/IV/05
pt: Psychospo∏eczne uwarunkowania aktywnoÊci
zawodowej osób niepe∏nosprawnych

Serie wydawnicze przygotowane w ramach projektu pod redakcjà prof. dr hab. Anny
Izabeli Brzeziƒskiej – kierownika projektu:
Seria I

Osoby niepe∏nosprawne

Seria II Przeciw wykluczaniu z rynku pracy
Seria III Osoby z ograniczeniem sprawnoÊci na rynku pracy
Wszystkie publikacje dost´pne pod adresem: www.swps.edu.pl/new_www/efs/

ISBN 978-83-89281-62-3

Wydanie I

Wydawca:
Wydawnictwo Szko∏y Wy˝szej Psychologii Spo∏ecznej „Academica”
ul. Chodakowska 19/31
03-815 Warszawa
tel. (+ 48 22) 870 62 24
e-mail: academica@swps.edu.pl

Spis treÊci

Wst´p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Wsparcie spo∏eczne: czym jest, jakie sà jego rodzaje i êród∏a? . . . . . . . .

1.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.2. Sposoby definiowania wsparcia spo∏ecznego . . . . . . . . . . . . . . . .

1.3. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Rodzaje wsparcia: co badaliÊmy? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.2. Miejsce poszukiwania wsparcia – instytucje lokalne i centralne . . . . . . .

2.3. Formy otrzymywanego wsparcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.4. Wsparcie od bliskich: ogólna ocena i ocena wsparcia materialnego . . . . .

2.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Wsparcie instytucjonalne: êród∏a wsparcia . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.2. Czynniki socjodemograficzne a korzystanie ze wsparcia lokalnego

i centralnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.3. Czynniki zwiàzane z niepe∏nosprawnoÊcià a korzystanie ze wsparcia

lokalnego i centralnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.4. AktywnoÊç zawodowa a korzystanie ze wsparcia lokalnego i centralnego .

3.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Wsparcie instytucjonalne: formy wsparcia . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.2. Czynniki socjodemograficzne a formy wsparcia instytucjonalnego . . . . .

4.3. Czynniki zwiàzane z niepe∏nosprawnoÊcià a formy wsparcia

instytucjonalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.4. AktywnoÊç zawodowa a formy wsparcia instytucjonalnego . . . . . . . .

4.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. Wsparcie od bliskich: ogólna ocena otrzymywanego wsparcia i ocena szans

uzyskania wsparcia materialnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.2. Czynniki socjodemograficzne a wsparcie od bliskich . . . . . . . . . . . .

5.2.1. Ogólna ocena otrzymywanego wsparcia . . . . . . . . . . . . . .

5.2.2. Ocena szans uzyskania wsparcia materialnego od bliskich . . . . .

5.3. Czynniki zwiàzane z niepe∏nosprawnoÊcià a wsparcie od bliskich . . . . .

5.3.1. Ogólna ocena otrzymywanego wsparcia . . . . . . . . . . . . . .

5.3.2. Ocena szans uzyskania wsparcia materialnego od bliskich . . . . .

5.4. AktywnoÊç zawodowa a wsparcie od bliskich . . . . . . . . . . . . . . .

5.4.1. Ogólna ocena otrzymywanego wsparcia . . . . . . . . . . . . . .

5.4.2. Ocena szans uzyskania wsparcia materialnego od bliskich . . . . .

5.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6. Rekomendacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Aneks: Podstawowe dane na temat projektu . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

SPIS TREÂCI

Rabbi rozmawia∏ z Panem o Niebie i Piekle.
— Poka˝´ ci Piek∏o – powiedzia∏ Pan i zaprowadzi∏ rabbiego do pokoju, w którym sta∏ wielki,

okràg∏y stó∏. Siedzàcy wokó∏ sto∏u ludzie byli zrozpaczeni i bliscy Êmierci g∏odowej. Na Êrodku
sto∏u sta∏ ogromny kocio∏ z gulaszem, który pachnia∏ tak wspaniale, ˝e rabbiemu pociek∏a
Êlinka. Ka˝da z osób siedzàcych przy stole trzyma∏a ∏y˝k´ z bardzo d∏ugà ràczkà. Chocia˝ d∏ugie
∏y˝ki si´ga∏y akurat do kot∏a, ich ràczki by∏y d∏u˝sze ni˝ ramiona biesiadników – w rezultacie
nikt nie móg∏ si´gnàç ∏y˝kà do ust i wszyscy byli g∏odni. Rabbi widzia∏, jak bardzo cierpieli.

— Teraz poka˝´ ci Niebo – powiedzia∏ Pan i weszli do innego pokoju, dok∏adnie takiego samego

jak ten pierwszy. By∏ tam identyczny wielki, okràg∏y stó∏ i identyczny kocio∏ z gulaszem.
Ludzie, tak jak poprzednio, mieli takie same ∏y˝ki z d∏ugimi ràczkami – ale tutaj wszyscy byli
najedzeni, pulchni, Êmiali si´ i rozmawiali. Rabbi nie móg∏ tego zrozumieç.

— To proste, ale wymaga pewnej umiej´tnoÊci – powiedzia∏ Pan. – W tym pokoju oni nauczyli si´

karmiç siebie nawzajem.

Irvin D. Yalom (2008, s. 43)

W ˝yciu ka˝dego z nas zdarzajà si´ takie chwile, w których doÊwiadczamy, jak

bardzo bliskoÊç drugiej osoby mo˝e pomóc w przezwyci´˝eniu trudnoÊci, ale te˝
cz´sto sà momenty, gdy w∏aÊnie tego ogromnie nam brakuje. Wspieranie jest sztukà
trudnà, wie o tym ka˝dy, kto kiedykolwiek stara∏ si´ pomóc drugiemu cz∏owiekowi.

Podstawowy dylemat osoby udzielajàcej pomocy
Podstawowy problem, na jaki natrafia ka˝da osoba udzielajàca pomocy,

to problem wartoÊci jej oferty czy propozycji pomocy.

Problem ten ujawnia si´ w postaci wàtpliwoÊci i pytaƒ typu:
– czy to, co chc´ zrobiç, a co w moim przekonaniu jest „dobre”, b´dzie

rzeczywiÊcie „dobre” dla danej osoby (grupy, organizacji, spo∏ecznoÊci)?

– czy dzia∏ania, jakie zamierzam podjàç, rzeczywiÊcie b´dà pomocne?
Ale sà tu tak˝e pytania ukryte, takie jak:
– jakie „dobro” mam na myÊli?
– czy „dobro” aktualne czy dobro w przysz∏oÊci (i kiedy)? A mo˝e i jed-

no, i drugie?

I kolejne pytanie:
– czym si´ kieruj´, oceniajàc coÊ jako „dobre” dla osoby – teraz albo potem?

èród∏o: S´k, H., Brzeziƒska, A.I. (2008). Podstawy pomocy psycholo-

gicznej. W: J. Strelau, D. Doliƒski (red.), Psychologia. Podr´cznik akademicki.
Gdaƒsk: Gdaƒskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Wst´p

ChcielibyÊmy w naszej ksià˝ce dostarczyç danych empirycznych pomocnych

w zrozumieniu, jaki rodzaj wsparcia jest najbardziej odpowiedni dla danego od-
biorcy. W niniejszym opracowaniu przedstawimy wi´c wybrane wyniki badaƒ

dotyczàce zwiàzku pomi´dzy ró˝nymi rodzajami wsparcia a zmiennymi, które
po przeprowadzeniu analiz wydawa∏y si´ nam najwa˝niejsze z punktu widzenia
aktywnoÊci zawodowej osób z ograniczonà sprawnoÊcià. WÊród tych zmiennych
znalaz∏y si´ takie, jak: status zawodowy, rodzaj schorzenia, moment nabycia nie-
pe∏nosprawnoÊci, zmienne demograficzne oraz zadowolenie z ˝ycia i z pracy.
Poni˝ej przedstawiamy schemat ilustrujàcy wszystkie analizowane przez nas
w dalszych cz´Êciach ksià˝ki rodzaje i formy wsparcia (rys. 1).

WST¢P

1 Wyniki, które prezentujemy i poddajemy analizie, pochodzà z badaƒ przeprowadzonych w lipcu

2007 r. przez firm´ PENTOR Research International S.A. na terenie ca∏ej Polski na populacji osób nie-
pe∏nosprawnych prawnie – aktywnych i biernych zawodowo o umiarkowanym i znacznym stopniu
niepe∏nosprawnoÊci w wieku 18–60/65 lat. Zrealizowanych zosta∏o 1498 wywiadów, w tym 791 wy-
wiadów z osobami aktywnymi zawodowo oraz 707 wywiadów z osobami biernymi zawodowo.
Przy doborze próby stosowano nast´pujàce kryteria: (1) kryteria lokalizacyjne (województwo i miej-
sce zamieszkania – wieÊ/miasto), (2) kryteria demograficzne: p∏eç i wiek (grupa w wieku 18–29 lat,
w wieku 30–49 lat oraz grupa powy˝ej 50 lat), (3) kryteria zwiàzane z niepe∏nosprawnoÊcià: stopieƒ
niepe∏nosprawnoÊci (umiarkowany i znaczny) oraz rodzaj niepe∏nosprawnoÊci (niepe∏nosprawnoÊç
s∏uchowa, ruchowa, wzrokowa, psychiczna, somatyczna).

Osoba

z ograniczonà

sprawnoÊcià

w Polsce

Po jakà pomoc

od instytucji si´ga?

Do jakich instytucji

zwraca si´

po pomoc?

Jak ocenia wielkoÊç

wsparcia otrzymywanego

ze strony rodziny?

èród∏a wsparcia

instytucjonalnego

Ocena wielkoÊci wsparcia

od bliskich

Ocena szansy uzyskania

wsparcia materialnego

od rodziny i przyjació∏

Formy wsparcia

instytucjonalnego

Na ile jej zdaniem

mo˝e liczyç na pomoc

materialnà ze strony

rodziny i znajomych?

Rys. 1. Schemat analizowanych rodzajów wsparcia
èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie wyników badaƒ

Mamy nadziej´, ˝e opracowanie to mo˝e staç si´ êród∏em wsparcia dla osób,

które zawodowo zajmujà si´ pomocà osobom z ograniczeniami sprawnoÊci, jak
i dla tych, których tematyka tu poruszana dotyczy osobiÊcie.

Rados∏aw Kaczan, Karolina Smoczyƒska i Iwona Bàbiak

Warszawa, maj–czerwiec 2008 r.

WST¢P

1.1. Wprowadzenie

Wydaje si´ oczywiste, ˝e w sytuacji trudnej obecnoÊç ˝yczliwych, ch´tnych do

pomocy osób wokó∏ nas musi mieç wspierajàcy, pozytywny wp∏yw. Okazuje si´
jednak, ˝e nie ka˝da pomoc i nie w ka˝dym momencie udzielona jest jednakowo
po˝àdana i dajàca oczekiwane rezultaty. W tym rozdziale przedstawimy najwa˝-
niejsze, naszym zdaniem, informacje wynikajàce z badaƒ i analiz psychologicz-
nych dotyczàcych zjawiska wsparcia spo∏ecznego oraz przybli˝ymy wszystkie
badane przez nas rodzaje wsparcia, które b´dà przedmiotem bardziej szczegó∏o-
wych analiz w kolejnych rozdzia∏ach.

Problematyk´ wsparcia chcemy umieÊciç w szerszym kontekÊcie radzenia so-

bie ze stresem i zachowania oraz poszerzania posiadanych zasobów. Wed∏ug jed-
nego z najznamienitszych badaczy problematyki stresu i radzenia sobie, twórcy
teorii zachowania zasobów Stevena E. Hobfolla, zasobami okreÊlamy:

„Rzeczy cenione przez ludzi (…) nale˝à [do nich] przedmioty, warunki,

cechy osobowoÊci i pok∏ady energii, które albo same w sobie sà cenione ja-
ko potrzebne do przetrwania (bezpoÊrednio lub poÊrednio), albo s∏u˝à do
zdobycia owych zasobów umo˝liwiajàcych przetrwanie”.

(Hobfoll, 2006, s. 70)

Autor ten postuluje patrzenie na ró˝nego rodzaju zdarzenia ˝yciowe z per-

spektywy dà˝enia do utrzymania i ochrony tego, co jest cenne i wartoÊciowe, co
jest wa˝nym zasobem dla jednostki. Wed∏ug niego o sytuacji stresu mo˝emy mó-
wiç wtedy, gdy pojawia si´ groêba utraty cennych „dóbr” (Hobfoll, 2006,
s. 71–72). Jak w zaproponowanym przez Hobfolla modelu teoretycznym mo˝e-
my umieÊciç wsparcie spo∏eczne i jaka jest jego rola w radzeniu sobie ze stresem?
Powiàzania te przedstawia rys. 2.

Rozdzia∏ 1

Wsparcie spo∏eczne: czym jest,
jakie sà jego rodzaje i êród∏a?

1.2. Sposoby definiowania wsparcia spo∏ecznego

Poj´cie wsparcia wzbudza sporo kontrowersji. Nie ma uniwersalnej definicji,

poniewa˝ wsparcie spo∏eczne jest zjawiskiem wielowymiarowym.

Wed∏ug Encyklopedii Blackwella (1996) wsparcie spo∏eczne jest poj´-

ciem wskazujàcym na pozytywny zwiàzek pomi´dzy jakoÊcià naszych
relacji spo∏ecznych (sieci spo∏ecznych, których jesteÊmy cz∏onkami)
a utrzymaniem lub poprawà naszego zdrowia i dobrostanu.

W wielu publikacjach autorzy nie definiujà tego poj´cia, podajà jedynie ró˝ne

operacyjne okreÊlenia. Jednak cz´Êç naukowców uzna∏a, ˝e takie uj´cie wsparcia
nie jest wystarczajàco kompletne, by mog∏o t∏umaczyç skomplikowane zjawiska
psychologiczne i, jak podajà Helena S´k i Roman CieÊlak (2004), badacze zajmu-
jàcy si´ wsparciem spo∏ecznym wyró˝nili pi´ç kategorii, w jakich mo˝na ujmo-
waç to zjawisko:

• strukturalne i funkcjonalne definicje wsparcia,
• êród∏a wsparcia spo∏ecznego,
• rodzaje wsparcia: emocjonalne, informacyjne, instrumentalne, materialne,
• wsparcie otrzymywane i spostrzegane,
• potrzeba wsparcia i mobilizacja wsparcia.

JAKA POMOC I DLA KOGO?…

WEWN¢TRZNE

•

Poczucie w∏asnej wartoÊci i poczucie kompetencji

•

Kompetencje zawodowe

•

Optymizm

•

Groêba utraty zasobów

•

Faktyczna utrata zasobów

•

Zainwestowanie znaczàcych, wa˝nych zasobów nie przynosi oczekiwanego zysku

ZEWN¢TRZNE

•

Wsparcie spo∏eczne

•

Zatrudnienie

•

Status ekonomiczny

Jednostka

STRES – OBCIÑ˚ENIA

ZASOBY

Rys. 2. Miejsce wsparcia spo∏ecznego w stosunku do zasobów i stresu jednostki
èród∏o: opracowanie na podstawie Hobfoll (2006)

Wsparcie spo∏eczne w uj´ciu strukturalnym definiowane jest jako obiektyw-

nie istniejàce i dost´pne sieci spo∏eczne, które odró˝niajà si´ od innych sieci tym,
˝e pe∏nià funkcj´ pomocnà wobec osób znajdujàcych si´ w trudnej sytuacji po-
przez fakt istnienia wi´zi, kontaktów spo∏ecznych, przynale˝noÊci do grup (S´k,
CieÊlak, 2004).

Wi´kszoÊç autorów definiuje jednak wsparcie spo∏eczne funkcjonalnie (za:

S´k, CieÊlak, 2004). Wsparcie spo∏eczne w uj´ciu funkcjonalnym to rodzaj interak-
cji spo∏ecznej, która zostaje podj´ta przez jednego lub obu uczestników w sytuacji
problemowej, trudnej, stresowej lub krytycznej. W trakcie tej interakcji przekazy-
wane sà emocje, informacje, instrumenty dzia∏ania i dobra materialne, a wymiana
mo˝e byç jedno- lub dwustronna, ze sta∏ym lub zmiennym kierunkiem dawania
i brania. Autorzy wyró˝nili osob´ wspierajàcà, poszukujàcà wsparcia, odbierajàcà
i otrzymujàcà wsparcie, podkreÊlajàc, ˝e interakcja ma charakter dynamiczny.
Istotne jest, ich zdaniem, by rodzaj i wielkoÊç wsparcia by∏y adekwatne do po-
trzeb odbiorcy, bo tylko wtedy wsparcie mo˝e byç skuteczne. Celem wsparcia
spo∏ecznego jest zmniejszenie stresu, opanowanie kryzysu poprzez towarzysze-
nie osobie wspieranej, wytworzenie u niej poczucia przynale˝noÊci oraz bezpie-
czeƒstwa i w rezultacie zbli˝enie do rozwiàzania problemu.

Wa˝ne sà te˝ êród∏a wsparcia. Okazuje si´ bowiem, ˝e dla sposobu wspiera-

nia istotne jest to, jakiego rodzaju kontakty spo∏eczne sà podstawà wsparcia, to
znaczy, czy opiera si´ ono na naturalnej grupie odniesienia osoby wspieranej (ro-
dzina, koledzy z pracy, sàsiedzi) czy te˝ jest to profesjonalne wsparcie oferowa-
ne przez grupy formalne, instytucje, specjalistów (lekarz, pracownik socjalny,
psycholog, prawnik).

Badacze najcz´Êciej wyró˝niajà cztery rodzaje wsparcia (za: S´k, CieÊlak, 2004)

– prezentuje je tab.1.

WSPARCIE SPO¸ECZNE: CZYM JEST, JAKIE SÑ JEGO RODZAJE…

Tabela 1. Rodzaje wsparcia

Wsparcie Wsparcie Wsparcie Wsparcie

emocjonalne

informacyjne

instrumentalne

materialne

• Przekazywanie • Wymiana

infor-

• Przekazywanie • Pomoc

w formie

emocji, których

macji pomocnych

informacji o kon-

finansowej

celem jest uspo-

w zrozumieniu

kretnych sposo-

• Pomoc w formie

kojenie osoby

danej sytuacji

bach post´powa-

rzeczowej

w trudnej sytuacji • Dzielenie si´ w∏as-

nia

• Wyra˝enie troski

nymi doÊwiadcze-

• Podawanie ró˝ne-

• Stworzenie prze-

niami

go rodzaju pomoc-

strzeni na wyra-

nego instrukta˝u

˝enie przez nià
trudnych uczuç
zwiàzanych
z prze˝ywanym
stresem

èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie S´k, CieÊlak (2004)

Inny podzia∏ wsparcia, wykorzystywany równie˝ przez nas w dalszych ana-

lizach, to podzia∏ na wsparcie spostrzegane i otrzymywane (tab. 2).

Okazuje si´, ˝e wsparcie spostrzegane, czyli samo przekonanie o tym, ˝e ma-

my na kogo liczyç w razie trudnej sytuacji, mo˝e pomóc radziç sobie ze stresem
i wzmocniç poczucie zaradnoÊci u osoby wspieranej.

Wyodr´bniono równie˝ poj´cie zdolnoÊci do mobilizacji sieci wsparcia spo-

∏ecznego, co ma prawdopodobnie najwi´kszy zwiàzek z kompetencjami spo∏ecz-
nymi, umiej´tnoÊciami komunikowania si´ i tworzenia bliskich wi´zi z ludêmi.
W naszej kulturze aktywne poszukiwanie pomocy nie jest najlepiej widziane, bo
cz´sto kojarzy si´ ludziom z przyznawaniem si´ do w∏asnej s∏aboÊci. W rzeczy-
wistoÊci aktywne poszukiwanie pomocy jest adekwatnà do zdarzenia formà
zmagania si´ z trudnà sytuacjà i mo˝e uaktywniç w∏asne, podmiotowe zasoby
jednostki (S´k, CieÊlak, 2004).

Na ró˝ne sposoby próbowano wyt∏umaczyç dzia∏anie wsparcia spo∏ecznego. Du˝a

cz´Êç badaƒ dotyczy∏a prozdrowotnej funkcji wsparcia. Wed∏ug tego podejÊcia oso-
by wspierane sà zdrowsze od tych, które nie dostajà pomocy od innych, poniewa˝
kontakt z ludêmi daje poczucie przynale˝noÊci, które dzia∏a ogólnie wzmacniajàco.
Z badaƒ wynika jasno, ˝e brak wsparcia i samotnoÊç sprzyjajà niekorzystnym sta-
nom zdrowia i sà zwiàzane z ryzykiem Êmierci (za: S´k, CieÊlak, 2004). Mo˝na rów-
nie˝ t∏umaczyç ten prozdrowotny efekt wsparcia tym, ˝e osoby majàce oparcie w in-
nych ludziach sà w mniejszym stopniu nara˝one na wydarzenia stresowe lub te˝ sà
sk∏onne do spostrzegania stresu jako s∏abszego ni˝ osoby samotne.

JAKA POMOC I DLA KOGO?…

Tabela 2. Relacje pomi´dzy wsparciem spostrzeganym a otrzymywanym

Wsparcie spostrzegane

Wsparcie otrzymywane

Przekonanie o tym, gdzie i od kogo dana

Oceniana obiektywnie lub relacjonowana

osoba mo˝e uzyskaç pomoc, na kogo

przez odbiorc´ wsparcia iloÊç i rodzaj

mo˝e liczyç

otrzymywanej przez niego pomocy

Przyk∏ady

• Gdy znajduj´ si´ w potrzebie, zawsze poja-

• Jakà pomoc otrzyma∏eÊ w zwiàzku z…

wi si´ ktoÊ, kto mnie pocieszy

(tu wymieniamy sytuacj´ trudnà)

(wsparcie emocjonalne)

• Jak cz´sto (nigdy, raz w roku, raz

• Znam takie osoby, które pomogà mi spojrzeç

w miesiàcu, raz w tygodniu, niemal

obiektywnie na mojà sytuacjà

codziennie)

(wsparcie poznawcze)

– powiedziano Ci coÊ, co doda∏o nadziei

• Sà takie osoby, które mi poka˝à, jak mo˝na

– okazano Ci szacunek i trosk´

to zrobiç (wsparcie instytucjonalne)

– udzielono Ci pomocy w zakupach

• Wiem do kogo si´ zwróciç, gdy mam k∏opoty –

poinformowano Ci´ o Twoich prawach

materialne (wsparcie materialne)

– zaopiekowano si´ bliskà Ci osobà

• Znam êród∏o, gdzie mog´ zasi´gnàç pociechy

duchowej (wsparcie duchowe)

èród∏o: S´k i CieÊlak (2004), S´k i Brzeziƒska (2008)

Jednak najbardziej popularne podejÊcie do dzia∏ania wsparcia przedstawia

tzw. hipoteza buforowa, która mówi o tym, ˝e w sytuacji silnego stresu wspar-
cie spo∏eczne, zarówno spostrzegane, jak i otrzymywane, spe∏nia funkcj´ bufora
wobec zagro˝enia patologià, poniewa˝ obni˝a napi´cie stresowe u osoby wspie-
ranej i pomaga przezwyci´˝yç trudnoÊci, os∏abiajàc negatywne skutki stresu (za:
S´k, CieÊlak, 2004). Buforowy wp∏yw wsparcia na prze˝ywanie stresu polega
równie˝ na tym, ˝e dzi´ki niemu osoba doÊwiadczajàca kryzysu mo˝e podnieÊç
ocen´ w∏asnych kompetencji, zwi´kszyç poczucie w∏asnej zaradnoÊci i w rezulta-
cie zmieniç ocen´ stresu z typu strata i zagro˝enie na ocen´ typu wyzwanie.

Ten efekt mo˝e byç jednak realny tylko wtedy, gdy osoby pomagajàce rzeczy-

wiÊcie b´dà dà˝y∏y do zwi´kszenia poczucia zaradnoÊci u osoby wspieranej oraz
gdy zakres i wielkoÊç wsparcia b´dà optymalne. Okazuje si´ bowiem, ˝e zbyt du-
˝a iloÊç wsparcia zamiast wzmocniç, mo˝e osob´ wspieranà obcià˝yç, odbierajàc
jej poczucie samodzielnoÊci i wp∏ywu na w∏asnà sytuacj´. Kolejna trudnoÊç zwià-
zana ze wspieraniem ujawnia si´ w wynikach badaƒ, które pokazujà, ˝e cz´sto
wsparcie jest najskuteczniejsze wtedy, gdy jest niewidoczne, to znaczy, gdy od-
biorca nie uÊwiadamia sobie faktu, ˝e jest pod jego wp∏ywem (za: S´k, CieÊlak,
2004). Przekonanie o tym, ˝e poradziliÊmy sobie wy∏àcznie lub w du˝ym stopniu
dzi´ki czyjejÊ pomocy mo˝e bowiem negatywnie wp∏ynàç na naszà samoocen´.

Zapotrzebowanie na wsparcie oraz to, czy b´dzie ono odpowiadaç na potrze-

by odbiorcy zale˝y od wielu czynników. Prawdopodobnie osoby ró˝niàce si´
stylami radzenia sobie ze stresem ró˝nià si´ tak˝e preferencjami w zakresie ocze-
kiwanego wsparcia (CieÊlak, Eliasz, 2004). Na przyk∏ad osoby prezentujàce za-
daniowy styl radzenia sobie b´dà raczej wola∏y pomoc instrumentalnà od
wsparcia emocjonalnego. Podobnie mo˝na przypuszczaç, ˝e wa˝nym czynni-
kiem wp∏ywajàcym na skutecznoÊç wsparcia jest dopasowanie cech dawcy i bior-
cy pomocy. Czasami korzystny jest uk∏ad, w którym dana cecha jest u obu osób

WSPARCIE SPO¸ECZNE: CZYM JEST, JAKIE SÑ JEGO RODZAJE…

Wsparcie spo∏eczne

Jak to dzia∏a?

Co dzia∏a?

Na co zwracaç uwag´?

•

Ochronnie

•

Jako czynnik „buforowy”

•

Wzmacniajàco

•

Poczucie przynale˝noÊci

i zwiàzku z innymi osobami

•

Obni˝enie napi´cia zwiàza-

nego ze stresem

•

Spojrzenie na stresujàce

wydarzenia jak na wyzwa-
nia, a nie straty

•

Równowaga pomi´dzy

wsparciem a rzeczywistymi
problemami

•

Osoby wspierane muszà mieç

poczucie podmiotowoÊci

•

Wsparcie powinno prowadziç

do uruchamiania zasobów
jednostki

Rys. 3. Mechanizmy dzia∏ania wsparcia
èród∏o: opracowanie na podstawie S´k, CieÊlak (2004)

na podobnym poziomie, a czasami, by uk∏ad dzia∏a∏ najskuteczniej, lepiej jest,
aby osoby wzajemnie si´ uzupe∏nia∏y. Te przyk∏ady pokazujà, jak z∏o˝onà kwe-
stià jest zjawisko dopasowania lub braku dopasowania wsparcia do potrzeb od-
biorcy. Poza cechami obu stron w interakcji oraz rodzajem wsparcia mo˝e mieç
na to wp∏yw równie˝ czas – czy w danym momencie ˝ycia okreÊlona pomoc jest
rzeczywiÊcie najbardziej potrzebna. Pomaganie jest bowiem dynamicznym pro-
cesem, nie zaÊ jednorazowym aktem wymiany.

Bardzo wa˝ny jest zakres i wielkoÊç wsparcia, którego udzielamy innym.

Najwa˝niejsze, by pomoc by∏a adekwatna do potrzeb odbiorcy. JeÊli ta rów-
nowaga zostaje zaburzona, wsparcie mo˝e dzia∏aç niekorzystnie, gdy:
• jest nadmierne: na przyk∏ad nadopiekuƒcza rodzina, spo∏ecznoÊç na-

rzucajàca wzory post´powania; ka˝de wsparcie stosowane w sytuacji,
gdy osoba posiada w∏asne zasoby radzenia sobie ogranicza samodziel-
noÊç i nie jest rzeczywiÊcie wspierajàce;

• jest niedostosowane do wymagaƒ sytuacji: na prezyk∏ad w rehabilita-

cji kardiologicznej (wyr´czanie, proponowanie antyzdrowotnej ˝ywno-
Êci, u˝ywki) czy w psychoterapii (gdy frustracja zaspokajania potrzeb
wspomaga proces korzystnej zmiany);

• jest niedostosowane do potrzeb osób wspieranych: na przyk∏ad m∏o-

dzie˝ oczekuje od rodziców wsparcia emocjonalnego, a otrzymuje ma-
terialne; osoba zg∏aszajàca si´ do interwencji kryzysowej potrzebuje fa-
chowej instrukcji, jak z∏o˝yç podanie o eksmisj´, a otrzymuje tylko
wsparcie poznawcze;

• pochodzi od êróde∏ (osób, grup) patologicznych i niedajàcych poczu-

cia bezpieczeƒstwa (brak zaufania do nich): na przyk∏ad grupy prze-
st´pcze, rodziny dysfunkcjonalne, konkurujàce ze sobà na rynku grupy
zawodowe;

• wyst´puje niesprawiedliwa dystrybucja dóbr i sà niejasne regu∏y wy-

miany.

èród∏o: S´k i Brzeziƒska (2008)

1.3. Podsumowanie

W sytuacji osób niepe∏nosprawnych wsparcie jest bardzo wa˝nym, a czasami

wr´cz niezb´dnym czynnikiem zapewniajàcym im poczucie zadowolenia i dajà-
cym mo˝liwoÊç zaspokojenia potrzeb. Najwa˝niejszym zadaniem dla osób, któ-
re udzielajà wsparcia, jest dopasowanie pomocy do potrzeb adresatów. Aby by-
∏o to mo˝liwe, musimy braç pod uwag´ takie czynniki, jak:

• moment nabycia niepe∏nosprawnoÊci,
• stopieƒ i rodzaj niepe∏nosprawnoÊci,

JAKA POMOC I DLA KOGO?…

• stopieƒ akceptacji w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci i styl radzenia sobie z nià,
• poziom indywidualnych zasobów osoby z ograniczeniami sprawnoÊci, na

przyk∏ad wykszta∏cenie, status ekonomiczny, poziom kompetencji spo∏ecz-
nych i instrumentalnych.

Nabycie niepe∏nosprawnoÊci mo˝na rozumieç jako tak zwane krytyczne wy-

darzenie ˝yciowe, czyli obiektywne wydarzenie zaburzajàce normalnà aktyw-
noÊç jednostki (za: Baƒka, 1995). Z badaƒ wynika, ˝e w czasie gdy prze˝ywamy
bardzo silny stres, najbardziej potrzebujemy wsparcia emocjonalnego. Oferowa-
nie wi´c w krytycznym momencie wsparcia informacyjnego, a pomijanie emocjo-
nalnego nie b´dzie skutkowa∏o poprawieniem samopoczucia odbiorcy. Wykaza-
no, ˝e osoby otrzymujàce du˝o wsparcia emocjonalnego w sytuacji silnego
stresu, zwiàzanego z trudnymi wydarzeniami ˝yciowymi, majà ni˝szy poziom
depresji ni˝ osoby b´dàce w podobnej sytuacji ˝yciowej i niedoÊwiadczajàce tego
rodzaju wsparcia (za: S´k, CieÊlak, 2004). Inne formy wsparcia (informacyjne, in-
strumentalne, materialne) nie majà takiego wp∏ywu na stan psychiczny osoby
wspieranej w trakcie silnego stresu. KolejnoÊç zaspokajania potrzeb w zakresie
czterech omawianych wczeÊniej rodzajów wsparcia w sytuacji nabycia niepe∏no-
sprawnoÊci mo˝e byç ró˝na w zale˝noÊci od indywidualnych uwarunkowaƒ,
jednak, przy pewnym uproszczeniu, mog∏aby wyglàdaç jak na rys. 4.

Nie zawsze osobà najbardziej potrzebujàcà wsparcia jest sam niepe∏nospraw-

ny. W chwili urodzenia si´ dziecka z ograniczonà sprawnoÊcià to rodzice b´dà
potrzebowali szybkiej pomocy, a najbardziej w∏aÊnie wsparcia emocjonalnego.
Zaraz po nim wsparcia instrumentalnego, podpowiadajàcego, jak funkcjonowaç
w nowej sytuacji. Kiedy cz∏owiek doÊwiadcza silnych emocji, nie jest w stanie ko-
rzystaç w pe∏ni ze wsparcia informacyjnego, gdy˝ wymaga ono skupienia uwa-
gi i poznawczego zaanga˝owania odbiorcy. Dlatego tak wa˝ne jest, aby nie baga-
telizowaç wsparcia emocjonalnego, które mo˝e w znacznym stopniu obni˝yç
stres w momencie kryzysu i podnieÊç kompetencje osoby.

WSPARCIE SPO¸ECZNE: CZYM JEST, JAKIE SÑ JEGO RODZAJE…

Nabycie niepe∏nosprawnoÊci

Wsparcie

informacyjne

Wsparcie

instrumentalne

Wsparcie

materialne

Wsparcie

emocjonalne

Rys. 4. Proces wspierania po nabyciu niepe∏nosprawnoÊci
èród∏o: opracowanie Karolina Smoczyƒska

2.1. Wprowadzenie

Ksià˝ka ta poÊwi´cona jest prezentacji wyników badaƒ

dotyczàcych uwarun-

kowaƒ ró˝nych rodzajów wsparcia, jakie oferowane jest osobom z ograniczonà
sprawnoÊcià przez instytucje zajmujàce si´ pomaganiem oraz przez osoby bli-
skie. W niniejszej cz´Êci przedstawimy rodzaje badanego i analizowanego przez
nas wsparcia. W celu uzyskania mo˝liwie najwyraêniejszego obrazu korzystania
ze wsparcia przez osoby z ograniczonà sprawnoÊcià pos∏u˝yliÊmy si´ pytaniami,
na które szukaliÊmy w badaniu odpowiedzi. Sà to pytania:

• Gdzie osoby z ograniczonà sprawnoÊcià szukajà pomocy, wsparcia? Z pomocy jakich

instytucji korzystajà?

• Z jakich form wsparcia oferowanych przez instytucje w Polsce korzystajà osoby

z ograniczonà sprawnoÊcià?

• Jak osoby z ograniczonà sprawnoÊcià ogólnie oceniajà pomoc i wsparcie ze strony

swoich bliskich?

• Na ile osoby z ograniczonà sprawnoÊcià mogà liczyç na pomoc materialnà ze strony

rodziny i znajomych/przyjació∏?

Rozdzia∏ 2

Rodzaje wsparcia: co badaliÊmy?

2 Opis wszystkich etapów naszych badaƒ zawiera Aneks. Patrz tak˝e: strona internetowa

www.swps.edu.pl/new_www/efs/.

2.2. Miejsce poszukiwania wsparcia

– instytucje lokalne i centralne

W celu uzyskania informacji dotyczàcych tego, gdzie osoby z ró˝nymi ograni-

czeniami sprawnoÊci szukajà pomocy, w kwestionariuszu wykorzystanym w ba-
daniu pojawi∏o si´ nast´pujàce pytanie:

Czy w ciàgu ostatnich 12 miesi´cy korzysta∏(a) Pan(i) ze wsparcia, po-

mocy nast´pujàcych instytucji/organizacji?

1 – nigdy, 2 – 1 raz, 3 – 2–3 razy, 4 – wielokrotnie, 5 – sta∏e wsparcie.

KoÊció∏, parafia, organizacja religijna, koÊcielna
Gminny/Miejski OÊrodek Pomocy Spo∏ecznej
Organizacja pozarzàdowa, fundacja, stowarzyszenie
Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie
Ministerstwo Pracy i Polityki Spo∏ecznej
Powiatowy/Wojewódzki Urzàd Pracy
Ministerstwo Zdrowia
Paƒstwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepe∏nosprawnych

Odpowiedzi na powy˝sze pytanie udzielone przez wszystkie badane osoby

z ograniczonà sprawnoÊcià zosta∏y poddane analizie czynnikowej

, w wyniku

której wy∏oni∏y si´ dwie grupy wsparcia instytucjonalnego. Ze wzgl´du na za-
si´g oferowanej przez te instytucje pomocy, powsta∏e po analizie grupy nazwali-
Êmy: (1) instytucjami lokalnymi oraz (2) instytucjami centralnymi (rys. 5).

JAKA POMOC I DLA KOGO?…

3 Jest to metoda statystyczna, która umo˝liwia sprowadzenie du˝ej liczby zmiennych do kilku tzw.

czynników. Pozwala dzi´ki temu na redukcj´ danych i wykrycie zwiàzków pomi´dzy ró˝nymi
zmiennymi.

Gdzie osoby

z ograniczonà sprawnoÊcià

szukajà wsparcia

Instytucje lokalne

Êrednio w skali 1–5 pkt:

1,3 pkt

Instytucje centralne

Êrednio w skali 1–5 pkt:

1,1 pkt

Rys. 5. Korzystanie ze wsparcia lokalnego i centralnego w badanej grupie (im wy˝szy wy-
nik, tym osoba badana cz´Êciej korzysta ze wsparcia; skala 1–5 pkt)
èród∏o: opracowanie Karolina Smoczyƒska na podstawie wyników badaƒ

Poni˝ej zamieszczamy rysunki pokazujàce, które z instytucji Êwiadczàcych

pomoc osobom z ograniczonà sprawnoÊcià zaliczajà si´ do instytucji wsparcia lo-
kalnego, a które do instytucji wsparcia centralnego (rys. 6 i 7).

Osoby z ograniczonà sprawnoÊcià w ró˝nym stopniu korzystajà z pomocy po-

szczególnych instytucji w zale˝noÊci od tego, czy sà bierne czy aktywne zawodo-
wo (rys. 8). Z pomocy oÊrodków pomocy spo∏ecznej, KoÊcio∏a oraz organizacji
koÊcielnych korzysta wyraênie wi´cej osób biernych ni˝ aktywnych zawodowo.
Natomiast jeÊli chodzi o organizacje pozarzàdowe, fundacje i stowarzyszenia
ró˝nica ta jest niewielka, zaledwie 1%, podobnie jak w przypadku Powiatowego
Centrum Pomocy Rodzinie (2%).

RODZAJE WSPARCIA: CO BADALIÂMY?

INSTYTUCJE

LOKALNE

Gminny/Miejski OÊrodek

Pomocy Spo∏ecznej

KoÊció∏, parafia

organizacja religijna

Organizacja pozarzàdowa,

fundacja, stowarzyszenie

Powiatowe Centrum

Pomocy Rodzinie

Rys. 6. Badane instytucje lokalne pomagajàce osobom z ograniczonà sprawnoÊcià
èród∏o: opracowanie Iwona Bàbiak na podstawie wyników badaƒ

INSTYTUCJE

CENTRALNE

Paƒstwowy Fundusz

Rehabilitacji Osób

Niepe∏nosprawnych

Ministerstwo Zdrowia

Powiatowy/Wojewódzki

Urzàd Pracy

Ministerstwo Pracy

i Polityki Spo∏ecznej

Rys. 7. Badane instytucje centralne pomagajàce osobom z ograniczonà sprawnoÊcià
èród∏o: opracowanie Iwona Bàbiak na podstawie wyników badaƒ

Mo˝na przypuszczaç, ˝e dwie pierwsze kategorie instytucji lokalnych (oÊrod-

ki pomocy spo∏ecznej i organizacje koÊcielne) sà najbli˝sze i najbardziej dost´pne
dla osób biernych zawodowo. Mo˝emy zatem postawiç tu istotne pytanie: na ile
wsparcie udzielane przez te instytucje rzeczywiÊcie pomaga osobom biernym
w zmianie ich statusu zawodowego, a na ile mo˝e utrwalaç i utrwala ich biernoÊç?

Kiedy natomiast przyjrzymy si´ wykresowi, który ilustruje, ile aktywnych

i biernych zawodowo osób badanych korzysta ze wsparcia instytucji centralnych,
zauwa˝ymy, ˝e zapewne ze wzgl´du na ich mniejszà dost´pnoÊç korzysta z nie-
go o wiele mniej osób ni˝ z pomocy instytucji o zasi´gu lokalnym (rys. 9).

JAKA POMOC I DLA KOGO?…

10%

20%

30%

40%

Instytucje lokalne

% korzystajàcych osób

osoby bierne
zawodowo

31%

16%

11%

10%

osoby aktywne
zawodowo

23%

10%

12%

1 Gminny/Miejski OÊrodek
Pomocy Spo∏ecznej

2 KoÊció∏, parafia,
organizacja religijna,
koÊcielna

3 Organizacja
pozarzàdowa,
fundacja,
stowarzyszenie

4 Powiatowe Centrum
Pomocy Rodzinie

Rys. 8. Procent osób badanych biernych i aktywnych zawodowo korzystajàcych ze wspar-
cia instytucji lokalnych
èród∏o: opracowanie Karolina Smoczyƒska na podstawie wyników badaƒ

10%

15%

Instytucje centralne

osoby bierne
zawodowo

12%

osoby aktywne
zawodowo

12%

1 Paƒstwowy Fundusz
Rehabilitacji Osób
Niepe∏nosprawnych

2 Ministerstwo Zdrowia

3 Powiatowy/Wojewódzki
Urzàd Pracy

4 Ministerstwo Pracy
i Polityki Spo∏ecznej

% korzystajàcych osób

Rys. 9. Procent osób badanych biernych i aktywnych zawodowo korzystajàcych ze wspar-
cia instytucji centralnych
èród∏o: opracowanie Karolina Smoczyƒska na podstawie wyników badaƒ

W przypadku PFRON-u procent beneficjentów wÊród obydwu grup (bier-

nych i aktywnych zawodowo) jest taki sam. Ten wynik mo˝na uznaç za pozy-
tywny, poniewa˝ PFRON jest instytucjà, która powinna wspieraç wszystkie oso-
by z ograniczonà sprawnoÊcià w takim samym stopniu, niezale˝nie od ich
statusu zawodowego. Mo˝na jednak zadaç pytanie, dlaczego z pomocy PFRON-u
korzysta tylko po 12% aktywnych i biernych zawodowo, a nie wszystkie osoby
badane?

Ministerstwo Zdrowia jest instytucjà, do której zwracajà si´ cz´Êciej osoby

bierne zawodowo, chocia˝ pomi´dzy nimi a osobami aktywnymi zawodowo nie
ma du˝ej ró˝nicy, wynosi ona jedynie 2%. W przypadku urz´dów pracy ró˝nica
te˝ jest niewielka, przewag´ 3% majà osoby aktywne. Natomiast ze wsparcia Mi-
nisterstwa Pracy i Polityki Spo∏ecznej korzysta najmniej osób niepe∏nosprawnych
i sà to raczej osoby bierne ni˝ aktywne zawodowo.

2.3. Formy otrzymywanego wsparcia

Kolejnà wa˝nà kwestià wydawa∏o si´ nam okreÊlenie, z jakich form wsparcia

instytucjonalnego korzystajà osoby z ograniczonà sprawnoÊcià. W tym celu
w kwestionariuszu u˝ytym do badania umieszczono pytanie:

Czy w ciàgu ostatnich 12 miesi´cy korzysta∏(a) Pan(i) z nast´pujàcych

form wsparcia?

1 – nigdy, 2 – 1 raz, 3 – 2–3 razy, 4 – wielokrotnie, 5 – sta∏e wsparcie

• korzystanie z ró˝nych form rekreacji
• udzia∏ w dzia∏aniach w zakresie kultury dla osób niepe∏nosprawnych
• udzia∏ w wyjazdach turystycznych
• wyjazd na turnus rehabilitacyjny
• udzia∏ w warsztatach terapii zaj´ciowej
• rehabilitacja
• pomoc psychologiczna
• pomoc prawna
• udzia∏ w szkoleniach zawodowych lub przekwalifikowanie
• pomoc w formie materialnej (rzeczowej)
• pomoc w formie finansowej (zapomogi)
• pomoc w formie opieki bytowej (pomoc w codziennym ˝yciu)
• zaopatrzenie w Êrodki pomocnicze
• pomoc w formie kredytowej (w tym po˝yczki)
• korzystanie z poÊrednictwa pracy i poradnictwa zawodowego
• zaopatrzenie w sprz´t ortopedyczny (wózki, kule, protezy itp.)
• pomoc w zakresie remontów mieszkaƒ itp.
• zaopatrzenie w sprz´t rehabilitacyjny

RODZAJE WSPARCIA: CO BADALIÂMY?

Nast´pnie poddaliÊmy analizie czynnikowej uzyskane odpowiedzi bada-

nych osób, dotyczàce ró˝nych form wsparcia otrzymywanego od instytucji (tzw.
wsparcie rzeczywiste). W wyniku tej analizy wy∏oni∏y si´ cztery grupy, które ze
wzgl´du na zawarte w nich formy pomocy nazwaliÊmy kolejno: (1) wsparciem
spo∏eczno-terapeutycznym, (2) wsparciem materialnym, (3) wsparciem zawodo-
wym oraz (4) wsparciem instrumentalnym. Ilustruje to tab. 3.

Te cztery rodzaje wsparcia, które zosta∏y wyró˝nione w wyniku analizy, sà

dla nas w pewnym stopniu zaskoczeniem. Dotyczy to szczególnie wsparcia spo-
∏eczno-terapeutycznego. Z analizy zebranych wyników badaƒ wynika bowiem,
˝e osoby badane traktujà korzystanie z ró˝nych form rekreacji, udzia∏ w dzia∏a-
niach w zakresie kultury dla osób niepe∏nosprawnych, udzia∏ w wyjazdach tury-
stycznych, wyjazdy na turnusy rehabilitacyjne na równi z udzia∏em w warszta-
tach terapii zaj´ciowej, rehabilitacjà, pomocà psychologicznà, a nawet pomocà
prawnà czy udzia∏em w szkoleniach zawodowych lub przekwalifikowaniem.
Wszystkie te formy wsparcia spe∏niajà dla badanych g∏ównie funkcj´ spo∏ecznà,
towarzyskà, afiliacyjnà.

Nie jest to odpowiedê, z której byliby zadowoleni rehabilitanci, psychologo-

wie czy prawnicy, chocia˝ wynik ten nie odbiera fachowego charakteru ich ofer-

JAKA POMOC I DLA KOGO?…

Tabela 3. Formy wsparcia wy∏onione na podstawie analizy czynnikowej odpowiedzi osób
badanych

Formy wsparcia

Czynniki wchodzàce w sk∏ad tej formy wsparcia

Wsparcie

– korzystanie z ró˝nych form rekreacji

spo∏eczno-

– udzia∏ w dzia∏aniach w zakresie kultury dla osób niepe∏no-

-terapeutyczne

sprawnych

– udzia∏ w wyjazdach turystycznych
– wyjazd na turnus rehabilitacyjny
– udzia∏ w warsztatach terapii zaj´ciowej
– rehabilitacja
– pomoc psychologiczna
– pomoc prawna
– udzia∏ w szkoleniach zawodowych lub przekwalifikowanie

Wsparcie

– pomoc w formie materialnej (rzeczowej)

materialne

– pomoc w formie finansowej (zapomogi)
– pomoc w formie opieki bytowej (pomoc w codziennym ˝yciu)
– zaopatrzenie w Êrodki pomocnicze

Wsparcie

– pomoc w formie kredytowej (w tym po˝yczki)

zawodowe

– korzystanie z poÊrednictwa pracy i poradnictwa zawodowego

Wsparcie –

zaopatrzenie w sprz´t ortopedyczny (wózki, kule, protezy itp.)

instrumentalne

– pomoc w zakresie remontów mieszkaƒ itp.
– zaopatrzenie w sprz´t rehabilitacyjny

èród∏o: opracowanie Karolina Smoczyƒska na podstawie wyników badaƒ

ty, uzupe∏nia jà jednak o wymiar spo∏eczny, którego czasami nie doceniamy.
Osobie z ograniczonà sprawnoÊcià nie jest oczywiÊcie wszystko jedno, czy korzy-
sta z rekreacji czy zwraca si´ o pomoc do prawnika. Okazuje si´ jednak, ˝e w obu
przypadkach kontakt z drugim cz∏owiekiem jest czynnikiem kluczowym dla ro-
zumienia danego rodzaju wsparcia bardziej w kategoriach spo∏ecznych ni˝ me-
rytorycznych.

Wniosek p∏ynàcy ju˝ z tej pierwszej, wst´pnej analizy danych pochodzàcych

z badania, jest jeden: dla osób z ograniczonà sprawnoÊcià wa˝ne sà kontakty mi´-
dzyludzkie, w podobnym lub nawet mo˝e wi´kszym stopniu ni˝ dla osób w pe∏-
ni sprawnych. Prawdopodobnie osoby te, niestety, majà cz´sto mniej okazji ku
temu, by spotykaç si´ z innymi ludêmi ni˝ osoby sprawne.

Warto, tworzàc programy pomocy interwencji spo∏ecznej dla osób

z ograniczonà sprawnoÊcià, mieç na uwadze to, jak wa˝nà i cz´sto nieza-

spokojonà potrzebà jest dla nich po prostu kontakt z drugim cz∏owie-
kiem.

Drugim zaskakujàcym wynikiem analizy jest traktowanie przez badanych po-

mocy w formie kredytowej (w tym tak˝e po˝yczek) jako wsparcia zawodowego
znacznie bardziej ni˝ materialnego. Byç mo˝e w ÊwiadomoÊci osób z ograniczo-
nà sprawnoÊcià korzystanie z kredytów bankowych i po˝yczek jest raczej drogà
do za∏o˝enia w∏asnej dzia∏alnoÊci gospodarczej ni˝ sposobem na utrzymanie sie-
bie i rodziny. JeÊli chodzi o korzystanie z poszczególnych form pomocy przez ba-
dane osoby z ograniczonà sprawnoÊcià, to istotnie ró˝nià si´ pod tym wzgl´dem
mi´dzy sobà grupy aktywnych i biernych zawodowo (por. rys. 10–13).

RODZAJE WSPARCIA: CO BADALIÂMY?

10%

15%

20%

Ró˝ne formy wsparcia spo∏eczno-terapeutycznego

% korzystajàcych osób

osoby bierne

16% 14% 12% 11% 10% 10%

osoby aktywne
zawodowo

16% 15% 15% 15% 12% 12%

zawodowo

1 rehabilitacja
2 wyjazd na turnus
rehabilitacyjny
3 pomoc psychologiczna
4 udzia∏ w wyjazdach
turystycznych
5 udzia∏ w warsztatach
terapii zaj´ciowej
6 korzystanie z ró˝nych
form rekreacji
7 udzia∏ w dzia∏aniach
w zakresie kultury dla
osób niepe∏nosprawnych
8 pomoc prawna
9 udzia∏ w szkoleniach
zawodowych lub
przekwalifikowanie

Rys. 10. Korzystanie ze wsparcia spo∏eczno-terapeutycznego a aktywnoÊç zawodowa
èród∏o: opracowanie Karolina Smoczyƒska na podstawie wyników badaƒ

JAKA POMOC I DLA KOGO?…

10%

15%

20%

25%

Ró˝ne formy wsparcia materialnego

% korzystajàcych osób

osoby bierne
zawodowo

22%

18%

17%

osoby aktywne
zawodowo

20%

16%

1 pomoc w formie
finansowej (zapomogi)

2 pomoc w formie
materialnej (rzeczowej)

3 pomoc w formie opieki
bytowej (pomoc
w codziennym ˝yciu)

4 zaopatrzenie w Êrodki
pomocnicze

Rys. 11. Korzystanie ze wsparcia materialnego a aktywnoÊç zawodowa
èród∏o: opracowanie Karolina Smoczyƒska na podstawie wyników badaƒ

10%

15%

Ró˝ne formy wsparcia zawodowego

% korzystajàcych osób

osoby bierne zawodowo

osoby aktywne zawodowo

11%

1 pomoc w formie kredytowej
(w tym po˝yczki)

2 korzystanie z poÊrednictwa
pracy i poradnictwa
zawodowego

Rys. 12. Korzystanie ze wsparcia zawodowego a aktywnoÊç zawodowa
èród∏o: opracowanie Karolina Smoczyƒska na podstawie wyników badaƒ

10%

Ró˝ne formy wsparcia instrumentalnego

% korzystajàcych osób

osoby bierne
zawodowo

osoby aktywne
zawodowo

1 pomoc w zakresie
remontów mieszkaƒ

2 zaopatrzenie w sprz´t
rehabilitacyjny

3 zaopatrzenie w sprz´t
ortopedyczny (wózki,
kule, protezy itp.)

Rys. 13. Korzystanie ze wsparcia instrumentalnego a aktywnoÊç zawodowa
èród∏o: opracowanie Karolina Smoczyƒska na podstawie wyników badaƒ

Osoby bierne i aktywne zawodowo ró˝nià si´ mi´dzy sobà w zakresie korzysta-

nia z niektórych form pomocy. Osoby bierne wybierajà raczej wsparcie w postaci
opieki bytowej (17% osób biernych wybiera ten rodzaj wsparcia, a tylko 7% osób
aktywnych). Osoby aktywne zawodowo cz´Êciej natomiast korzystajà z udzia∏u
w wyjazdach turystycznych (15% osób aktywnych, 11% osób biernych). Cz´Êciej
te˝ biorà udzia∏ w szkoleniach zawodowych (7%) ni˝ osoby bierne zawodowo
(2%). Zarówno osoby aktywne, jak i bierne spoÊród wszystkich wymienionych
w kwestionariuszu rodzajów wsparcia najcz´Êciej korzysta∏y z pomocy w formie
finansowej – zapomogi (22% osób biernych zawodowo, 20% osób aktywnych).

2.4. Wsparcie od bliskich: ogólna ocena i ocena

wsparcia materialnego

Obecnie chcemy przedstawiç pytania, które dotyczy∏y wy∏àcznie wsparcia ze

strony osób bliskich udzielanego osobie z ograniczeniem sprawnoÊci. W kwestio-
nariuszu pytano o to w nast´pujàcy sposób:

Bioràc pod uwag´ wszystko, prosz´ powiedzieç, na jak du˝à pomoc

i wsparcie rodziny, najbli˝szych mo˝e Pan(i) liczyç? Prosz´ dokoƒczyç
zdanie:
Ze strony mojej rodziny i najbli˝szych mog´ liczyç na...
bardzo du˝à pomoc i wsparcie – 5
doÊç du˝à pomoc i wsparcie – 4
raczej ma∏à pomoc i wsparcie – 3
bardzo ma∏à pomoc i wsparcie – 2
w ogóle nie mog´ liczyç na pomoc i wsparcie ze strony mojej rodziny – 1

RODZAJE WSPARCIA: CO BADALIÂMY?

Z jakich form wsparcia

oferowanych przez

instytucje korzystajà

osoby z ograniczonà

sprawnoÊcià?

Wsparcie spo∏eczno-terapeutyczne

Êrednia w skali 1–5 pkt: 1,3 pkt

Wsparcie materialne

Êrednia w skali 1–5 pkt: 1,3 pkt

Wsparcie zawodowe

Êrednia w skali 1–5 pkt: 1,1 pkt

Wsparcie instrumentalne

Êrednia w skali 1–5 pkt: 1,1 pkt

Rys. 14. Âredni poziom korzystania z czterech form wsparcia w badanej grupie (im wy˝-
szy wynik, tym osoba badana cz´Êciej korzysta ze wsparcia; skala 1–5 pkt)
èród∏o: opracowanie Karolina Smoczyƒska na podstawie wyników badaƒ

Odpowiedzi badanych na to pytanie utworzy∏y zmiennà: ocena wielkoÊci

wsparcia od bliskich.

Kolejnym etapem zbierania danych dotyczàcych wsparcia i uzupe∏nieniem

dla poprzednio opisywanej zmiennej by∏o szukanie odpowiedzi na pytanie: na
ile, w razie sytuacji kryzysowej osoby z ograniczonà sprawnoÊcià mogà liczyç na
pomoc materialnà ze strony rodziny i przyjació∏/znajomych? W tym celu utwo-
rzono zmiennà: ocena szansy uzyskania pomocy materialnej ze strony rodziny
i przyjació∏/znajomych. Zmienna powsta∏a z odpowiedzi na umieszczone
w kwestionariuszu pytanie dotyczàce oceny w∏asnej sytuacji ekonomicznej.

Czy nast´pujàce stwierdzenia odpowiadajà czy te˝ nie odpowiadajà

Pana(i) sytuacji?
1 – zdecydowanie nie, 2 – raczej nie, 3 – raczej tak, 4 –zdecydowanie tak

– mam szans´ uzyskania pomocy materialnej, w sytuacji kryzysowej, ze

strony przyjació∏, znajomych

– mog´ uzyskaç pomoc materialnà, w sytuacji kryzysowej, ze strony w∏a-

snej rodziny

OtrzymaliÊmy w ten sposób dane dotyczàce pomocy materialnej od bliskich

– czyli na ile w opinii osoby badanej mo˝e ona liczyç na materialnà pomoc rodzi-
ny, znajomych i przyjació∏.

JAKA POMOC I DLA KOGO?…

Jak osoby

z ograniczonà sprawnoÊcià

oceniajà pomoc i wsparcie

ze strony najbli˝szych?

Ârednia dla wszystkich

badanych osób

z ograniczonà sprawnoÊcià:

3,8

w skali od 1 do 5 pkt

Rys. 15. Ârednia ocen wielkoÊci wsparcia od bliskich w badanej grupie (im wy˝szy wynik,
tym osoba badana cz´Êciej korzysta ze wsparcia; skala 1–5 pkt)
èród∏o: opracowanie Karolina Smoczyƒska na podstawie wyników badaƒ

Na ile osoby

z ograniczonà sprawnoÊcià

mogà ich zdaniem liczyç

na pomoc materialnà

od rodziny, znajomych

/przyjació∏?

Ârednia dla wszystkich

badanych osób

z ograniczonà sprawnoÊcià:

2,5

w skali od 1 do 4 pkt

Rys. 16. Ârednia ocen szansy uzyskania materialnego wsparcia od bliskich w badanej gru-
pie (im wy˝szy wynik, tym osoba badana cz´Êciej korzysta ze wsparcia; skala 1–4 pkt)
èród∏o: opracowanie Karolina Smoczyƒska na podstawie wyników badaƒ

2.5. Podsumowanie

Jak ju˝ zauwa˝yliÊmy w rozdziale pierwszym, wsparcie jest poj´ciem wielo-

wymiarowym i obejmuje swym zasi´giem ró˝ne formy oraz mo˝e pochodziç
z ró˝nych êróde∏. Na potrzeby naszych dalszych analiz wy∏oniliÊmy dwa êród∏a
wsparcia: (1) instytucje oraz (2) rodzin´ i przyjació∏/znajomych. Naszym zda-
niem pozwoli to na stworzenie obrazu miejsc i osób, od których niepe∏nospraw-
ny uzyskuje pomoc.

Interesowa∏y nas te˝ formy wsparcia, z jakich korzystajà badane osoby. Wy-

∏oniliÊmy cztery formy wsparcia otrzymywanego od instytucji oraz ogólny
wskaênik wsparcia od bliskich. Przy okazji zwróciliÊmy uwag´ równie˝ na oce-
n´ badanych co do mo˝liwoÊci uzyskania przez nich wsparcia materialnego od
swoich bliskich.

Badane przez nas osoby jako najbardziej dost´pne ocenia∏y wsparcie ze strony

rodziny, co wskazywa∏oby na to, ˝e w zasobach rodzinnych i relacjach ∏àczàcych
ich z osobami spokrewnionymi, upatrujà one najwi´kszego êród∏a pomocy. Mo-
˝emy si´ tylko zastanawiaç, na ile i jaka pomoc dost´pna w rodzinie jest odpo-
wiednia i s∏u˝y rozwojowi badanych. Jak wiemy z innych analiz naszych badaƒ

nadmiernie ochraniajàcy i wspierajàcy styl wychowania oraz traktowania osoby
niepe∏nosprawnej w rodzinie nie przyczynia si´ do jej aktywnoÊci zawodowej
i zadowolenia z ˝ycia w okresie doros∏oÊci.

RODZAJE WSPARCIA: CO BADALIÂMY?

4 Por. tom 3 tej serii autorstwa Anny Izabeli Brzeziƒskiej i Rados∏awa Kaczana pt. Wychowanie do sa-
modzielnoÊci: kluczowy czynnik sukcesu zawodowego osób z ograniczeniem sprawnoÊci.

3.1. Wprowadzenie

W niniejszym rozdziale zostanie przeprowadzona analiza zwiàzku pomi´dzy

wsparciem otrzymywanym od instytucji a zmiennymi socjodemograficznymi
i zmiennymi zwiàzanymi z niepe∏nosprawnoÊcià. WÊród czynników, które zosta-
∏y wzi´te pod uwag´, znalaz∏y si´: wiek, p∏eç, wielkoÊç miejscowoÊci zamieszkania,
wykszta∏cenie, a tak˝e rodzaj i stopieƒ niepe∏nosprawnoÊci oraz moment jej naby-
cia. Ponadto przyjrzymy si´ temu, czy aktywnoÊç zawodowa osób badanych ró˝-
nicuje, a jeÊli tak, to w jaki sposób rodzaje wsparcia otrzymywanego od instytucji.

3.2. Czynniki socjodemograficzne a korzystanie

ze wsparcia lokalnego i centralnego

JeÊli chodzi o wiek osób z ograniczonà sprawnoÊcià, nie ró˝nicuje on w istot-

ny sposób korzystania z pomocy instytucji lokalnych lub centralnych. Podobnie
nie zaobserwowano zwiàzku pomi´dzy p∏cià osób badanych a tym, do jakich in-
stytucji zwracajà si´ o pomoc.

Mówiàc o wsparciu instytucjonalnym warto pami´taç, ˝e nie zawsze jest ono

dla wszystkich równie dost´pne. Jednym z czynników warunkujàcych t´ dost´p-
noÊç mo˝e byç miejsce zamieszkania, rozumiane w naszym badaniu ÊciÊlej jako
wielkoÊç miejscowoÊci zamieszkania. W przedstawionej analizie zosta∏y przy-
j´te trzy kategorie wyodr´bnione ze wzgl´du na t´ cech´. Sà to:

1. WieÊ.
2. Miasto do 50 tysi´cy mieszkaƒców (ma∏e miasta).
3. Miasto powy˝ej 50 tysi´cy mieszkaƒców (du˝e miasta).

Rozdzia∏ 3

Wsparcie instytucjonalne:
êród∏a wsparcia

Choç wielkoÊç miejscowoÊci zamieszkania odgrywa wa˝nà rol´ w dost´pie do

potencjalnych êróde∏ wsparcia dla osób z ograniczonà sprawnoÊcià, to jednak
tendencj´ do cz´stszego korzystania z pomocy instytucji lokalnych ni˝ central-
nych mo˝na zauwa˝yç niezale˝nie od wielkoÊci miejscowoÊci, w której mieszka
osoba niepe∏nosprawna.

Rozpatrujàc te trzy wyodr´bnione kategorie miejscowoÊci mo˝na stwierdziç,

˝e osoby z ograniczeniem sprawnoÊci mieszkajàce na wsi i w ma∏ych miastach
istotnie cz´Êciej korzystajà ze wsparcia organizacji lokalnych ni˝ osoby mieszka-
jàce w du˝ych miastach. W przypadku wsparcia ze strony instytucji centralnych
nie ma istotnych statystycznie ró˝nic mi´dzy mieszkaƒcami wsi, ma∏ych i du-
˝ych miast. Wszyscy oni korzystajà z pomocy instytucji centralnych nieco rza-
dziej ni˝ z pomocy lokalnie dzia∏ajàcych organizacji (rys. 17) .

Nast´pnie sprawdziliÊmy, na ile wykszta∏cenie mo˝e mieç zwiàzek z korzy-

staniem ze wsparcia instytucji lokalnych lub centralnych. Wykszta∏cenie okreÊlo-
no w badaniu jako liczb´ lat nauki i w wyniku analizy otrzymano trzy grupy
osób badanych:

1. Osoby, które uczy∏y si´ przez mniej ni˝ 11 lat.
2. Osoby, które uczy∏y si´ 11 lat (ten czas odpowiada mniej wi´cej ukoƒ-

czeniu szko∏y zawodowej).

3. Osoby, które uczy∏y si´ wi´cej ni˝ 11 lat.

JAKA POMOC I DLA KOGO?…

1,10

1,15

1,20

1,25

1,30

1,35

1,40

wieÊ

ma∏e miasto

(do 50 tys.)

du˝e miasto

(powy˝ej 50 tys.)

instytucje lokalne

instytucje centralne

Rys. 17. Korzystanie z pomocy instytucji lokalnych i centralnych (ocena w skali 1–5) w za-
le˝noÊci od wielkoÊci miejscowoÊci zamieszkania osoby z ograniczonà sprawnoÊcià
èród∏o: z badaƒ w∏asnych

Wraz z rosnàcà liczbà lat nauki, korzystanie z pomocy instytucji lokalnych

spada (rys. 18). Najwi´cej wsparcia z instytucji lokalnych czerpià osoby, które
uczy∏y si´ mniej ni˝ 11 lat, co oznacza, ˝e majà wykszta∏cenie podstawowe lub
zawodowe. W przypadku wsparcia instytucji centralnych ró˝nice sà zupe∏nie
nieistotne statystycznie. Wykszta∏cenie nie ma zwiàzku z tym, czy osoby z ogra-
niczonà sprawnoÊcià si´gajà po wsparcie z instytucji centralnych czy te˝ nie. Dla
wszystkich utrzymuje si´ ono na mniej wi´cej sta∏ym niskim poziomie.

3.3. Czynniki zwiàzane z niepe∏nosprawnoÊcià

a korzystanie ze wsparcia lokalnego
i centralnego

Ciekawà kwestià okaza∏o si´ korzystanie ze wsparcia instytucji lokalnych i cen-

tralnych w zale˝noÊci od niektórych wskaêników zwiàzanych z niepe∏nosprawno-
Êcià, takich jak: rodzaj i stopnieƒ niepe∏nosprawnoÊci oraz moment jej nabycia.
Przedstawione w niniejszej ksià˝ce wyniki pochodzà z projektu badawczego doty-
czàcego pi´ciu grup osób doros∏ych o umiarkowanym lub znacznym stopniu nie-
pe∏nosprawnoÊci. Grupy te, w zale˝noÊci od rodzaju niepe∏nosprawnoÊci, to:

1. Osoby z deficytami percepcyjnymi w zakresie wzroku.
2. Osoby z deficytami percepcyjnymi w zakresie s∏uchu.
3. Osoby z deficytami motorycznymi.

WSPARCIE INSTYTUCJONALNE: èRÓD¸A WSPARCIA

1,10

1,15

1,20

1,25

1,30

1,35

1,40

1,45

1,50

poni˝ej

11 lat nauki

powy˝ej

11 lat nauki

instytucje lokalne

instytucje centralne

Rys. 18. Korzystanie z pomocy instytucji lokalnych i centralnych (ocena na skali 1–5) w za-
le˝noÊci od liczby lat nauki w ˝yciu osoby z ograniczonà sprawnoÊcià
èród∏o: z badaƒ w∏asnych

4. Osoby z chorobami psychicznymi.
5. Osoby z przewlek∏ymi chorobami somatycznymi, takimi jak: cukrzyca,

choroby uk∏adu krà˝enia, choroby nowotworowe i inne.

JeÊli chodzi o stopieƒ niepe∏nosprawnoÊci, to zgodnie z przewidywaniami

osoby majàce orzeczenie o jej znacznym stopniu istotnie cz´Êciej korzystajà za-
równo z pomocy instytucji lokalnych, jak i centralnych, ni˝ osoby z umiarkowa-
nym stopniem niepe∏nosprawnoÊci. Wyniki w zale˝noÊci od rodzaju ogranicze-
nia sprawnoÊci sà przedstawione na rys. 19.

W przypadku korzystania z pomocy instytucji lokalnych osoby z chorobami

somatycznymi ró˝nià si´ zarówno od osób z deficytami narzàdu ruchu, jak i od
osób z chorobami psychicznymi. W obu przypadkach chorzy somatycznie rza-
dziej korzystajà ze wsparcia ni˝ porównywane z nimi grupy (ró˝nice te by∏y
istotne statystycznie).

Wydaje si´, ˝e jeÊli chodzi o wsparcie instytucjonalne, to oferta dla osób z cho-

robami somatycznymi nie jest tak zró˝nicowana i dost´pna, jak w przypadku po-
trzeb osób z innymi rodzajami niepe∏nosprawnoÊci. W ÊwiadomoÊci ogólnej oso-
ba niepe∏nosprawna to raczej ktoÊ poruszajàcy si´ na wózku inwalidzkim,
niewidomy czy z deficytami s∏uchu ni˝ ktoÊ – na przyk∏ad – chory na cukrzyc´
i z tego powodu niepe∏nosprawny. Podobny mechanizm dzia∏a prawdopodob-
nie, gdy tworzone sà programy pomocy niepe∏nosprawnym. Jednak wyniki te
mogà równie˝ oznaczaç, ˝e chorzy somatycznie sà po prostu grupà najlepiej ra-
dzàcà sobie z problemami i w zwiàzku z tym najmniej korzystajàcà z instytucjo-
nalnego wsparcia. Kwesti´ t´ b´dziemy rozwijaç w kolejnych rozdzia∏ach spraw-
dzajàc, czy ta grupa faktycznie rzadziej korzysta z innych form wsparcia.

JAKA POMOC I DLA KOGO?…

1,10

1,15

1,20

1,25

1,30

1,35

1,40

1,45

1,50

narzàdy

ruchu

wzrok

s∏uch

choroby

psychiczne

choroby

somatyczne

instytucje lokalne

instytucje centralne

Rys. 19. Korzystanie z pomocy instytucji lokalnych i centralnych (ocena w skali 1–5) w za-
le˝noÊci od rodzaju ograniczenia sprawnoÊci
èród∏o: z badaƒ w∏asnych

Okazuje si´, ˝e osoby z chorobami psychicznymi sà grupà w najwi´kszym

stopniu deklarujàcà korzystanie z pomocy instytucji lokalnych. Warto zadaç so-
bie pytanie o jakoÊç i rodzaj oferty adresowanej do osób z zaburzeniami psy-
chicznymi. W ostatnich latach widoczne by∏y kampanie promujàce zatrudnienie
osób z tego rodzaju niepe∏nosprawnoÊcià, jak na przyk∏ad reklama pokazujàca
m∏odego m´˝czyzn´ o którym wiemy, ˝e jest chory psychicznie, pracujàcego
w hotelu. Pojawiajà si´ równie˝ dzia∏ania zwiàzane z promowaniem wiedzy na
temat najcz´Êciej wyst´pujàcych schorzeƒ psychicznych, jak na przyk∏ad kampa-
nia Lecz depresje zapoczàtkowana przez Fundacj´ ITAKA.

Ogólny wniosek z badaƒ jest taki: w zakresie korzystania z pomocy instytucji

centralnych pomi´dzy grupami osób z ró˝nymi rodzajami niepe∏nosprawnoÊci
nie by∏o istotnych statystycznie ró˝nic.

Moment nabycia niepe∏nosprawnoÊci by∏ czynnikiem ró˝nicujàcym wyniki

badaƒ dotyczàcych cz´stoÊci korzystania z pomocy instytucji lokalnych. Osoby,
które sà niepe∏nosprawne od urodzenia, mia∏y istotnie wy˝szy wynik od pozo-
sta∏ych grup osób z ograniczonà sprawnoÊcià. Sk∏ania to do przypuszczenia, ˝e
gdy rodzi si´ dziecko z ograniczonà sprawnoÊcià, rodzice dosyç szybko orientu-
jà si´ w mo˝liwoÊciach otrzymywania wsparcia od instytucji i od poczàtku ˝ycia
dziecka mogà uzyskaç profesjonalnà pomoc. W tych rodzinach, w których nie-
pe∏nosprawnoÊç dziecka ujawni∏a si´ bardzo wczeÊnie, cz´sto staje si´ ona impul-
sem w kierunku samoorganizacji. Dzi´ki aktywnoÊci rodziców i krewnych oraz
próbom pomagania sobie i rodzinom z podobnymi problemami powstajà stowa-
rzyszenia, zak∏adane sà specjalistyczne oÊrodki. Gdy natomiast niepe∏nospraw-
noÊç dziecka ujawnia si´ póêniej, wydaje si´, ˝e rodzicom nieco trudniej jest
wdro˝yç si´ w system pomocy instytucjonalnej i dlatego rzadziej z niej korzysta-
jà. Byç mo˝e póêniej, w doros∏ym ˝yciu, jest tak, ˝e osoby z ograniczonà spraw-

WSPARCIE INSTYTUCJONALNE: èRÓD¸A WSPARCIA

1,10

1,15

1,20

1,25

1,30

1,35

1,40

1,45

1,50

urodzenia

1–5 lat

6–10 lat

11–15 lat 16–20 lat

powy˝ej

20 roku ˝ycia

instytucje lokalne

instytucje centralne

Rys. 20. Korzystanie z pomocy instytucji lokalnych i centralnych (ocena w skali 1–5) w za-
le˝noÊci od momentu nabycia niepe∏nosprawnoÊci
èród∏o: z badaƒ w∏asnych

noÊcià korzystajà ze wsparcia instytucji w takim stopniu, w jakim nauczy∏y si´ te-
go od swoich rodziców. Nie ulega bowiem wàtpliwoÊci, ˝e wiele zachowaƒ typu
„jak sobie radziç” wynosimy z rodzinnego domu. JeÊli chodzi o pomoc od insty-
tucji centralnych, nale˝y stwierdziç, ˝e nie by∏o istotnych statystycznie ró˝nic
mi´dzy osobami badanymi, które w ró˝nych momentach ˝ycia naby∏y niepe∏no-
sprawnoÊç (rys. 20).

3.4. AktywnoÊç zawodowa a korzystanie

ze wsparcia lokalnego i centralnego

Jako nast´pny wa˝ny obszar badaƒ potraktowaliÊmy zmienne zwiàzane z ak-

tywnoÊcià zawodowà i sprawdziliÊmy, czy istnieje zwiàzek mi´dzy nimi a ko-
rzystaniem z pomocy instytucji lokalnych i centralnych. Wyniki dotyczàce statu-
su zawodowego przedstawia rys. 21.

W zakresie korzystania z pomocy instytucji lokalnych grupa osób aktywnych

zawodowo, która w momencie przeprowadzania badania mia∏a prac´, ró˝ni si´
istotnie od osób aktywnych zawodowo, lecz bezrobotnych, to znaczy chcàcych
pracowaç i poszukujàcych pracy, oraz od osób ca∏kowicie biernych zawodowo,
czyli takich, które nie szukajà pracy, poniewa˝ nie chcà pracowaç. Osoby pracu-
jàce w mniejszym stopniu si´gajà po wsparcie instytucji lokalnych ni˝ dwie po-

JAKA POMOC I DLA KOGO?…

1,10

1,15

1,20

1,25

1,30

1,35

1,40

1,45

1,50

aktywny zawodowo

pracujàcy

aktywny zawodowo

bezrobotny

bierny zawodowo

instytucje lokalne

instytucje centralne

Rys. 21. Korzystanie z pomocy instytucji lokalnych i centralnych (ocena w skali 1–5) w za-
le˝noÊci od statusu zawodowego osób z ograniczonà sprawnoÊcià
èród∏o: z badaƒ w∏asnych

zosta∏e grupy. Prawdopodobnie osoby aktywne zawodowo i majàce prac´ nie
majà tak du˝ej potrzeby, aby korzystaç z pomocy instytucji i ubiegaç si´ o zasi∏-
ki, jak osoby tymczasowo b´dàce bez pracy bàdê w ogóle jej nieposzukujàce. Je-
Êli chodzi o korzystanie z pomocy instytucji centralnych, analiza wyników nie
wykaza∏a ró˝nic mi´dzy osobami z ró˝nym statusem zawodowym.

Piszàc o zwiàzku aktywnoÊci zawodowej z korzystaniem z ró˝nych rodzajów

wsparcia nale˝y podkreÊliç, ˝e zjawisko bezrobocia wÊród osób z ograniczonà
sprawnoÊcià ma wiele êróde∏. Jednym z nich jest brak gotowoÊci do podj´cia pra-
cy przez osoby niepe∏nosprawne. Ze wzgl´du na tematyk´ niniejszego opraco-
wania wydawa∏o si´ wa˝ne sprawdzenie, jaki jest zwiàzek mi´dzy wsparciem
a gotowoÊcià do podj´cia pracy u badanych osób z ograniczonà sprawnoÊcià.
O gotowoÊç do podj´cia pracy pytano w nast´pujàcy sposób:

Gdyby paƒstwo zaoferowa∏o dziÊ Panu(i) prac´, to czy podjà∏(´∏a)by

si´ jej Pan(i)?
Bez wahania tak
Zastanowi∏(a)bym si´, ale raczej tak
Zastanowi∏(a)bym si´, ale raczej nie
Na pewno nie

Badania dostarczy∏y ciekawego obrazu wyników dotyczàcych zwiàzku mi´-

dzy korzystaniem z pomocy instytucji lokalnych a gotowoÊcià do podj´cia pracy
(rys. 22).

WSPARCIE INSTYTUCJONALNE: èRÓD¸A WSPARCIA

1,1

1,15

1,2

1,25

1,3

1,35

1,4

1,45

1,5

Bez wahania tak

Zastanowi∏(a)bym

si´, ale raczej tak

Zastanowi∏(a)bym

si´, ale raczej nie

Na pewno nie

instytucje lokalne

instytucje centralne

Rys. 22. Korzystanie z pomocy instytucji lokalnych i centralnych (ocena w skali 1–5) w za-
le˝noÊci od gotowoÊci do podj´cia pracy od zaraz (opis pytania zamieszczony powy˝ej)
èród∏o: z badaƒ w∏asnych

Wyniki Êwiadczàce o najwy˝szym poziomie korzystania z tego êród∏a wspar-

cia uzyska∏y osoby, które odpowiada∏y, ˝e albo bez wahania podj´∏yby prac´,
gdyby im paƒstwo zaoferowa∏o jà, lub ˝e na pewno nie podj´∏yby pracy. Mo˝e to
Êwiadczyç o tym, ˝e te dwie grupy osób zwracajà si´ o pomoc do instytucji z ró˝-
nych powodów. Prawdopodobnie pierwsza grupa osób ma nadziej´ na znalezie-
nie pracy dzi´ki, mi´dzy innymi, pomocy instytucji lokalnych, druga grupa na-
tomiast nie planuje pracowaç i w zwiàzku z tym korzysta w du˝ym stopniu
z pomocy z zewnàtrz. Podobnie jak w poprzednich analizach, nie wykazano
istotnych ró˝nic w zakresie gotowoÊci do podj´cia pracy od zaraz w przypadku
korzystania ze wsparcia instytucji centralnych.

Nast´pnie sprawdziliÊmy, jaki badane osoby z ograniczonà sprawnoÊcià ma-

jà stosunek do aktywizacji zawodowej niepe∏nosprawnych w Polsce i czy ma to
zwiàzek z korzystaniem przez nie z pomocy instytucji lokalnych oraz central-
nych. Pytano o to w nast´pujàcy sposób:

Które z nast´pujàcych stwierdzeƒ w najlepszy sposób oddaje Pana(i)

stosunek do aktywizacji zawodowej osób z umiarkowanym i znacznym
stopniem niepe∏nosprawnoÊci?
• Nale˝y dà˝yç do aktywizacji zawodowej jak najwi´kszej liczby osób nie-

pe∏nosprawnych.

• Nale˝y dà˝yç do aktywizacji zawodowej tylko tych osób niepe∏nospraw-

nych, które same tego chcà.

• Osobom niepe∏nosprawnym nale˝y przede wszystkim zapewniç warun-

ki materialne i w ˝aden sposób nie nak∏aniaç do podj´cia pracy.

JAKA POMOC I DLA KOGO?…

1,10

1,15

1,20

1,25

1,30

1,35

1,40

Nale˝y dà˝yç do

aktywizacji zawodowej

jak najwi´kszej liczby

osób niepe∏nosprawnych

Nale˝y dà˝yç do akty-

wizacji zawodowej

tylko tych osób niepe∏-

nosprawnych, które

same tego chcà

Osobom niepe∏nosprawnym

nale˝y przede wszystkim

zapewniç niezb´dne warunki

materialne i w ˝aden sposób nie
nak∏aniaç ich do podj´cia pracy

instytucje lokalne

instytucje centralne

Rys. 23. Korzystanie z pomocy instytucji lokalnych i centralnych (ocena w skali 1–5) w za-
le˝noÊci od stosunku do aktywizacji zawodowej osób niepe∏nosprawnych (opis pytania
zamieszczony powy˝ej)
èród∏o: z badaƒ w∏asnych

Okaza∏o si´, ˝e zarówno w przypadku pomocy instytucji lokalnych, jak i cen-

tralnych sà istotne statystycznie ró˝nice pomi´dzy korzystaniem ze wsparcia
a opinià na temat aktywizacji zawodowej osób niepe∏nosprawnych (rys. 23).

Osoby cz´Êciej korzystajàce z pomocy instytucji lokalnych sà bardziej roszcze-

niowe i prezentujà poglàd, ˝e nie nale˝y nak∏aniaç niepe∏nosprawnych do podej-
mowania pracy. Uwa˝ajà, ˝e to, czego im brakuje, powinno si´ im daç, bo nale-
˝y si´ to im si´ z racji samego faktu bycia niepe∏nosprawnym. Nie dostrzegajà
w aktywizacji zawodowej szansy na lepszà przysz∏oÊç, a raczej traktujà jà jako
przymus pracy. Natomiast ci, których poziom korzystania z pomocy lokalnych
instytucji jest niewielki, ale jednak ni˝szy, sà bardziej przychylnie nastawieni do
podejmowania prób znalezienia pracy i rozwoju kompetencji zawodowych.

Trudno jednoznacznie stwierdziç, czy wyniki te wskazujà, ˝e to instytucje lo-

kalne w jakiÊ sposób przyczyniajà si´ do powstania takiej postawy, czy raczej
wczeÊniej ukszta∏towana postawa prowadzi do zwi´kszonego korzystania z pomo-
cy. Organizacje pozarzàdowe, fundacje i stowarzyszenia, których dzia∏ania na-
stawione sà na rozwijanie kompetencji osób z ograniczonà sprawnoÊcià i – w re-
zultacie – na poszukiwanie pracy, prawdopodobnie nie sà tymi instytucjami
lokalnymi, które przyczyniajà si´ do nadmiernie roszczeniowego stosunku do
korzystania z pomocy.

Byç mo˝e wi´c osoby, które majà wyraênie negatywny stosunek do aktywiza-

cji zawodowej cz´Êciej korzystajà, na przyk∏ad, z pomocy OÊrodka Pomocy Spo-
∏ecznej, Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie lub KoÊcio∏a, ni˝ ze wsparcia
organizacji pozarzàdowych, których celem jest aktywizacja zawodowa.

W przypadku pomocy od instytucji centralnych sytuacja przedstawia si´ na-

st´pujàco: zarówno osoby b´dàce „za”, jak i sceptycznie nastawione do aktywi-
zacji zawodowej korzystajà z niej na podobnym poziomie (Êrednio 1,15 w skali
1–5). Ni˝ej natomiast (Êrednio 1,10 w skali 1–5) oceniajà swój stopieƒ korzystania
z tych instytucji osoby, których zdaniem aktywizacja zawodowa powinna doty-
czyç osób, które same jej chcà.

Przedstawiamy to w sposób bardziej obrazowy na rysunku w postaci litery

„V” (rys. 24), której szczyty obu ramion to w∏aÊnie wy˝sze wskaêniki korzysta-
nia ze wsparcia instytucji lokalnych w obu przeciwstawnie nastawionych do ak-
tywizacji zawodowej grupach. Natomiast miejsce zetkni´cia si´ ramion to ni˝szy
poziom korzystania z tego rodzaju wsparcia wÊród osób niepe∏nosprawnych,
uwa˝ajàcych jà za aktywnoÊç wy∏àcznie dla „ch´tnych”. Osoby niepe∏nospraw-
ne w pe∏ni popierajàce aktywizacj´ zawodowà swój wysoki wskaênik wsparcia
(lewe rami´ wykresu) mogà zawdzi´czaç uczestnictwu w warsztatach, szkole-
niach, pozyskiwaniu informacji dotyczàcych mo˝liwoÊci uzyskania pracy i w in-
nych formach pomocy. Uzasadnione jest te˝ przypuszczenie, ˝e prawe rami´ li-
tery „V” na wykresie tworzà osoby, których g∏ówny kontakt z tymi instytucjami
dotyczy sk∏adania podaƒ i odbierania wsparcia materialnego w postaci finanso-
wej lub rzeczowej.

Wsparcie to jest jednà z form aktywnoÊci instytucji centralnych, jednak, jeÊli

jest wykorzystywane ponad miar´, dzia∏alnoÊç ta przestaje pe∏niç swojà funkcj´
zgodnie z zasadà pomocniczoÊci. Koƒczy si´ ona wraz z powstaniem przeÊwiad-

WSPARCIE INSTYTUCJONALNE: èRÓD¸A WSPARCIA

czenia osób z niej korzystajàcych, ˝e osobom niepe∏nosprawnym nale˝y przede
wszystkim zapewniç niezb´dne warunki materialne i w ˝aden sposób nie uaktywniaç ich
do podj´cia pracy (treÊç odpowiedzi). W Êrodkowej grupie, o ni˝szym wskaêniku
wsparcia instytucji centralnych, nie widaç ani determinacji do podj´cia staraƒ
o uzyskanie od nich pomocy, ani te˝ zdecydowanego okreÊlenia swojego stosun-
ku do aktywizacji zawodowej osób niepe∏nosprawnych.

3.5. Podsumowanie

Zebrane dane ukazujà zró˝nicowanie korzystania z dwóch rodzajów wspar-

cia lokalnego, zwiàzanego z doraênymi i krótkoterminowymi dzia∏aniami, oraz
ze wsparcia centralnego, które tworzà instytucje proponujàce rozwiàzania bar-
dziej systemowe i aktywizujàce, na przyk∏ad na polu zawodowym. Badane oso-
by cz´Êciej deklarowa∏y korzystanie z pierwszego rodzaju wsparcia instytucjo-
nalnego – wydaje si´, ˝e jest ono bardziej dost´pne i lepiej rozpoznawalne dla
osób, które majà wi´ksze trudnoÊci w funkcjonowaniu i mniejsze zasoby osobi-
ste oraz spo∏eczne (tab. 4).

JAKA POMOC I DLA KOGO?…

1 – nale˝y dà˝yç do aktywizacji

zawodowej jak najwi´kszej liczby
osób niepe∏nosprawnych

1) Uczestnictwo w warsztatach,
szkoleniach, pozyskiwanie
informacji dotyczàcych mo˝-
liwoÊci uzyskania pracy
i innych formach tego rodzaju
pomocy

Wsparcie instytucji centralnych

2) Brak determinacji do podj´cia
staraƒ o uzyskanie pomocy
oraz zdecydowanego okreÊle-
nia swojego stosunku do
aktywizacji zawodowej osób
niepe∏nosprawnych

3) Sk∏adanie podaƒ
i odbieranie wsparcia
materialnego w postaci
finansowej lub
rzeczowej

2 – nale˝y dà˝yç do aktywizacji zawodowej

tylko tych osób niepe∏nosprawnych,
które same tego chcà

3 – osobom niepe∏nosprawnym nale˝y

przede wszystkim zapewniç niezb´dne
warunki materialne i w ˝aden sposób
nie uaktywniaç ich do podj´cia pracy

Rys. 24. Wsparcie instytucji centralnych a stosunek osób niepe∏nosprawnych do aktywi-
zacji zawodowej.
èród∏o: z badaƒ w∏asnych

WSPARCIE INSTYTUCJONALNE: èRÓD¸A WSPARCIA

Tabela 4. Czynniki wp∏ywajàce na korzystanie ze wsparcia lokalnego i centralnego

Czynniki

WSPARCIE LOKALNE

WSPARCIE CENTRALNE

• P∏eç

Brak ró˝nic mi´dzy kobietami i m´˝czyznami ze wzgl´du na cz´-
stoÊç korzystania z dwóch rodzajów wsparcia

• Wiek

Brak ró˝nic wiekowych ze wzgl´du na cz´stoÊç korzystania
z dwóch rodzajów wsparcia

• Dochody

Brak ró˝nic w poziomie dochodów ze wzgl´du na cz´stoÊç korzy-
stania z dwóch rodzajów wsparcia

• Wykszta∏cenie

Osoby lepiej wykszta∏cone rzadziej

Brak ró˝nic

korzystajà z instytucji lokalnych

• Miejsce

Osoby mieszkajàce na wsi i w ma-

Brak ró˝nic

zamieszkania

∏ych miastach cz´Êciej korzystajà
ze wsparcia lokalnego

• Stopieƒ niepe∏-

Osoby o znacznym stopniu niepe∏nosprawnoÊci cz´Êciej korzystajà

nosprawnoÊci

z obu rodzajów wsparcia

• Rodzaj niepe∏-

Osoby chore psychicznie najcz´Êciej

nosprawnoÊci

korzystajà ze wsparcia lokalnego

Osoby chore somatycznie najrzadziej
korzystajà ze wsparcia lokalnego

• Moment nabycia Im wczeÊniej osoba naby∏a niepe∏nosprawnoÊç, tym cz´Êciej

niepe∏nospraw-

korzysta z obu rodzajów wsparcia

noÊci

• AktywnoÊç

Osoby pracujàce najrzadziej korzystajà z obu rodzajów wsparcia

zawodowa

èród∏o: opracowanie Rados∏aw Kaczan na podstawie wyników badaƒ

4.1. Wprowadzenie

Wsparcie, jakie otrzymujà osoby badane od instytucji, jest powiàzane zarów-

no z wymiarem lokalnoÊci i centralnoÊci, co stanowi∏o przedmiot analiz w roz-
dziale trzecim, jak równie˝ z formà, w jakiej jest ono udzielane osobom niepe∏no-
sprawnym. Cztery formy wsparcia, które zosta∏y wy∏onione na podstawie
analizy czynnikowej, to: wsparcie spo∏eczno-terapeutyczne, materialne, zawodo-
we i instrumentalne. Ka˝da z nich zwiàzana jest z dzia∏aniem instytucji i organi-
zacji powo∏anych do dzia∏alnoÊci na rzecz osób niepe∏nosprawnych i wià˝e si´
z zaspokajaniem wa˝nych potrzeb tej grupy beneficjentów.

Pytajàc badanych o cz´stoÊç korzystania z poszczególnych form wsparcia, in-

teresowa∏o nas odnalezienie takich, które sà najbardziej popularne i korzysta
z nich najwi´cej osób. PostawiliÊmy sobie pytanie, czy sà grupy preferujàce okre-
Êlonà form´ i korzystajàce tylko z niej, czy te˝ mo˝e sà osoby, które doÊç swobod-
nie poruszajà si´ po zró˝nicowanej ofercie i wyszukujà dla siebie form´ wsparcia
najbardziej w danym momencie pomocnà. Zastosowanie analizy czynnikowej
(por. przypis w rozdziale 2) pozwoli∏o nam na odnalezienie zwiàzków pomi´dzy
wyborami badanych co do okreÊlonych form pomocy i po∏àczenia ich w pewne
„wiàzki” – tzw. czynniki, którymi b´dziemy pos∏ugiwaç si´ w analizach prowa-
dzonych w tym rozdziale.

Przedstawimy zatem rezultaty analizy zwiàzku pomi´dzy ró˝nymi formami

wsparcia otrzymywanymi przez osoby z ograniczonà sprawnoÊcià od instytucji
a zmiennymi socjodemograficznymi, zmiennymi zwiàzanymi z niepe∏nospraw-
noÊcià oraz czynnikami kszta∏tujàcymi obraz aktywnoÊci zawodowej tej grupy
osób. WÊród zmiennych socjodemograficznych poddanych analizie znalaz∏y si´:
wiek, p∏eç, wielkoÊç miejscowoÊci zamieszkania i wykszta∏cenie. JeÊli chodzi
o zmienne zwiàzane z niepe∏nosprawnoÊcià, badaliÊmy, czy rodzaj i stopieƒ nie-
pe∏nosprawnoÊci oraz moment jej nabycia mogà mieç zwiàzek z zakresem korzy-
stania z ró˝norodnych form wsparcia instytucjonalnego. Analizowane czynniki
zwiàzane z aktywnoÊcià zawodowà osób z ograniczonà sprawnoÊcià to: status
zawodowy, gotowoÊç do podj´cia pracy od zaraz oraz ogólny stosunek do ak-
tywnoÊci zawodowej osób niepe∏nosprawnych.

Rozdzia∏ 4

Wsparcie instytucjonalne:
formy wsparcia

4.2. Czynniki socjodemograficzne

a formy wsparcia instytucjonalnego

JeÊli chodzi o wiek osób z ograniczonà sprawnoÊcià, nie ma on zwiàzku z ko-

rzystaniem z ró˝nych form wsparcia instytucjonalnego, z wyjàtkiem wsparcia
spo∏eczno-terapeutycznego. Z tej formy pomocy istotnie cz´Êciej korzystajà oso-
by poni˝ej 18 roku ˝ycia ni˝ osoby powy˝ej 65 roku ˝ycia (rys. 25); wyst´puje wy-
raêna tendencja spadkowa wraz z wiekiem. Byç mo˝e oferta rekreacyjna, tury-
styczna, rehabilitacyjna, psychologiczna, szkoleniowa (czyli formy wsparcia
spo∏eczno-terapeutycznego) jest bardziej dost´pna dla osób m∏odszych ni˝ dla
starszych i bardziej dostosowana do ich potrzeb. Prawdopodobnie zakres si´ga-
nia po t´ pomoc zwiàzany jest równie˝ z pewnymi nawykami – im wczeÊniej
cz∏owiek nauczy si´ korzystaç z oferowanych przez instytucje, na przyk∏ad, tur-
nusów rehabilitacyjnych czy warsztatów terapii zaj´ciowej, tym cz´Êciej w nich
uczestniczy. Ogólnie mo˝na zauwa˝yç, ˝e w Polsce brak jest systemowego po-
dejÊcia do opieki nad osobami starszymi, obejmujàcego nie tylko pomoc medycz-
nà, ale równie˝ wsparcie spo∏eczne. Wydaje si´, ˝e potrzeby osób starszych sà
w wielu aspektach niezaspokojone.

Nie zaobserwowano zwiàzku pomi´dzy p∏cià osób badanych a tym, z jakich

form pomocy instytucjonalnej korzystajà.

Ró˝nice w zakresie korzystania z pomocy w zale˝noÊci od wielkoÊci miejsco-

woÊci zamieszkania okaza∏y si´ istotne wy∏àcznie w przypadku wsparcia mate-
rialnego (rys. 26).

JAKA POMOC I DLA KOGO?…

1,05

1,10

1,15

1,20

1,25

1,30

1,35

1,40

poni˝ej

18 lat

18–29 lat

30–49 lat 50–64 lata powy˝ej

65 lat

wsparcie spo∏eczno-
-terapeutyczne

wsparcie materialne

wsparcie zawodowe

wsparcie instrumentalne

Rys. 25. Korzystanie z ró˝nych form wsparcia instytucjonalnego (ocena w skali 1–5) w za-
le˝noÊci od wieku
èród∏o: z badaƒ w∏asnych

Osoby niepe∏nosprawne mieszkajàce na wsi cz´Êciej sà beneficjentami wspar-

cia materialnego ni˝ osoby mieszkajàce w du˝ych miastach. Zale˝noÊç ta wska-
zuje na to, ˝e ten rodzaj wsparcia jest potrzebny i cz´Êciej wykorzystywany
przede wszystkim tam, gdzie panujà gorsze warunki materialne. Rzadsze korzy-
stanie ze wsparcia materialnego przez osoby mieszkajàce w du˝ych miastach
mo˝e byç powiàzane z tym, ˝e majà one cz´Êciej zapewnione lepsze warunki ˝y-
cia, co wynika z faktu, ˝e w wi´kszych aglomeracjach ∏atwiej jest o prac´, je˝eli
nie dla osoby z ograniczonà sprawnoÊcià, to dla cz∏onków jej rodziny. W tab. 5
porównano niektóre aspekty zwiàzane z dost´pnoÊcià wsparcia w miastach oraz
w ma∏ych miejscowoÊciach (wsiach i ma∏ych miastach).

WSPARCIE INSTYTUCJONALNE: FORMY WSPARCIA

1,05

1,10

1,15

1,20

1,25

1,30

1,35

wieÊ

ma∏e miasto

(do 50 tys.)

du˝e miasto

(powy˝ej 50 tys.)

wsparcie spo∏eczno-
-terapeutyczne

wsparcie materialne

wsparcie zawodowe

wsparcie instrumentalne

Rys. 26. Korzystanie z ró˝nych form wsparcia instytucjonalnego (ocena na skali 1–5) w za-
le˝noÊci od wielkoÊci miejscowoÊci zamieszkania osoby z ograniczonà sprawnoÊcià
èród∏o: z badaƒ w∏asnych

Tabela 5. Charakterystyka dost´pu do wsparcia w zale˝noÊci od wielkoÊci miejscowoÊci
zamieszkania

Miasta

Ma∏e miejscowoÊci

• ¸atwiejszy dost´p do informacji

• Trudniejszy dost´p do informacji

o udzielanej pomocy

• ¸atwiejszy dost´p do internetu

• Rzadszy dost´p do internetu

• BliskoÊç instytucji udzielajàcych wsparcia

• Odleg∏oÊç od instytucji centralnych

• ¸atwiejsza komunikacja w dotarciu

• Ponoszenie wi´kszych kosztów organi-

do instytucji

zacji i kosztów podró˝y z miejsca zamie-

• Cz´stsze korzystanie z pomocy instytu-

szkania do instytucji

cji centralnych

• Cz´stsze korzystanie z pomocy instytu-

• Zazwyczaj wy˝szy ogólny stopieƒ za-

cji lokalnych

mo˝noÊci (osoby niepe∏nosprawnej lub

• Cz´stsze korzystanie z pomocy material-

jej bliskich)

nej

èród∏o: opracowanie Iwona Bàbiak

Kolejnà analizowanà zmiennà jest wykszta∏cenie, wyra˝one w liczbie lat na-

uki (dok∏adny opis zmiennej zamieszczony jest w rozdziale 3). Zwiàzek pomi´-
dzy wykszta∏ceniem a korzystaniem z ró˝nych form pomocy instytucjonalnej jest
istotny w przypadku wsparcia spo∏eczno-terapeutycznego oraz materialnego
(rys. 27).

Wyniki analizy wskazujà na to, ˝e wraz ze wzrostem wykszta∏cenia maleje

cz´stoÊç korzystania ze wsparcia spo∏eczno-terapeutycznego. Byç mo˝e liczba
kontaktów spo∏ecznych, jakie osoba niepe∏nosprawna nawiàzuje w trakcie zdo-
bywania wykszta∏cenia oraz rozwój jej zdolnoÊci interpersonalnych pozwalajà na
coraz rzadsze korzystanie ze wsparcia spo∏eczno-terapeutycznego. Ukszta∏towa-
ne w procesie edukacji kompetencje, tak˝e o charakterze spo∏ecznym, uniezale˝-
niajà w pewnym stopniu od pomocy zewn´trznej.

Podobna malejàca tendencja utrzymuje si´ w przypadku wsparcia materialnego.

Osoby z ograniczonà sprawnoÊcià, które majà ukoƒczone mniej ni˝ 11 lat nauki
(czyli majàce wykszta∏cenie podstawowe lub najwy˝ej zawodowe), cz´Êciej ko-
rzystajà ze wsparcia materialnego ni˝ osoby z wykszta∏ceniem Êrednim i wy˝-
szym. Na tej podstawie mo˝na przypuszczaç, ˝e im wy˝sze wykszta∏cenie, tym
wi´ksze staje si´ prawdopodobieƒstwo uzyskania pracy, co daje mo˝liwoÊç
utrzymania si´ na w∏asnà r´k´. Zmniejsza si´ wtedy potrzeba korzystania z po-
mocy finansowej oferowanej przez ró˝ne instytucje. Byç mo˝e równie˝ osoby
o wy˝szym statusie spo∏ecznym, pochodzàce z rodzin lepiej zarabiajàcych, majà
wi´ksze szanse na kontynuowanie nauki i podj´cie studiów. Skoro ich sytuacja
materialna na to pozwala, prawdopodobna jest tak˝e mniejsza potrzeba pozyski-
wania dodatkowych Êrodków z ró˝nych instytucji.

JAKA POMOC I DLA KOGO?…

1,05

1,10

1,15

1,20

1,25

1,30

1,35

1,40

1,45

1,50

poni˝ej

11 lat nauki

powy˝ej

11 lat nauki

wsparcie spo∏eczno-
-terapeutyczne

wsparcie materialne

wsparcie zawodowe

wsparcie instrumentalne

Rys. 27. Korzystanie z ró˝nych form wsparcia instytucjonalnego (ocena w skali 1–5) w za-
le˝noÊci od liczby lat nauki osoby z ograniczonà sprawnoÊcià
èród∏o: z badaƒ w∏asnych

4.3. Czynniki zwiàzane z niepe∏nosprawnoÊcià

a formy wsparcia instytucjonalnego

ZbadaliÊmy zwiàzek pomi´dzy rodzajem niepe∏nosprawnoÊci a zakresem

korzystania z czterech wyró˝nionych form wsparcia instytucjonalnego. Okaza∏o
si´, ˝e istotne ró˝nice dotyczà wsparcia spo∏eczno-terapeutycznego, materialne-
go oraz instrumentalnego (rys. 28).

Ze wsparcia spo∏eczno-terapeutycznego w najwi´kszym stopniu korzystajà

osoby z chorobami psychicznymi. Ró˝nià si´ w tym zakresie istotnie od osób z de-
ficytami wzroku, s∏uchu oraz osób z chorobami somatycznymi. Ostatnia grupa
ma równie˝ istotnie ni˝szy wynik ni˝ osoby z deficytami narzàdu ruchu. JeÊli cho-
dzi o osoby z chorobami psychicznymi, byç mo˝e jest tak, ˝e potrzebujà najwi´cej
tego rodzaju pomocy, ale i najwi´cej wsparcia o tym charakterze oferujà im powo-
∏ane do tego celu instytucje. Podobnie jest ze wsparciem materialnym – w naj-
wi´kszym stopniu korzystajà z niego osoby z chorobami psychicznymi, a w naj-
mniejszym osoby z chorobami somatycznymi. W zakresie korzystania ze
wsparcia zawodowego nie ma ró˝nic w zale˝noÊci od rodzaju niepe∏nosprawno-
Êci. Wszystkie grupy Êrednio w skali od 1 do 5 osiàgn´∏y wynik 1,1. Jest to praw-
dopodobnie rodzaj wsparcia nadal jeszcze w instytucjach niewystarczajàco repre-
zentowany. Ze wsparcia instrumentalnego w najwi´kszym stopniu korzystajà
niepe∏nosprawni ruchowo; ró˝nià si´ w tym istotnie od innych grup osób z ogra-
niczeniami sprawnoÊci. Najwy˝szy wynik osób z deficytami narzàdu ruchu nie
wydaje si´ zaskoczeniem, poniewa˝ dzia∏ania w zakresie wsparcia instrumental-
nego to: zaopatrzenie w sprz´t ortopedyczny (wózki, kule, protezy itp.), pomoc
w zakresie remontów mieszkaƒ itp. oraz zaopatrzenie w sprz´t rehabilitacyjny.

WSPARCIE INSTYTUCJONALNE: FORMY WSPARCIA

1,00

1,05

1,10

1,15

1,20

1,25

1,30

1,35

1,40

1,45

narzàdy

ruchu

wzrok

s∏uch

choroby

psychiczne

choroby

somatyczne

wsparcie spo∏eczno-
-terapeutyczne

wsparcie materialne

wsparcie zawodowe

wsparcie instrumentalne

Rys. 28. Korzystanie z ró˝nych form wsparcia instytucjonalnego (ocena w skali 1–5) w za-
le˝noÊci od rodzaju ograniczenia sprawnoÊci
èród∏o: z badaƒ w∏asnych

JeÊli chodzi o stopieƒ niepe∏nosprawnoÊci, to osoby o znacznym stopniu niepe∏-

nosprawnoÊci korzystajà z ka˝dego rodzaju pomocy cz´Êciej ni˝ niepe∏nosprawni
w stopniu umiarkowanym, co jest wynikiem oczywistym. Okaza∏o si´, ˝e moment
nabycia niepe∏nosprawnoÊci by∏ czynnikiem ró˝nicujàcym wyniki dotyczàce
dwóch form wsparcia: spo∏eczno-terapeutycznego oraz materialnego (rys. 29).

Osoby niepe∏nosprawne od urodzenia mia∏y istotnie wy˝szy wynik w korzy-

staniu ze wsparcia spo∏eczno-terapeutycznego oraz materialnego od pozosta∏ych
grup osób z ograniczonà sprawnoÊcià. Warto podkreÊliç, ˝e sytuacja osoby,
u której niepe∏nosprawnoÊç wystàpi∏a od urodzenia lub we wczesnym dzieciƒ-
stwie, ró˝ni si´ znacznie od sytuacji osoby, u której niepe∏nosprawnoÊç pojawi∏a
si´ w ostatnich latach m∏odoÊci i w okresie doros∏oÊci. Jak pisze Stanis∏aw Kowa-
lik (2003), wczesne nabycie niepe∏nosprawnoÊci mo˝e ograniczaç wielkoÊç po-
tencja∏u rozwojowego, który cz∏owiek tworzy w dzieciƒstwie i w m∏odoÊci, a wy-
korzystuje w doros∏ym ˝yciu. Gdy natomiast niesprawnoÊç pojawia si´ póêniej,
nie ma w zasadzie wp∏ywu na wielkoÊç tego potencja∏u. Z drugiej strony, im
wczeÊniej wiadomo o ograniczeniu sprawnoÊci, tym wczeÊniej mo˝na wprowa-
dziç dodatkowà stymulacj´ rozwoju, czyli rehabilitacj´, w wyniku której mo˝na
przezwyci´˝yç cz´Êç trudnoÊci i barier zwiàzanych z deficytem sprawnoÊci jesz-
cze zanim osoba stanie si´ doros∏a.

Wczesne nabycie niepe∏nosprawnoÊci pozwala na stopniowe poznawanie

mo˝liwoÊci rozwojowych danej osoby i bardziej odpowiedni wybór ról spo∏ecz-
nych, które mo˝na b´dzie realizowaç w doros∏ym ˝yciu. Natomiast nabycie nie-
pe∏nosprawnoÊci w doros∏ym ˝yciu zak∏óca realizacj´ potencja∏u rozwojowego,
czasem zmuszajàc osob´ do radykalnej zmiany lub znacznego ograniczenia nie-
których ról spo∏ecznych.

Rodzaj pomocy kierowanej do konkretnej osoby z ograniczonà sprawnoÊcià

musi wi´c zale˝eç, mi´dzy innymi, od tego, czy osoba ta funkcjonuje z niepe∏no-

JAKA POMOC I DLA KOGO?…

1,00

1,05

1,10

1,15

1,20

1,25

1,30

1,35

1,40

1,45

urodzenia

1–5 lat

6–10 lat

11–15 lat

16–20 lat

powy˝ej

20 roku

˝ycia

wsparcie spo∏eczno-
-terapeutyczne
wsparcie materialne
wsparcie zawodowe

wsparcie instrumentalne

Rys. 29. Korzystanie z ró˝nych form wsparcia instytucjonalnego (ocena w skali 1–5) w za-
le˝noÊci od momentu nabycia niepe∏nosprawnoÊci
èród∏o: z badaƒ w∏asnych

sprawnoÊcià od dawna i w zwiàzku z tym ma wykszta∏cone strategie kompensa-
cji ograniczeƒ, czy dopiero niedawno sta∏a si´ osobà niepe∏nosprawnà i potrze-
buje wi´cej wsparcia zwiàzanego z akceptacjà nowej sytuacji oraz nauczeniem si´
funkcjonowania w niej. Dla tej drugiej osoby na poczàtku mo˝e byç te˝ istotne,
jak nauczyç si´ si´gaç po pomoc, aktywnie szukaç wsparcia. T´ umiej´tnoÊç oso-
ba z niepe∏nosprawnoÊcià od urodzenia cz´Êciej ju˝ posiada i nie musi si´ jej
uczyç.

Wyniki dotyczàce zwiàzku mi´dzy momentem nabycia niepe∏nosprawnoÊci

a zakresem korzystania ze wsparcia instytucjonalnego pokazujà, ˝e rzeczywi-
Êcie osoby niepe∏nosprawne od urodzenia korzystajà z pomocy w wi´kszym
stopniu ni˝ pozosta∏e grupy. W sytuacji tej grupy daje si´ zauwa˝yç z jednej
strony najlepszà orientacj´ w mo˝liwoÊciach otrzymywania ró˝nych form po-
mocy, ale z drugiej – zaspokojenie potrzeb tych osób w najwi´kszym stopniu za-
le˝y od instytucji i innych ludzi. Stanis∏aw Kowalik (2007, s. 237–238) tak cha-
rakteryzuje po∏o˝enie tych osób w kontekÊcie aktywnoÊci zawodowej
i samodzielnoÊci:

„Nabycie niepe∏nosprawnoÊci we wczesnym dzieciƒstwie powoduje, ˝e

dalsza socjalizacja ulega zak∏óceniu, a to mo˝e mieç powa˝ne konsekwen-
cje w okresie doros∏oÊci. Dziecko niepe∏nosprawne, otaczane szczególnà
troskà przez najbli˝sze otoczenie, mo˝e byç pozbawione wa˝nych do-
Êwiadczeƒ ˝yciowych, które umo˝liwi∏yby mu odkrycie zwiàzku mi´dzy
w∏asnym wysi∏kiem wk∏adanym w prac´ i korzyÊciami, jakie z tego mo˝na
wynieÊç”.

Zatem du˝a sprawnoÊç badanych w korzystaniu z ró˝norodnych form pomo-

cy mo˝e czasami oznaczaç znaczne ograniczenie aktywnoÊci na innych polach
i uzale˝nienie od wsparcia otrzymywanego od instytucji.

4.4. AktywnoÊç zawodowa a formy wsparcia

instytucjonalnego

Pierwszà zmiennà zwiàzanà z aktywnoÊcià zawodowà jest w naszej analizie

status zawodowy, czyli to, czy dana osoba z ograniczonà sprawnoÊcià w chwili
badania pracowa∏a, a jeÊli nie, to czy poszukiwa∏a pracy czy te˝ nie chcia∏a jej
podjàç i w zwiàzku z tym jej nie poszukiwa∏a. Zwiàzek pomi´dzy tà zmiennà
a korzystaniem z ró˝nych form pomocy instytucjonalnej okaza∏ si´ istotny tylko
w przypadku wsparcia materialnego (rys. 30).

WSPARCIE INSTYTUCJONALNE: FORMY WSPARCIA

Zgodnie z przewidywaniami, osoby z ograniczonà sprawnoÊcià aktywne za-

wodowo i pracujàce stosunkowo najrzadziej si´gajà po wsparcie materialne.
Bioràc pod uwag´ ich status zawodowy, mo˝na stwierdziç, ˝e fakt posiadania
przez nie pracy sprawia, i˝ sà w stanie same zadbaç o swoje potrzeby ˝yciowe
i nie muszà tak cz´sto korzystaç z pomocy materialnej oferowanej przez ró˝ne
instytucje.

W przypadku wsparcia spo∏eczno-terapeutycznego okaza∏o si´, ˝e jego wyso-

koÊç nie ma zwiàzku ze statusem zawodowym osoby niepe∏nosprawnej. Ten wy-
nik jest o tyle zaskakujàcy, ˝e mo˝na by∏o przypuszczaç, i˝ osoby pracujàce
wsparcie spo∏eczne b´dà otrzymywaç cz´Êciowo poprzez utrzymywanie kontak-
tów ze wspó∏pracownikami, znajomymi z pracy, a pracujàc nie b´dà mia∏y ani
potrzeby, ani czasu, by korzystaç z warsztatów terapii zaj´ciowej i w zwiàzku
z tym b´dà istotnie rzadziej si´gaç po wsparcie spo∏eczno-terapeutyczne ofero-
wane przez instytucje. Tego rodzaju wsparcie dotyczy równie˝ szeroko rozumia-
nej rehabilitacji, byç mo˝e wi´c osoby pracujàce w∏aÊnie z tej oferty korzystajà.
Wszystkie trzy grupy osób z ograniczonà sprawnoÊcià korzystajà ze wsparcia
spo∏eczno-terapeutycznego w podobnym zakresie. Ró˝nic nie ma tak˝e w przy-
padku wsparcia zawodowego i instrumentalnego.

JAKA POMOC I DLA KOGO?…

1,05

1,1

1,15

1,2

1,25

1,3

1,35

1,4

1,45

aktywny zawodowo

pracujàcy

aktywny zawodowo

bezrobotny

bierny zawodowo

wsparcie spo∏eczno-
-terapeutyczne

wsparcie materialne

wsparcie zawodowe

wsparcie instrumentalne

Rys. 30. Korzystanie z ró˝nych form wsparcia instytucjonalnego (ocena w skali 1–5) w za-
le˝noÊci od statusu zawodowego osób z ograniczonà sprawnoÊcià
èród∏o: z badaƒ w∏asnych

Kolejnà kwestià jest zwiàzek pomi´dzy formami pomocy instytucjonalnej,

z których korzystajà osoby badane, a ich gotowoÊcià do podj´cia pracy od zaraz.
Sà istotne ró˝nice w odpowiedziach na pytanie: Gdyby paƒstwo zaoferowa∏o
dziÊ Panu(i) prac´, to czy podjà∏(´∏a)by si´ jej Pan(i)? wÊród osób korzystajà-
cych ze wsparcia spo∏eczno-terapeutycznego oraz materialnego (rys. 31). Nie ma
natomiast istotnego zwiàzku pomi´dzy ˝adnym innym rodzajem wsparcia a go-
towoÊcià do podj´cia pracy od zaraz.

W przypadku wsparcia spo∏eczno-terapeutycznego, jak i materialnego zary-

sowa∏a si´ podobna tendencja: osoby korzystajàce najwi´cej z tych form pomocy
jednoczeÊnie deklarujà, ˝e na pewno nie podj´∏yby pracy, nawet gdyby paƒstwo
im jà zaoferowa∏o. Jest to bardzo wa˝ny wynik pokazujàcy, ˝e choç pomoc insty-
tucji jest potrzebna, to jednak nie ma ona cz´sto funkcji aktywizujàcej zawodowo,
a wr´cz przeciwnie. Jak widaç z niniejszej analizy, osoby korzystajàce z pomocy
finansowej i rzeczowej bardziej ni˝ inne osoby badane i szukajàce wsparcia spo-
∏ecznego w instytucjach nie chcà podjàç pracy, nawet gdyby by∏a taka mo˝liwoÊç
i nie wiàza∏oby si´ to z wysi∏kiem szukania jej. Byç mo˝e wi´c pomoc materialna
ma wp∏yw na wykszta∏cenie u osoby z niej korzystajàcej biernej postawy wobec
w∏asnej aktywnoÊci zawodowej. Dotyczy to wi´kszoÊci osób bezrobotnych, nie
tylko osób z ograniczonà sprawnoÊcià.

Deklarowany w badaniu stosunek do aktywizacji zawodowej wÊród osób

niepe∏nosprawnych oraz jego zwiàzek z ró˝nymi formami pomocy instytucjonal-
nej istnieje w przypadku wsparcia spo∏eczno-terapeutycznego oraz materialnego
(rys. 32). Obydwa elementy, zwiàzane z przekonaniami osób niepe∏nosprawnych
na temat aktywnoÊci zawodowej, poddane w tym rozdziale analizie, sà ze sobà
w pewien sposób powiàzane. Mo˝na przypuszczaç, ˝e na stosunek do aktywiza-
cji osób niepe∏nosprawnych b´dzie mia∏a wp∏yw ich gotowoÊç do podj´cia pracy
od zaraz i odwrotnie. Nie dziwi wi´c fakt, ˝e rozk∏ad wyników dotyczàcych tych

WSPARCIE INSTYTUCJONALNE: FORMY WSPARCIA

1,05

1,10

1,15

1,20

1,25

1,30

1,35

1,40

1,45

1,50

Bez wahania tak

Zastanowi∏(a)bym

si´, ale raczej tak

Zastanowi∏(a)bym

si´, ale raczej nie

Na pewno nie

wsparcie spo∏eczno-
-terapeutyczne
wsparcie materialne

wsparcie zawodowe
wsparcie instrumentalne

Rys. 31. Korzystanie z ró˝nych form wsparcia instytucjonalnego (ocena w skali 1–5) w zale˝-
noÊci od gotowoÊci do podj´cia pracy od zaraz (opis pytania zamieszczony w rozdziale 3)
èród∏o: z badaƒ w∏asnych

dwóch pytaƒ jest podobny. Ponownie osoby o poglàdach najmniej przychylnych
wobec podejmowania pracy przez niepe∏nosprawnych sà jednoczeÊnie osobami
korzystajàcymi najwi´cej z pomocy, g∏ównie materialnej.

Z analizy dotyczàcej gotowoÊci do podj´cia pracy od zaraz oraz stosunku do

aktywizacji zawodowej widaç, i˝ otrzymywanie zbyt du˝ej pomocy finansowej
mo˝e prowadziç do niezamierzonych rezultatów. Pomoc materialna jest oczywi-
Êcie potrzebna, jednak tkwi w niej swego rodzaju pu∏apka: ∏atwo si´ od niej uza-
le˝niç i utraciç poczucie sprawstwa, czyli przekonania o sobie i Êwiecie pozwala-
jàcego wierzyç, ˝e to my sami w du˝ym stopniu wp∏ywamy na nasze ˝ycie, na
poprawianie jego jakoÊci, a nie jest to sprawa powo∏anych do tego instytucji lub
innych czynników zewn´trznych.

JednoczeÊnie warto zauwa˝yç, ˝e obecnie obowiàzujàce przepisy o limicie

przychodów dla rencistów sprawiajà, ˝e renta ma w Polsce status êród∏a utrzyma-
nia, a nie sposobu na rekompensat´ ograniczeƒ sprawnoÊci i zwiàzanych z nimi
kosztów rehabilitacji czy leków. W ten sposób paƒstwo „karze” aktywnych renci-
stów, którzy chcà pracowaç i zarabiaç tak samo jak osoby sprawne, zatrudnione
na podobnym stanowisku pracy. Nadanie takiego, naszym zdaniem, niekorzyst-
nego dla niepe∏nosprawnych znaczenia rencie mo˝e powodowaç, ˝e zarówno
osoby z ograniczonà sprawnoÊcià, jak i pracodawcy oraz inni cz∏onkowie spo∏e-
czeƒstwa uwa˝ajà, ˝e gdy ktoÊ ma rent´, to nie powinien lub nie musi pracowaç.
Czekamy wi´c na zmiany w przepisach, które na ∏amach Rzeczpospolitej zapowia-
da Mateusz Rzemek w artykule RenciÊci b´dà zarabiaç bez ograniczeƒ, piszàc:

JAKA POMOC I DLA KOGO?…

1,05

1,10

1,15

1,20

1,25

1,30

1,35

1,40

1,45

1,50

1,55

Nale˝y dà˝yç do

aktywizacji zawodowej

jak najwi´kszej liczby

osób niepe∏nosprawnych

Nale˝y dà˝yç do

aktywizacji zawodowej

tylko tych osób

niepe∏nosprawnych,

które same tego chcà

Osobom niepe∏nosprawnym

nale˝y przede wszystkim

zapewniç niezb´dne warunki
materialne i w ˝aden sposób

nie nak∏aniaç ich

do podj´cia pracy

wsparcie spo∏eczno-
-terapeutyczne
wsparcie materialne

wsparcie zawodowe

wsparcie instrumentalne

Rys. 32. Korzystanie z ró˝nych form wsparcia instytucjonalnego (ocena w skali 1–5) w za-
le˝noÊci od stosunku do aktywizacji zawodowej osób niepe∏nosprawnych (opis pytania
zamieszczony w rozdziale 3).
èród∏o: z badaƒ w∏asnych

Zosta∏a przygotowana nowelizacja przepisów dotyczàcych rencistów, która

przewiduje dla nich bardzo korzystne rozwiàzania. Przed laty ograniczono im
mo˝liwoÊç dodatkowych zarobków, by usunàç ich z rynku pracy, w kraju panowa-
∏o bowiem wysokie bezrobocie. Zdaniem ekspertów obawa przed utratà Êwiadczenia
teraz te˝ powstrzymuje rencistów od poszukiwania pracy. Cz´sto tych kilkaset z∏o-
tych renty to jedyny ich dochód, chyba ˝e podejmujà prac´. Gdy ZUS przestanie
badaç, czy ich dochody nie przekraczajà ustawowych limitów, wielu rozejrzy si´ za
zatrudnieniem.

Pomoc materialna zawsze b´dzie nios∏a niebezpieczeƒstwo wygaszenia samo-

dzielnej inicjatywy u osoby wspieranej. Mo˝e to w du˝ym stopniu ograniczaç
ch´ç do podejmowania ryzyka, jakim jest szukanie pracy.

4.5. Podsumowanie

Korzystanie z ró˝norodnych form wsparcia instytucjonalnego uzale˝nione

jest z jednej strony od potrzeb osób niepe∏nosprawnych, a z drugiej – od oferty,
którà dysponujà w danym momencie i w danym miejscu dzia∏ajàce instytucje.
Z analiz zawartych w tym rozdziale wy∏ania si´ obraz dwóch najcz´stszych form
pomocy: materialnej i spo∏eczno-terapeutycznej. Pierwsza z nich jest wykorzy-
stywana w najwi´kszym stopniu przez osoby, które majà niewielkie zasoby oso-
biste (niskie wykszta∏cenie) i niekorzystny uk∏ad zmiennych zwiàzanych z nie-
pe∏nosprawnoÊcià (wczesne nabycie oraz rodzaj, ze wzgl´du na choroby
psychiczne), co stanowi obszar podwy˝szonego ryzyka biernoÊci zawodowej

WSPARCIE INSTYTUCJONALNE: FORMY WSPARCIA

Tabela 6. Czynniki wp∏ywajàce na korzystanie z czterech form wsparcia

Wsparcie

Wsparcie Wsparcie Wsparcie

Czynniki

spo∏eczno-

materialne zawodowe

instrumentalne

-terapeutyczne

• P∏eç

Brak ró˝nic mi´dzy kobietami i m´˝czyznami ze wzgl´du na cz´-
stoÊç korzystania z dwóch rodzajów wsparcia

• Wiek

Osoby najm∏od- Brak ró˝nic pomi´dzy grupami wiekowymi
sze – poni˝ej

w cz´stoÊci korzystania z tych rodzajów wsparcia

18 roku ˝ycia
– najcz´Êciej
korzystajà z tej
formy wsparcia,
a osoby najstar-
sze – powy˝ej
65. roku – naj-
rzadziej

i braku satysfakcji z ˝ycia (por. Brzeziƒska, Kaczan 2008; Brzeziƒska, Kaczan, Pio-
trowski, Rycielski, 2008). Korzystanie tylko i wy∏àcznie z tej formy wsparcia mo˝e
wi´c wywo∏ywaç postaw´ biernoÊci i wyczekiwania na pomoc bez podejmowania
samodzielnych wysi∏ków w kierunku zmiany sytuacji.

JAKA POMOC I DLA KOGO?…

cd. tabeli 6

Wsparcie

Wsparcie Wsparcie Wsparcie

Czynniki

spo∏eczno-

materialne zawodowe

instrumentalne

-terapeutyczne

• Wykszta∏cenie

Im wy˝sze wy- Im wy˝sze wy- Brak ró˝nic
kszta∏cenie, tym kszta∏cenie, tym
osoby rzadziej osoby rzadziej
korzystajà z tej korzystajà z tej
formy wsparcia formy wsparcia

• Miejsce

Brak ró˝nic

Osoby mieszka- Brak ró˝nic

zamieszkania

jàce na wsi
cz´Êciej korzy-
stajà z tej formy
wsparcia

• Stopieƒ niepe∏-

Osoby ze znacznym stopniem niepe∏nosprawnoÊci cz´Êciej korzy-

nosprawnoÊci

stajà ze wszystkich form wsparcia

• Rodzaj niepe∏-

Osoby chore psychicznie cz´Êciej Brak ró˝nic

Osoby niepe∏-

nosprawnoÊci

korzystajà z tych form wsparcia

nosprawne
ruchowo naj-
cz´Êciej korzy-
stajà z tej formy
wsparcia

• Moment nabycia Osoby niepe∏nosprawne od

Brak ró˝nic

niepe∏nospraw- urodzenia cz´Êciej korzystajà
noÊci

z tych form wsparcia

• AktywnoÊç

Osoby pracu-

zawodowa

jàce cz´Êciej
korzystajà z tych
form wsparcia

èród∏o: opracowanie Rados∏aw Kaczan na podstawie wyników badaƒ

5.1. Wprowadzenie

Kontakty z innymi ludêmi, zw∏aszcza z najbli˝szymi, w ˝yciu ka˝dej osoby

stanowià bardzo wa˝ny element zapewniajàcy zaspokojenie jej najwa˝niejszych
potrzeb. Szczególnie wi´zi z rodzinà oraz przyjació∏mi mogà wp∏ywaç na samo-
poczucie, redukowaç stres i dyskomfort oraz zapewniaç szybszy powrót do rów-
nowagi po trudnych zdarzeniach. Pomoc i wsparcie, jakie otrzymuje si´ od rodzi-
ny, rozpoczyna si´ wraz z narodzinami i ma najpe∏niejszy wyraz w procesie
wychowania, a, jak zauwa˝a H. Rudolph Schaffer (2006, s. 238), rodzina wycho-
wujàca dziecko ma trzy podstawowe cele do spe∏nienia:

1. Zapewnienie mu prze˝ycia, czyli zabezpieczenie jego potrzeb biologicznych.
2. Zapewnienie bezpieczeƒstwa finansowego, czyli oferowanie dziecku takiej

pomocy, która pozwoli mu zdobyç ró˝ne wa˝ne umiej´tnoÊci i wiedz´ po-
trzebne do tego, aby mog∏o ono samodzielnie funkcjonowaç w okresie doro-
s∏oÊci.

3. Umo˝liwienie mu samorealizacji, czyli wspieranie jego zdolnoÊci i pomy-

s∏owoÊci, pomoc w rozwijaniu pasji i nabywaniu przekonania o w∏asnej
skutecznoÊci, dostarczenie ró˝norodnych „narz´dzi” kulturowych, które
umo˝liwià skuteczne poruszanie si´ w rzeczywistoÊci spo∏ecznej.

JeÊli cele te zostanà zrealizowane i mamy mo˝liwoÊç stania si´ w pe∏ni samo-

dzielnymi ludêmi, sami zaczynamy byç êród∏em wsparcia i pomocy dla najbli˝-
szych, na przyk∏ad dla w∏asnych dzieci. Nie oznacza to, ˝e my sami nie potrze-
bujemy ju˝ wsparcia ze strony bliskich. Zmienia si´ jego charakter i zmieniajà si´
jego êród∏a – kiedy stajemy si´ doroÊli, wa˝nà rol´ w dostarczaniu nam oparcia
i pomocy spe∏niajà przyjaciele, znajomi i najbli˝si wspó∏pracownicy.

W relacji pomi´dzy osobami doros∏ymi, nie spokrewnionymi ze sobà, proces

wspierania przebiega bardziej dwustronnie i jest oparty na regule wzajemnoÊci.
Wilhelmina Wosiƒska (2004, s. 366) tak charakteryzuje zasad´, która rzàdzi
udzielaniem pomocy i wsparcia w przyjaêni „zgodnie z teorià proporcjonalnoÊci,

Rozdzia∏ 5

Wsparcie od bliskich: ogólna ocena
otrzymywanego wsparcia i ocena szans
uzyskania wsparcia materialnego

odniesionej do relacji interpersonalnych, w zwiàzkach przyjacielskich wymiana
mo˝e mieç charakter odroczony i dotyczyç niekoniecznie tych samych dóbr”.
Dostrzegamy zatem, ˝e proces wspierania i udzielania pomocy dotyczàcy ludzi
doros∏ych zarówno w rodzinie, jak i poza nià przyjmuje postaç wzajemnej rela-
cji, opierajàcej si´ – po obu stronach – na ch´ci dawania i przyjmowania pomocy.

Niniejszy rozdzia∏ dotyczy tego, (1) jak badane osoby z ograniczonà sprawno-

Êcià ogólnie oceniajà wsparcie otrzymywane ze strony swych bliskich, (2) na ile
– wed∏ug w∏asnego przekonania – mogà liczyç z ich strony na pomoc materialnà
oraz (3) jaki jest zwiàzek pomi´dzy poziomem wsparcia od bliskich a czynnika-
mi socjodemograficznymi, zmiennymi zwiàzanymi z niepe∏nosprawnoÊcià oraz
czynnikami okreÊlajàcymi ich aktywnoÊç zawodowà.

5.2. Czynniki socjodemograficzne

a wsparcie od bliskich

Osoby badane mia∏y mo˝liwoÊç dokonania oceny ogólnego wsparcia ze stro-

ny swoich bliskich oraz oceny wsparcia o charakterze materialnym. Zmienne te
b´dziemy analizowaç osobno; mimo ˝e obie dotyczà pomocy otrzymywanej od
najbli˝szych osób, ró˝nià si´ formà i zasi´giem. Tak jak zaznaczyliÊmy to w roz-
dziale drugim, ocena ogólnego wsparcia dotyczy opinii badanego na temat po-
mocy od rodziny „w ogóle”, a ocena wsparcia materialnego dotyczy tylko jedne-
go specyficznego wymiaru zwiàzanego z pomocà materialnà.

5.2.1. Ogólna ocena otrzymywanego wsparcia

Nie ma zwiàzku pomi´dzy wiekiem osób badanych oraz ich p∏cià a tym, jak

ogólnie ocenia∏y one wsparcie otrzymywane od bliskich. Taka „równoÊciowa”
tendencja jest wynikiem doÊç optymistycznym. Wydaje si´, ˝e bez wzgl´du na
wiek czy p∏eç osoby z ograniczonà sprawnoÊcià mogà liczyç na wsparcie bliskich
w podobnym stopniu.

JeÊli chodzi o wykszta∏cenie, to osoby o najwy˝szym poziomie wykszta∏cenia

(wyra˝onym ponad 11 latami nauki) ocenia∏y wsparcie, jakie otrzymujà od bli-
skich najwy˝ej, a niepe∏nosprawni, którzy majà za sobà mniej ni˝ 11 lat nauki
– najgorzej. Ró˝nice te sà istotne statystycznie (rys. 33).

JAKA POMOC I DLA KOGO?…

Uzyskane wyniki nie pozwalajà na wnioskowanie przyczynowo-skutkowe.

Mo˝na jednak przypuszczaç, ˝e osoby niepe∏nosprawne, które sà bardziej przez bli-
skich wspierane, majà wi´ksze szanse na zdobycie wy˝szego wykszta∏cenia. Dost´p
do nauki jest dla osób z ograniczonà sprawnoÊcià, niestety, nadal znacznie mniejszy
ni˝ dla osób sprawnych. Dane w tab. 7., ukazujàce liczb´ studentów niepe∏nospraw-
nych w stosunku do studentów sprawnych, jasno wskazujà, ˝e wprawdzie zwi´k-
szy∏a si´ ona znacznie, to jednak jest to nadal tylko 1% w stosunku do ogó∏u studiu-
jàcych. Osoby niepe∏nosprawne muszà pokonywaç liczne bariery na swojej Êcie˝ce
edukacyjnej, a jeÊli do tego majà niewielkie wsparcie rodziny, mo˝e to utrudniaç im
zdobycie wy˝szego wykszta∏cenia. Poza tym du˝à cz´Êç decyzji dotyczàcych edu-
kacji podejmujà rodzice, ich postawa jest wi´c niezwykle wa˝na.

WSPARCIE OD BLISKICH: OGÓLNA OCENA…

3,55

3,65

3,75

3,85

3,95

4,05

4,15

4,25

poni˝ej 11 lat nauki

11 lat nauki

powy˝ej 11 lat nauki

ocena wsparcia od bliskich

Rys. 33. Ogólna ocena wsparcia od bliskich (w skali 1–5) w zale˝noÊci od liczby lat nauki
èród∏o: z badaƒ w∏asnych

Tabela 7. Liczba studentów niepe∏nosprawnych w kolejnych latach akademickich

Udzia∏ studentów

Rok

Studenci Studenci

niepe∏nosprawnych

akademicki

ogó∏em

niepe∏nosprawni

w ca∏ej populacji

studentów

1997/1998

1 086 398

826

0,1%

2000/2001

1 578 241

2476

0,2%

2002/2003

1 800 548

4682

0,3%

2003/2004

1 850 574

7106

0,4%

2004/2005

1 917 293

9247

0,5%

2005/2006

1 953 832

14 510

0,7%

2006/2007

1 941 445

19 923

1,0%

èród∏o: Dost´pnoÊç szkolnictwa wy˝szego dla osób niepe∏nosprawnych. Obraz rzeczy-

wistoÊci, dobre wzorce i praktyki (2008). Pentor

Istotny jest tak˝e zwiàzek pomi´dzy wielkoÊcià miejscowoÊci zamieszkania

osób badanych a ocenà wsparcia, jakie otrzymujà ze strony swych bliskich
(rys. 34).

Podobnie jak wykaza∏y poprzednie analizy dotyczàce miejsca zamieszkania,

osoby z du˝ych miast otrzymujà najwi´cej wsparcia od bliskich, osoby z ma∏ych
miast mniej, a osoby ze wsi – najmniej. Wydawaç by si´ mog∏o, ˝e to w∏aÊnie
w mniejszych miejscowoÊciach i wsiach ten rodzaj wsparcia powinien byç naj-
wy˝szy. Powinno temu sprzyjaç bardziej rodzinne, tradycyjne wi´zi, przypisy-
wane spo∏ecznoÊciom lokalnym. Jednak tak nie jest. Byç mo˝e wi´ksza Êwiado-
moÊç spo∏eczna, tolerancja dla odmiennoÊci oraz lepszy status ekonomiczny
rodzin z du˝ych miast sà potencja∏em pozwalajàcym ich cz∏onkom lepiej wspie-
raç niepe∏nosprawnych krewnych. Ze wszystkich analiz wynika, ˝e sytuacja osób
z ograniczonà sprawnoÊcià mieszkajàcych na wsi jest najtrudniejsza, majà one do
pokonania wiele barier zwiàzanych w∏aÊnie z miejscem zamieszkania. WieÊ pol-
ska jawi si´ wi´c jako czynnik ryzyka utrudniajàcy funkcjonowanie niepe∏no-
sprawnych.

5.2.2. Ocena szans uzyskania wsparcia

materialnego od bliskich

Istnieje zwiàzek pomi´dzy wiekiem osób badanych a ocenà szansy uzyska-

nia pomocy materialnej ze strony rodziny i przyjació∏/znajomych (rys. 35).
M∏odsze osoby lepiej oceniajà swoje szanse uzyskania pomocy finansowej od
swoich bliskich.

JAKA POMOC I DLA KOGO?…

3,65

3,70

3,75

3,80

3,85

3,90

3,95

wieÊ

ma∏e miasto

(do 50 tys.)

du˝e miasto

(powy˝ej 50 tys.)

ocena wsparcia od bliskich

Rys. 34. Ogólna ocena wsparcia od bliskich (w skali 1–5) w zale˝noÊci od wielkoÊci miej-
scowoÊci zamieszkania
èród∏o: z badaƒ w∏asnych

Badane osoby z ograniczonà sprawnoÊcià do 18 roku ˝ycia majà najwi´ksze

poczucie, ˝e mogà liczyç na ten rodzaj wsparcia. Mo˝na przypuszczaç, ˝e wcze-
sna doros∏oÊç jest etapem, w którym cz´Êç osób badanych czerpie mniej pomocy
od swoich bliskich. Separacja od rodziców i coraz wi´ksze poleganie na sobie,
tworzenie w∏asnego pomys∏u na ˝ycie poza rodzinà jest naturalnym procesem
wchodzenia w doros∏oÊç i mo˝e byç powiàzane z zast´powaniem wsparcia ma-
terialnego od bliskich innà formà pomocy lub bardziej samodzielnymi strategia-
mi radzenia sobie w k∏opotach, na przyk∏ad finansowych. Osiàgni´cie niezale˝-
noÊci finansowej i zdolnoÊç do samodzielnego utrzymania si´ jest bowiem
jednym z istotnych wyznaczników stawania si´ osobà doros∏à (por. Brzeziƒska,
Appelt, Zió∏kowska, 2008).

Tendencja spadkowa w ocenie szansy uzyskania wsparcia materialnego od

bliskich utrzymuje si´ a˝ do 64 roku ˝ycia. Osoby powy˝ej 65 roku ˝ycia potrze-
bujà wi´cej pomocy finansowej i w zwiàzku z tym wzrost poczucia otrzymywa-
nia tego rodzaju wsparcia ze strony bliskich w grupie najstarszych osób bada-
nych nie dziwi i mo˝e byç naturalnà odpowiedzià rodzin na zwi´kszone
potrzeby starszych jej cz∏onków. Z badaƒ przeprowadzonych nad osobami po-
wy˝ej 65 roku ˝ycia wynika, ˝e sytuacja materialna jest bardzo wa˝nym predyk-
torem zadowolenia z ˝ycia w tej grupie wiekowej (Halicka, 2004, s. 135). Zatem
osoby starsze, które sàdzà, ˝e mogà w wi´kszym stopniu liczyç na pomoc mate-
rialnà od swoich bliskich, prawdopodobnie sà równie˝ bardziej zadowolone ze
swojego ˝ycia. Wydaje si´ wi´c, ˝e zapotrzebowanie na materialne wsparcie od
bliskich ma wyraêny zwiàzek z wiekiem (rys. 36).

WSPARCIE OD BLISKICH: OGÓLNA OCENA…

2,25

2,35

2,45

2,55

2,65

2,75

poni˝ej

18 lat

18–29 lat

30–49 lat

50–64 lata

powy˝ej

65 lat

materialna pomoc
od bliskich

Rys. 35. Ocena szansy uzyskania wsparcia materialnego od bliskich (w skali 1–4) w zale˝-
noÊci od wieku osób z ograniczonà sprawnoÊcià
èród∏o: z badaƒ w∏asnych

Nie wykazano ró˝nic w zakresie oceny szans na uzyskanie materialnego

wsparcia od bliskich w zale˝noÊci od p∏ci badanych.

Wykszta∏cenie w podobny sposób ró˝nicuje wyniki dotyczàce wsparcia ma-

terialnego od osób bliskich, jak ogólnego wsparcia. Jest wyraêna tendencja wzro-
stowa, to znaczy wraz z liczbà lat nauki wzrasta ocena szans na otrzymywanie
materialnego wsparcia od bliskich w trudnych sytuacjach (rys. 37).

JeÊli chodzi o zwiàzek pomi´dzy wielkoÊcià miejscowoÊci zamieszkania

a ocenà szansy uzyskania pomocy materialnej ze strony bliskich, to okaza∏ si´
on istotny. Podobnie jak w poprzednich analizach widaç, ˝e sytuacja osób
mieszkajàcych na wsi jest w tej kwestii najgorsza (najmniej mogà liczyç na fi-
nansowà pomoc od bliskich), a osoby mieszkajàce w du˝ych miastach oceniajà
najwy˝ej swoje szanse na uzyskanie wsparcia materialnego od rodziny i przy-
jació∏ (rys. 38).

JAKA POMOC I DLA KOGO?…

Wiek

Pomoc od instytucji:
1. szkolnictwo
2. zak∏ady pracy
3. oÊrodki zdrowia
4. instytucje paƒstwowe

Pomoc od bliskich:
1. rodzice
2. opiekunowie

Pomoc od bliskich:
1. dzieci
2. wspó∏ma∏˝onkowie

Rys. 36. Wiek a wsparcie
èród∏o: opracowanie Iwona Bàbiak

2,3

2,4

2,5

2,6

2,7

2,8

poni˝ej 11 lat nauki

11 lat nauki

powy˝ej 11 lat nauki

materialna pomoc
od bliskich

Rys. 37. Ocena szansy uzyskania wsparcia materialnego od bliskich (w skali 1–4) w zale˝-
noÊci od liczby lat nauki
èród∏o: z badaƒ w∏asnych

5.3. Czynniki zwiàzane z niepe∏nosprawnoÊcià

a wsparcie od bliskich

Zmienne zwiàzane z niepe∏nosprawnoÊcià zostanà przedstawione w podzia-

le na „ogólne wsparcie” oraz „ocena szans uzyskania wsparcia materialnego”.

5.3.1. Ogólna ocena otrzymywanego wsparcia

Okaza∏o si´, ˝e nie ma zwiàzku pomi´dzy rodzajem niepe∏nosprawnoÊci

oraz jej stopniem a tym, na ile badane osoby czujà si´ wspierane przez bliskich.
Natomiast moment nabycia niepe∏nosprawnoÊci istotnie ró˝nicuje wyniki w za-
kresie ogólnej oceny wsparcia od rodziny (rys. 39). Osoby niepe∏nosprawne od
urodzenia oraz te, które naby∏y niepe∏nosprawnoÊç w wieku 1–5 lat, czujà si´ naj-
bardziej wspierane przez rodzin´. Drastyczny spadek tego poczucia mo˝na za-
uwa˝yç w grupie osób, które naby∏y niepe∏nosprawnoÊç mi´dzy 16 a 20 rokiem
˝ycia. Gdy niepe∏nosprawnoÊç powsta∏a powy˝ej 20 roku ˝ycia, poczucie to
znów wzrasta, jest oceniane doÊç wysoko. Byç mo˝e wi´c, gdy niepe∏nospraw-
noÊç pojawia si´ mi´dzy 16 a 20 rokiem ˝ycia, który jest okresem dojrzewania
i cz´sto nie∏atwych przemian, powstaje na tyle trudna sytuacja dla rodziny i oso-
by z ograniczonà sprawnoÊcià, ˝e obie strony nie do koƒca potrafià si´ w niej zna-
leêç. Sytuacje te sà wa˝ne i znaczàce w doÊwiadczeniach osób niepe∏nospraw-
nych, bo rzutujà na ca∏oÊciowà ocen´ wsparcia od rodziny, jakiej dokonujà ju˝
jako ludzie doroÊli.

WSPARCIE OD BLISKICH: OGÓLNA OCENA…

2,41

2,46

2,51

2,56

2,61

wieÊ

ma∏e miasto

(do 50 tys.)

du˝e miasto

(powy˝ej 50 tys.)

materialna pomoc
od bliskich

Rys. 38. Ocena szansy uzyskania wsparcia materialnego od bliskich (w skali 1–4) w zale˝-
noÊci od wielkoÊci miejscowoÊci zamieszkania
èród∏o: z badaƒ w∏asnych

5.3.2. Ocena szans uzyskania wsparcia materialnego

od bliskich

JeÊli chodzi o ocen´ szans uzyskania wsparcia materialnego od bliskich, to nie

ma ona zwiàzku ani z rodzajem niepe∏nosprawnoÊci, ani z jej stopniem, ani te˝
z momentem nabycia niepe∏nosprawnoÊci. Niezale˝nie od tych czynników oso-
by badane ocenia∏y swoje szanse na otrzymanie pomocy finansowej od bliskich
osób Êrednio na 2,5 pkt w skali od 1 do 4 pkt, czyli na oko∏o 60%.

5.4. AktywnoÊç zawodowa a wsparcie od bliskich

Czynniki kszta∏tujàce obraz aktywnoÊci zawodowej badanej grupy osób zo-

stanà przedstawione, podobnie jak w poprzednich cz´Êciach rozdzia∏u, w po-
dziale na „ogólne wsparcie” oraz „ocena szansy uzyskania wsparcia materialne-
go od bliskich”.

5.4.1. Ogólna ocena otrzymywanego wsparcia

Istnieje zwiàzek pomi´dzy poczuciem wsparcia od bliskich a statusem zawo-

dowym osób z ograniczonà sprawnoÊcià. Najwi´kszy poziom wsparcia od rodzi-
ny deklarujà osoby aktywne zawodowo i pracujàce. Ich wyniki ró˝nià si´ zarów-
no od wyników osób bezrobotnych, ale poszukujàcych pracy, jak i osób

JAKA POMOC I DLA KOGO?…

3,4

3,5

3,6

3,7

3,8

3,9

od urodzenia

1–5 lat

6–10 lat

11–15 lat

16–20 lat

powy˝ej

20 roku ˝ycia

ocena wsparcia od bliskich

Rys. 39. Ogólna ocena wsparcia od bliskich (w skali 1–5) w zale˝noÊci od momentu naby-
cia niepe∏nosprawnoÊci
èród∏o: z badaƒ w∏asnych

ca∏kowicie biernych zawodowo (rys. 40). Bierni zawodowo sà grupà, która
– w swym odczuciu – otrzymuje nieco wi´cej wsparcia ni˝ bezrobotni poszuku-
jàcy pracy.

Rodzaj przeprowadzonych analiz nie pozwala wnioskowaç w kategoriach

przyczynowo-skutkowych, mo˝na wi´c jedynie przypuszczaç, ˝e ju˝ samo po-
czucie bycia wspieranym przez osoby bliskie, a wi´c jedynie subiektywna ocena
sprawia, ˝e znalezienie pracy mo˝e staç si´ bardziej prawdopodobne. Wydaje si´,
˝e wsparcie od bliskich mo˝e stanowiç niezwykle wa˝ny rodzaj kapita∏u spo∏ecz-
nego przyczyniajàcego si´ do wi´kszej aktywnoÊci zawodowej (por. Brzeziƒska,
Kaczan, Piotrowski, Rycielski, 2008). Ten rodzaj zale˝noÊci mo˝emy wyt∏umaczyç
z jednej strony tym, ˝e wsparcie rodziny mo˝e przejawiaç si´ w bardzo konkret-
nych dzia∏aniach pomagajàcych w znalezieniu pracy, a z drugiej – w ogólnym
wspieraniu, zach´caniu i motywowaniu do poszukiwania pracy i podejmowania
aktywnoÊci zawodowej. Stanis∏aw Kowalik (2007, s. 241) tak charakteryzuje rol´
rodziny w tej kwestii:

„Du˝e znaczenie w odzyskaniu motywacji do pracy ma rodzina osoby

niepe∏nosprawnej. Jej wsparcie przyspiesza proces rehabilitacji zawodo-
wej” (szczególnie w poczàtkowych fazach).

Analizy nie wykaza∏y zwiàzku pomi´dzy gotowoÊcià do podj´cia pracy od za-

raz a ocenà wsparcia ze strony bliskich. Taki zwiàzek istnieje natomiast w przy-
padku stosunku do aktywnoÊci zawodowej. Osoby badane deklarujàce otrzymy-
wanie najwi´kszego wsparcia od bliskich wyraênie cz´Êciej wybiera∏y
odpowiedê, ˝e nale˝y dà˝yç do aktywizacji zawodowej jak najwi´kszej liczby
osób niepe∏nosprawnych. Wraz ze zmniejszaniem si´ poczucia otrzymywania
wsparcia od bliskich poglàdy badanych coraz bardziej zbli˝a∏y si´ ku postawom

WSPARCIE OD BLISKICH: OGÓLNA OCENA…

3,60

3,65

3,70

3,75

3,80

3,90

3,85

aktywny zawodowo

pracujàcy

aktywny zawodowo

bezrobotny

bierny zawodowo

ocena wsparcia od bliskich

Rys. 40. Ogólna ocena wsparcia od bliskich (w skali 1–5) w zale˝noÊci od statusu zawo-
dowego
èród∏o: z badaƒ w∏asnych

roszczeniowym. Osoby majàce najni˝sze wsparcie od bliskich by∏y zdania, i˝ oso-
bom niepe∏nosprawnym nale˝y przede wszystkim zapewniç odpowiednie wa-
runki materialne i w ˝aden sposób nie nak∏aniaç ich do podj´cia pracy (rys. 41).

5.4.2. Ocena szans uzyskania wsparcia materialnego

od bliskich

JeÊli chodzi o ocen´ szans uzyskania pomocy materialnej od bliskich, to roz-

k∏ad wyników w zale˝noÊci od zmiennych zwiàzanych z aktywnoÊcià zawodo-
wà okaza∏ si´ dok∏adnie taki sam, jak w przypadku ogólnego wsparcia od bli-
skich. Istnieje zwiàzek pomi´dzy ocenà szansy uzyskania materialnego wsparcia
od bliskich a statusem zawodowym osób z ograniczonà sprawnoÊcià. Najwy˝ej
oceniajà te szanse osoby aktywne zawodowo i pracujàce. Ich wyniki ró˝nià si´
zarówno od wyników osób bezrobotnych, ale poszukujàcych pracy, jak i osób
ca∏kowicie biernych zawodowo (rys. 42).

Te wyniki pokazujà, ˝e pomoc materialna od bliskich mo˝e byç wa˝nym

wsparciem tak˝e w procesie poszukiwania i znajdowania pracy przez osoby
z ograniczonà sprawnoÊcià. Jest to zaskakujàce o tyle, ˝e pomoc materialna ze
strony instytucji przynosi odwrotny skutek. Mo˝na przypuszczaç, ˝e jest ró˝nica
jakoÊciowa pomi´dzy tymi dwoma rodzajami wsparcia materialnego:

1) wsparcie instytucjonalne niesie niebezpieczeƒstwo wykszta∏cenia u benefi-

cjentów postawy roszczeniowej i biernej,

JAKA POMOC I DLA KOGO?…

3,3

3,4

3,5

3,6

3,7

3,8

3,9

Nale˝y dà˝yç

do aktywizacji zawodowej

jak najwi´kszej liczby

osób niepe∏nosprawnych

Nale˝y dà˝yç do

aktywizacji zawodo-

wej tylko tych osób

niepe∏nosprawnych,

które same tego chcà

Osobom niepe∏nosprawnym

nale˝y przede wszystkim

zapewniç niezb´dne warunki

materialne i w ˝aden sposób

nie nak∏aniaç ich

do podj´cia pracy

ocena wsparcia od bliskich

Rys. 41. Ogólna ocena wsparcia od bliskich (w skali 1–5) w zale˝noÊci od stosunku do ak-
tywizacji zawodowej osób niepe∏nosprawnych
èród∏o: z badaƒ w∏asnych

2) wsparcie materialne od bliskich pomaga znaleêç si´ na rynku pracy praw-

dopodobnie poprzez umo˝liwienie zdobycia lepszego wykszta∏cenia oraz
inwestowania w ró˝ne formy doskonalenia zawodowego, które pozwalajà
na zdobycie kompetencji potrzebnych w pracy.

Podobnie jak w przypadku ogólnej oceny wsparcia od bliskich, nie ma zwiàz-

ku pomi´dzy ocenà szans uzyskania pomocy materialnej od bliskich a gotowo-
Êcià do podj´cia pracy od zaraz. Ten wynik wydaje si´ doÊç zaskakujàcy, ponie-
wa˝ wydawa∏o si´, ˝e wsparcie finansowe mo˝e w jakiÊ sposób ró˝nicowaç to,
czy ktoÊ by∏by ch´tny podjàç prac´ od zaraz czy te˝ nie.

Okaza∏o si´ te˝, ˝e sà istotne ró˝nice w ocenie szans uzyskania pomocy mate-

rialnej od bliskich w zale˝noÊci od stosunku do aktywizacji zawodowej osób
niepe∏nosprawnych. Osoby wysoko oceniajàce te szanse cz´Êciej by∏y za aktywi-

WSPARCIE OD BLISKICH: OGÓLNA OCENA…

2,40

2,45

2,50

2,55

2,60

2,65

aktywny

zawodowo

pracujàcy

aktywny

zawodowo

bezrobotny

bierny zawodowo

materialna pomoc
od bliskich

Rys. 42. Ocena szansy uzyskania wsparcia materialnego od bliskich (w skali 1–4) w zale˝-
noÊci od statusu zawodowego
èród∏o: z badaƒ w∏asnych

2,25

2,35

2,45

2,55

2,65

Nale˝y dà˝yç

do aktywizacji zawodowej

jak najwi´kszej liczby

osób niepe∏nosprawnych

Nale˝y dà˝yç do

aktywizacji zawodowej

tylko tych osób

niepe∏nosprawnych,

które same tego chcà

Osobom niepe∏nosprawnym

nale˝y przede wszystkim

zapewniç niezb´dne

warunki materialne i w ˝aden

sposób nie nak∏aniaç ich

do podj´cia pracy

materialna pomoc
od bliskich

Rys. 43. Ocena szansy uzyskania wsparcia materialnego od bliskich (w skali 1–4) w zale˝-
noÊci od stosunku do aktywizacji zawodowej
èród∏o: z badaƒ w∏asnych

zacjà zawodowà jak najwi´kszej liczby osób niepe∏nosprawnych, natomiast przy
niskiej ocenie tych szans badani cz´Êciej zaznaczali odpowiedzi Êwiadczàce
o roszczeniowym stosunku do rzeczywistoÊci (rys. 43).

5.5. Podsumowanie

Sytuacja osób niepe∏nosprawnych wià˝e si´ z doÊwiadczaniem na co dzieƒ

ró˝nego rodzaju trudnoÊci i ograniczeƒ, wynikajàcych zarówno z natury ich de-
ficytów, jak i barier istniejàcych w Êrodowisku ˝ycia – w domu, sàsiedztwie, miej-
scu pracy, miejscach sp´dzania wolnego czasu i wypoczynku. Radzenie sobie
z nimi wymaga du˝ego zaanga˝owania samej jednostki, jak i znaczàcego w nie-
których, szczególnie trudnych sytuacjach wsparcia ze strony bliskich osób – ro-
dziny, przyjació∏ czy znajomych.

Udzielana przez te osoby pomoc nie zawsze, jak pokazujà nasze badania,

przyczynia si´ do wi´kszej aktywnoÊci zawodowej i zwiàzanej z nià samodziel-
noÊci. Z drugiej strony to, jak niektórzy badani spostrzegali mo˝liwoÊç otrzyma-
nia ró˝nych form pomocy od bliskich by∏o ju˝ wystarczajàcym czynnikiem mo-
tywujàcym do podejmowania wi´kszego wysi∏ku w kierunku zdobycia lepszego
wykszta∏cenia i podj´cia pracy (tab. 8).

JAKA POMOC I DLA KOGO?…

Tabela 8. Czynniki wp∏ywajàce na ocen´ dwóch form wsparcia od rodziny i bliskich osób

Ogólna ocena wsparcia

Ocena szansy uzyskania wsparcia

Czynniki

od osób bliskich

materialnego od osób bliskich

• P∏eç

Brak ró˝nic pomi´dzy kobietami i m´˝czyznami w ocenie obu
form wsparcia

• Wiek

Brak ró˝nic pomi´dzy grupami Osoby najm∏odsze najwy˝ej oce-
wiekowymi w ocenie tego ro-

niajà szanse uzyskania tego ro-

dzaju wsparcia

dzaju wsparcia, a osoby starsze
(w wieku 50–64 lata) najni˝ej

• Wykszta∏cenie

Osoby lepiej wykszta∏cone (po-

wy˝ej 11 lat nauki) wy˝ej ocenia- wy˝ej 11 lat nauki) wy˝ej oce-
jà szans´ uzyskania tego rodzaju niajà ten rodzaj wsparcia
wsparcia

• Miejsce

Osoby mieszkajàce na wsi najni- Osoby mieszkajàce na wsi najni-

zamieszkania

˝ej oceniajà ten rodzaj wsparcia ˝ej oceniajà szans´ uzyskania

tego rodzaju wsparcia

• Stopieƒ niepe∏-

Brak istotnych ró˝nic pomi´dzy osobami o umiarkowanym

nosprawnoÊci

i znacznym stopniu niepe∏nosprawnoÊci

• Rodzaj niepe∏-

Brak istotnych ró˝nic pomi´dzy osobami o ró˝nym rodzaju

nosprawnoÊci niepe∏nosprawnoÊci

WSPARCIE OD BLISKICH: OGÓLNA OCENA…

cd. tabeli 8

Ogólna ocena wsparcia

Ocena szansy uzyskania wsparcia

Czynniki

od osób bliskich

materialnego od osób bliskich

• Moment naby-

Osoby niepe∏nosprawne od uro- Brak istotnych ró˝nic zwiàza-

cia niepe∏no-

dzenia oraz te, które w wieku

nych z momentem nabycia nie-

sprawnoÊci

1–5 lat naby∏y niepe∏nospraw-

pe∏nosprawnoÊci

noÊç, najwy˝ej oceniajà ten
rodzaj wsparcia
Najmniej zadowolone z tego
rodzaju wsparcia sà osoby,
które naby∏y niepe∏nospraw-
noÊç w wieku 16–20 lat

• AktywnoÊç

Osoby pracujàce najwy˝ej oce-

zawodowa

niajà ten rodzaj wsparcia

niajà szans´ uzyskania tego ro-
dzaju wsparcia

èród∏o: opracowanie Rados∏aw Kaczan na podstawie wyników badaƒ

Podstawowy problem wynikajàcy z ksià˝ki, a odnoszàcy si´ z jednej strony do

wyników badaƒ, z drugiej zaÊ strony do ch´ci zarekomendowania pewnych dzia-
∏aƒ na przysz∏oÊç, polega na odpowiedzi na pytanie, czy warto powi´kszaç iloÊç
wsparcia kierowanego w stron´ osób z ograniczonà sprawnoÊcià, w szczególno-
Êci wsparcia instytucjonalnego, czy mo˝e raczej zmieniaç je w kierunku od organi-
zowania êróde∏ wsparcia do samopomocy czy samoorganizacji. Wydaje nam si´, ˝e naj-
efektywniejsza pomoc powstaje w wyniku aktywnych dzia∏aƒ samych osób
niepe∏nosprawnych, które sà przecie˝ ekspertami od swoich potrzeb i proble-
mów. Na to jednak musi znaleêç si´ przyzwolenie i sporo elastycznoÊci po stronie
instytucji. Obecnie oferowana pomoc instytucjonalna w Polsce w du˝ej mierze
opiera si´ na za∏o˝eniu, i˝ osoba z ograniczonà sprawnoÊcià jest biernym odbior-
cà wsparcia, jego „konsumentem”. Co wi´cej, system pomocy, a w szczególnoÊci
rozwiàzania rentowe, pog∏´biajà biernoÊç zawodowà niepe∏nosprawnych, w wy-
niku czego doÊwiadczajà oni podwójnej marginalizacji (ze wzgl´du na niepe∏nà
sprawnoÊç oraz brak pracy). W praktyce ciàgle dosyç rzadko wykorzystuje si´ za-
soby samych niepe∏nosprawnych w procesie tworzenia systemu pomocy instytu-
cjonalnej. JeÊli chodzi o pomoc bliskich osób, to powstaje podobna wàtpliwoÊç:
czy zach´caç do zwi´kszania iloÊci wsparcia kierowanego w stron´ niepe∏no-
sprawnych czy raczej sugerowaç zmiany w jej jakoÊci? Mamy wra˝enie, ˝e to w∏a-
Ênie rodzaj udzielanej niepe∏nosprawnym pomocy ma kluczowe znaczenie dla
budowania ich aktywnoÊci lub biernoÊci. Najkorzystniej by∏oby, gdyby wsparcie,
zarówno ze strony instytucji, jak i bliskich, przyczynia∏o si´ do budowania samo-
ÊwiadomoÊci osób niepe∏nosprawnych, poczucia podmiotowoÊci, kontroli nad
w∏asnym ˝yciem. Okazuje si´ wi´c, ˝e najlepszym wsparciem jest pomoc w budo-
waniu du˝ego kapita∏u zarówno spo∏ecznego, jak i osobistego u osoby z ograni-
czonà sprawnoÊcià. Warto wi´c zadbaç o to, aby osoby z ograniczeniem sprawno-
Êci mia∏y szans´ i mo˝liwoÊci do rozwijania swoich sieci znajomoÊci, prowadzenia
˝ycia towarzyskiego, ale te˝ aktywnego uczestniczenia w procesie edukacji i roz-
wijania w∏asnych kompetencji osobistych.

ChcielibyÊmy zaproponowaç pewne wskazówki dotyczàce pomagania, wyni-

kajàce z przedstawionych wczeÊniej wyników badaƒ oraz z innych êróde∏, takich

Rozdzia∏ 6

Rekomendacje

jak literatura na ten temat i wreszcie doÊwiadczenia samych osób z ograniczonà
sprawnoÊcià. Przedstawione tu pomys∏y sà jednak tylko propozycjami, które,
choç mamy nadziej´, ˝e oka˝à si´ pomocne, nie sà sztywnymi zasadami post´po-
wania.

Wskazówka 1:
Warto, by rodzice i inni cz∏onkowie rodziny oraz przyjaciele i znajo-

mi osoby niepe∏nosprawnej sami aktywnie poszukiwali ró˝norodnego
wsparcia dla siebie.

Komentarz: Osoby wspierajàce innych, zw∏aszcza bliskich sobie ludzi cz´sto

zapominajà o swoich w∏asnych potrzebach. Zw∏aszcza gdy dziecko ma k∏opoty
ze zdrowiem, wielu rodzicom wydaje si´, ˝e „nale˝y si´ poÊwi´ciç opiece nad
dzieckiem”. Naturalnie, dziecko potrzebuje opieki rodziców, jednak nie chodzi
o to, by w zwiàzku ze sprawowaniem jej zaniechaç dà˝enia do swojego w∏asne-
go szcz´Êcia czy spe∏nienia. Warto czasem samemu skorzystaç z czyjejÊ pomocy
i wsparcia, pomyÊleç przez chwil´ tylko o sobie, zrealizowaç swoje pragnienia.
To samo dotyczy innych krewnych, bliskich przyjació∏, a nawet znajomych. Po-
maganie innym ludziom nie mo˝e wiàzaç si´ z rezygnowaniem z ˝ycia osobiste-
go, t∏umieniem w∏asnych pragnieƒ, d∏ugotrwa∏ymi wyrzeczeniami. Filozofia
„poÊwi´cania” si´ to droga wiodàcà szybko do tzw. syndromu wypalenia – utra-
ty czy ograniczenia nie tylko si∏, ale tak˝e utraty poczucia sensu pomagania.

Wskazówka 2:
Pomocy nale˝y aktywnie szukaç w najbli˝szym otoczeniu – tak˝e

wÊród ludzi borykajàcych si´ z podobnymi trudnoÊciami oraz w ró˝nych
instytucjach centralnych, samorzàdowych i pozarzàdowych.

Komentarz: W poszukiwaniu wsparcia dla siebie i niepe∏nosprawnego cz∏on-

ka rodziny warto pami´taç o mo˝liwoÊciach skorzystania z pomocy ju˝ istniejà-
cych instytucji. Oznacza to ciàg∏e poszukiwanie informacji poprzez internet i dro-
gà bezpoÊrednià od innych ludzi. Instytucje te mogà dzia∏aç w najbli˝szym
otoczeniu, w regionie lub na szczeblu centralnym. Wi´kszoÊç z nich prowadzi
w∏asne, bogate strony internetowe, udziela wielu porad w kontakcie bezpoÊred-
nim ze specjalistà lub poprzez internet. Adresy wielu z tych instytucji mo˝na
znaleêç na listach organizacji po˝ytku publicznego. Listy te znajdujà si´ m.in. na
p∏ytach CD do∏àczanych co roku do gazet codziennych w czasie wype∏niania
rocznych zeznaƒ podatkowych.

JAKA POMOC I DLA KOGO?…

Wskazówka 3:
Edukacja jest jednà z najbardziej skutecznych form wspierania osób

z ograniczeniami sprawnoÊci – ich aktualnego funkcjonowania oraz dal-
szego rozwoju:

1) wyposa˝a w wiedz´ i umiej´tnoÊci potrzebne na rynku pracy,
2) wyposa˝a w wiedz´ i umiej´tnoÊci potrzebne w codziennym ˝yciu,
3) pozwala na odkrywanie i rozwijanie uzdolnieƒ i talentów,
4) podnosi poziom aspiracji i uÊwiadamia w∏asne preferencje,
5) wzmacnia motywacj´ do samodzielnego radzenia sobie z problema-

mi, buduje poczucie samoskutecznoÊci i poczucie w∏asnej wartoÊci.

Komentarz: Wysoki poziom wykszta∏cenia, czyli wiedza i ró˝norodne umie-

j´tnoÊci oraz rozmaite kompetencje osobiste zwi´kszajà szanse osoby niepe∏no-
sprawnej na rynku pracy, ale przede wszystkim zwi´kszajà jej poczucie kompe-
tencji i w∏asnej wartoÊci, czynià jà niezale˝nà w zaspokajaniu wielu potrzeb od
pomocy innych ludzi, dajà jej poczucie samodzielnoÊci i kontrolowania w∏asne-
go ˝ycia. Dlatego warto rozwijaç te formy pomocy i wsparcia – tak˝e materialne-
go i rzeczowego – zarówno dla rodzin z dzieçmi niepe∏nosprawnymi, jak i dla
doros∏ych osób niepe∏nosprawnych, które mobilizujà do nauki i udost´pniajà
ró˝ne formy edukacji, tak˝e edukacji na poziomie Êrednim i wy˝szym oraz po-
dyplomowym.

Wskazówka 4:
Musi istnieç równowaga mi´dzy wsparciem otrzymywanym i wspar-

ciem dawanym innym przez osob´ z ograniczeniami sprawnoÊci:
1) otrzymywane wsparcie nie zawsze rozwija kompetencje i poczucie

kompetencji, cz´sto uzale˝nia i obni˝a motywacj´ do dzia∏ania,

2) wsparcie dawane innym aktywizuje posiadane zasoby, zach´ca do ich

wzbogacania i modyfikowania.

Komentarz: Wa˝nym êród∏em „wymiany” wsparcia mogà byç fora interneto-

we, stowarzyszenia i fundacje zajmujàce si´ ró˝nymi problemami niezwiàzanymi
z niepe∏nosprawnoÊcià. Kontakty z nimi, tak˝e z ró˝nymi grupami ludzi dzia∏a-
jàcymi w najbli˝szym, lokalnym otoczeniu (np. lokalna prasa, TV kablowa, gru-
py parafialne, grupy samokszta∏ceniowe, kluby zainteresowaƒ, domy kultury,
miejsce pracy, przedszkole i szko∏a w∏asnego dziecka czy innych dzieci w rodzi-
nie bàdê sàsiedztwie) pozwalajà nie tylko na wzbogacenie w∏asnych zasobów
(otrzymywanie wsparcia), ale sà wa˝nym êród∏em poczucia w∏asnej wartoÊci
wtedy, gdy osoba z ró˝nymi ograniczeniami sprawnoÊci widzi, ˝e jej wiedza
i umiej´tnoÊci sà cenione, wykorzystywane, a ona sama darzona szacunkiem czy
podziwem z powodu tego, co robi dla innych ludzi.

REKOMENDACJE

Wskazówka 5:
Osoba niepe∏nosprawna mo˝e i powinna byç przewodnikiem po swo-

im Êwiecie.

Komentarz: Warto pytaç osob´ z ograniczeniem sprawnoÊci o jej potrzeby. Nie-

zale˝nie od tego, czy mamy do czynienia z osobà doros∏à czy dzieckiem ona lepiej
ni˝ ktokolwiek inny wie, jak to jest mieç ten w∏aÊnie rodzaj niepe∏nosprawnoÊci,
a tak˝e co w jej sytuacji pomaga, a co nie. W przypadku osób na co dzieƒ pracujà-
cych z osobami niepe∏nosprawnymi zadawanie szczegó∏owych pytaƒ pomo˝e le-
piej poznaç ich potrzeby i oczekiwania oraz okreÊliç w∏aÊciwy w danym momen-
cie rodzaj wsparcia. Natomiast w przypadku wspó∏pracowników, którzy nigdy
wczeÊniej nie mieli doÊwiadczenia z osobà niepe∏nosprawnà, zrozumia∏e jest, ˝e
mogà czuç si´ nieco skrepowani. Jednak wtedy równie˝ zamiast domyÊlaç si´, jak
post´powaç lub pomagaç osobie z ograniczonà sprawnoÊcià, warto po prostu za-
pytaç jà, jak chcia∏aby, aby si´ w stosunku do niej zachowywaç. Mówienie o niepe∏-
nosprawnoÊci wprost jest lepsze ni˝ skierowane w stron´ osoby z ograniczonà
sprawnoÊcià spojrzenia pe∏ne niepokoju, unikanie jej z l´ku, ˝e coÊ zrobi si´ nie tak.

Wskazówka 6:
Niepe∏nosprawne dziecko mo˝e wype∏niaç wi´kszoÊç obowiàzków,

jakie wype∏niajà pe∏nosprawne dzieci, wi´c warto wymagaç od niego
du˝o. Powinno mieç te˝ takie same, jak ka˝de dziecko prawa.

Komentarz: Rodzicie niepe∏nosprawnych dzieci cz´sto starajà si´ otoczyç je

szczególnà opiekà, co jest zrozumia∏e, jednak cz´sto w rezultacie nadmiernie opie-
kuƒczej postawy wobec dziecka mo˝e okazaç si´ to dla niego krzywdzàce. Du˝o
korzystniejsza sytuacja pod tym wzgl´dem jest wtedy, kiedy rodzice starajà si´
traktowaç swoje niepe∏nosprawne dzieci w taki sam sposób jak zdrowe. Oznacza
to, ˝e dajà im równe prawa, obowiàzki oraz opiek´. W przysz∏oÊci taki sposób
traktowania sprawi, ˝e nie b´dà one dostrzega∏y wielu ró˝nic mi´dzy sobà a in-
nymi i to nie tylko we w∏asnym domu, ale i dalszym otoczeniu. Dzi´ki temu, tak
jak inni, b´dà podejmowa∏y próby szukania pracy lub w inny sposób poradzà so-
bie tak, ˝e du˝a pomoc ze strony instytucji po prostu nie b´dzie im potrzebna.
Warto równie˝ pami´taç, ˝e samoocena dziecka w du˝ym stopniu zale˝y od spo-
sobu traktowania go przez najbli˝szych. Rodzice powinni staraç si´ dostrzegaç
atuty swojego dziecka, to co robi dobrze, czym si´ interesuje itp. Dzieci przeglà-
dajà si´ w rodzicach jak w lustrze – gdy zobaczà tam wy∏àcznie obraz osoby nie-
pe∏nosprawnej, to bardziej prawdopodobne b´dzie, ˝e w∏aÊnie niepe∏nospraw-
noÊç stanie si´ osià ich to˝samoÊci, jeÊli jednak b´dà widzia∏y wiele ró˝nych cech,
zarówno pozytywnych, jak i tych mniej pozytywnych, zobaczà swoje kompeten-
cje, talenty, cechy Êwiadczàce o indywidualnoÊci, wtedy ograniczenie sprawnoÊci

JAKA POMOC I DLA KOGO?…

mo˝e si´ okazaç tylko jednà z tych cech, elementem ich to˝samoÊci, a nie jej osià,
wokó∏ której inne sprawy tylko krà˝à. Subiektywne przekonanie o tym, ˝e dana
osoba ma na kim polegaç w razie trudnoÊci jest niezb´dne do wykszta∏cenia
u dziecka poczucia bezpieczeƒstwa. To poczucie sprawia, ˝e cz´sto w ogóle nie
b´dzie ono w rzeczywistoÊci korzystaç ze wsparcia, bo samodzielnie b´dzie roz-
wiàzywaç problemy, majàc poczucie bezpieczeƒstwa i pewnoÊci siebie.

Wskazówka 7:
Nale˝y zach´caç i wspieraç do inicjowania i kontynuowania wszel-

kich pomys∏ów i staraƒ osób niepe∏nosprawnych zmierzajàcych w kie-
runku ich w∏asnej dzia∏alnoÊci artystycznej, towarzyskiej lub samopo-
mocowej.

Komentarz: Partycypacja osób z ograniczonà sprawnoÊcià oraz tworzenie or-

ganizacji samopomocowych jest kierunkiem, w którym powinny iÊç starania do
polepszenia sytuacji ON i ich aktywizacji zawodowej. Osoby niepe∏nosprawne
w nauczycielach i szkoleniowcach powinny znaleêç sprzymierzeƒców w realiza-
cji swoich zamierzeƒ. W ka˝dej grupie lub zespole znajdà si´ osoby, które zechcà
zrobiç coÊ wi´cej poza zaj´ciami. Wa˝ne jest wtedy, aby mog∏y uzyskaç pomoc
w zorganizowaniu miejsca i okazj´ do tworzenia si´ grup oraz wspólnego podej-
mowania jakichÊ dzia∏aƒ. JeÊli b´dà to nawet tylko wspólne spotkania i rozmowy,
to warto poprzeç takà inicjatyw´. A gdy ze strony osób niepe∏nosprawnych po-
jawi si´ pomys∏ na szerszà dzia∏alnoÊç, powinni znaleêç oparcie i pomoc w reali-
zacji tego przedsi´wzi´cia.

Wskazówka 8:
W miejscu pracy osoba z ograniczeniami sprawnoÊci powinna byç

traktowana jak wartoÊciowy pracownik tak samo jak osoba sprawna i ak-
ceptowana w pe∏ni, mimo posiadanych ograniczeƒ.

Komentarz: Osoby z ograniczeniem sprawnoÊci nie powinny byç w pracy wy-

r´czane ze swoich obowiàzków. Wyr´czajàc je i chroniàc, najbardziej daje si´ im
odczuç, ˝e uwa˝a si´ je za osoby, które nie sà w stanie same sobie poradziç. Na-
le˝y pozwoliç im wywiàzywaç si´ ze swoich zadaƒ. To sprawi, ˝e poczujà si´ po-
trzebne, kompetentne, pe∏nosprawne w pracy. Warto równie˝ pami´taç, ˝e to,
w jaki sposób ON b´dà wykonywa∏y swoje obowiàzki, zale˝y w du˝ej mierze od
tego, jak b´dà czu∏y si´ w miejscu pracy. Bardzo wa˝ne jest dla nich, czy mogà
liczyç na wyrozumia∏oÊç ze strony wspó∏pracowników. Osoby z ograniczeniem
sprawnoÊci nie oczekujà od nich litoÊci, a jedynie tego, aby by∏y akceptowane
takimi, jakimi sà, ze wszystkimi swoimi ograniczeniami, nie zaÊ takimi, jakimi
innym wydaje si´, ˝e byç powinny. Nie nale˝y oczekiwaç wi´c, ˝e osoba niepe∏-

REKOMENDACJE

nosprawna b´dzie próbowa∏a „dorównaç” innym wspó∏pracownikom w spraw-
noÊci wykonywania zadaƒ, ani ˝e POMIMO swojej niepe∏nosprawnoÊci b´dzie
zachowywa∏a si´ jak osoba pe∏nosprawna. Najlepszà sytuacjà b´dzie ta, w której
pozwoli si´ jej byç osobà z konkretnymi ograniczeniami, które ona na swój spo-
sób b´dzie pokonywa∏a, aby wykonaç powierzonà jej prac´ tak dobrze, jak tylko
b´dzie w stanie to zrobiç.

Wskazówka 9:
Wsparcie powinno przyczyniaç si´ do pog∏´biania samoÊwiadomoÊci

i nie odbieraç mo˝liwoÊci decydowania.

Komentarz: Narzucanie okreÊlonego sposobu post´powania w przypadku osób

z okreÊlonym rodzajem niepe∏nosprawnoÊci nie jest rozwiàzaniem, które trwale po-
prawia ich sytuacj´ i przynosi korzyÊci. Najwi´cej do powiedzenia w tej kwestii
i okreÊlenia kierunku dzia∏aƒ powinny mieç same osoby z ograniczeniem sprawno-
Êci, jako ˝e to one wiedzà najlepiej, czego im potrzeba. Nadmierna opieka zarówno
ze strony instytucji, jak i rodziny prowadzi bardzo szybko do uzale˝nienia i tym sa-
mym zaprzestania myÊlenia o tym „co mo˝na zrobiç, by polepszyç swojà sytuacj´”,
na rzecz postawy „co inni mogà zrobiç dla mnie”. Pozostaje jednak pytanie, na ile
tradycyjne instytucje sà w stanie si´ z tym uporaç? Czy nie jest tak, ˝e sà one ma∏o
efektywne, poniewa˝ wcià˝ jeszcze nie zasymilowano zmiany wizerunku osoby
niepe∏nosprawnej? Ta zmiana musi nastàpiç bardzo szybko. Gdzie, jeÊli nie w miej-
scu, w którym osoby z ograniczeniem sprawnoÊci mogà uzyskaç wsparcie powin-
ny byç traktowane jako osoby, które mogà same o sobie decydowaç?

Wskazówka 10:
Warto mówiç innym ludziom o swoich oczekiwaniach.

Komentarz: Ta zasada skierowana jest do samych osób z ograniczeniem

sprawnoÊci. Oni najlepiej wiedzà, jak inni ludzie mogà byç Ci pomocni, a czym
mogà zraniç lub po prostu nie pomóc. Inni ludzie nie wiedzà tego i cz´sto bojà si´,
˝e zrobià coÊ nie tak. Zawsze wi´c w nowym Êrodowisku osoby niepe∏nosprawne
powinny staraç si´ powiedzieç ludziom, jakie sà ich oczekiwania w zakresie
wspierania. Sami w ten sposób mogà staç si´ wsparciem dla innych w nowej sy-
tuacji, jakà niewàtpliwie jest pierwszy kontakt z czyjàÊ niepe∏nosprawnoÊcià. To
co czasem robià ludzie sprawni w kontaktach z osobami z ograniczonà sprawno-
Êcià, a co mo˝e byç êród∏em niezadowolenia, czy cierpienia u osoby niepe∏no-
sprawnej, jest wynikiem niewiedzy, braku informacji, l´ku, znacznie cz´Êciej ni˝
z∏ych ch´ci czy z∏oÊliwoÊci.

Academica Wydawnictwo SWPS/EFS

JAKA POMOC I DLA KOGO?…

Brzeziƒska, A.I., Appelt, K., Zió∏kowska, B. (2008). Psychologia rozwoju cz∏owieka. W: J. Strelau, D. Do-

liƒski (red.), Psychologia. Podr´cznik akademicki. Gdaƒsk: Gdaƒskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Brzeziƒska, A.I., Kaczan, R. (2008). Wychowanie do samodzielnoÊci: kluczowy czynnik sukcesu zawodowego

osób z ograniczeniem sprawnoÊci. Warszawa: Academica Wydawnictwo SWPS/EFS (tom 3 w serii:
Osoby z ograniczeniem sprawnoÊci na rynku pracy).

Brzeziƒska, A.I., Kaczan, R., Piotrowski, K., Rycielski, P. (2008). Uwarunkowania aktywnoÊci zawo-

dowej osób z ograniczeniami sprawnoÊci: kapita∏ osobisty i spo∏eczny. Nauka, 2.

CieÊlak, R., Eliasz, A. (2004). Wsparcie spo∏eczne a osobowoÊç. W: H. S´k, R. CieÊlak (red.), Wsparcie

spo∏eczne, stres i zdrowie (s. 68–91). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Dost´pnoÊç szkolnictwa wy˝szego dla osób niepe∏nosprawnych. Obraz rzeczywistoÊci, dobre wzor-

ce i praktyki (2008). Pentor.

Halicka, M. (2004). Satysfakcja ˝yciowa ludzi starych. Bia∏ystok: Akademia Medyczna.
Hobfoll, S.E. (2006). Stres, kultura i spo∏eczeƒstwo. Psychologia i filozofia stresu. Gdaƒsk: Gdaƒskie Wy-

dawnictwo Psychologiczne.

Kowalik, S. (2003). Doros∏oÊç osób niepe∏nosprawnych w Êwietle koncepcji strefy utraconego rozwoju.

W: K.D. Radzicka, A. Kobylaƒska (red.), Doros∏oÊç, niepe∏nosprawnoÊç, czas wspó∏czesny. Na pograni-
czach pedagogiki specjalnej. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.

Kowalik, S. (2007). Psychologia rehabilitacji. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
Manstead, A.S.R., Hewstone, M. (1996). Encyklopedia Blackwella. Psychologia spo∏eczna. Warszawa: Ja-

cek Santorski & Co Wydawnictwo.

Schaffer, H.R. (2006). Rozwój spo∏eczny. Dzieciƒstwo i m∏odoÊç. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu

Jagielloƒskiego.

S´k, H., Brzeziƒska, A.I. (2008). Podstawy pomocy psychologicznej. W: J. Strelau, D. Doliƒski (red.),

Psychologia. Podr´cznik akademicki. Gdaƒsk: Gdaƒskie Wydawnictwo Psychologiczne.

S´k, H., CieÊlak, R. (2004). Wsparcie spo∏eczne – sposoby definiowania, rodzaje i êród∏a wsparcia, wy-

brane koncepcje teoretyczne. W: H. S´k, R. CieÊlak (red.), Wsparcie spo∏eczne, stres i zdrowie
(s. 11–29). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Wosiƒska, W. (2004). Psychologia ˝ycia spo∏ecznego. Gdaƒsk: Gdaƒskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Yalom, I.D. (2008). Mama i sens ˝ycia. Warszawa: Jacek Santorski & Co Agencja Wydawnicza.

Literatura

Podstawowe dane na temat projektu

Temat:

Psychospo∏eczne uwarunkowania aktywnoÊci zawo-
dowej osób niepe∏nosprawnych

Numer projektu:

WUE/0041/IV/05

Czas trwania:

2005 – 2008

Kierownik projektu:

prof. dr hab. Anna Izabela Brzeziƒska

Projekt jest realizowany:

w ramach Sektorowego Programu Operacyjne-
go Rozwój Zasobów Ludzkich

Priorytet 1 pt.:

Aktywna polityka rynku pracy oraz integracji
zawodowej i spo∏ecznej

Dzia∏anie 1.4. pt.:

Integracja zawodowa i spo∏eczna osób niepe∏-
nosprawnych

Miejsce realizacji:

Szko∏a Wy˝sza Psychologii Spo∏ecznej w War-
szawie, Wydzia∏ Psychologii

Charakterystyka ogólna

Projekt ma charakter badawczy i dotyczy pi´ciu grup osób doros∏ych o umiar-

kowanym i znacznym stopniu niepe∏nosprawnoÊci, u których wyst´pujà:

• deficyty percepcyjne w zakresie wzroku,
• deficyty percepcyjne w zakresie s∏uchu,
• deficyty motoryczne,
• choroby psychiczne,
• przewlek∏e choroby somatyczne.

Pod wzgl´dem treÊci projekt dotyczy:

1. Kompetencji psychospo∏ecznych osób z ograniczonà sprawnoÊcià w zakresie

podejmowania i prowadzenia aktywnoÊci zawodowej.

2. Psychologicznych i spo∏eczno-kulturowych czynników ryzyka, ograniczajàcych

korzystanie z wewn´trznych zasobów przez osoby z ograniczonà sprawnoÊcià.

3. Psychologicznych i spo∏eczno-kulturowych czynników wzmacniajàcych zaso-

by osób z ograniczonà sprawnoÊcià oraz wp∏ywajàcych pozytywnie na ich
funkcjonowanie na rynku pracy.

Aneks

Projekt obejmowa∏ w kolejnych dziewi´ciu etapach czynnoÊci zilustrowane na

rys. A1.

ETAP I: BADANIE EKSPERTÓW

Cele: g∏ównym celem badaƒ prowadzonych na tym etapie by∏o uzyskanie

opinii na temat uwarunkowaƒ aktywnoÊci zawodowej osób niepe∏nosprawnych.
Dane zebrane na podstawie wywiadów z ekspertami mia∏y pos∏u˝yç do:

1. Ustalenia listy czynników ryzyka i czynników wspomagajàcych aktywnoÊç za-

wodowà osób niepe∏nosprawnych.

2. Wy∏onienia êróde∏ stereotypów i uprzedzeƒ wobec osób niepe∏nosprawnych

tkwiàcych w nich samych oraz w cz∏onkach ich rodzin i pracodawcach.

3. Modyfikacji hipotetycznego profilu psychospo∏ecznych uwarunkowaƒ aktyw-

noÊci zawodowej osób niepe∏nosprawnych.

Kolejne zadania w badaniu ekspertów przedstawia rys. A2.

JAKA POMOC I DLA KOGO?…

(1) Analiza aktów prawnych

dotyczàcych obecnoÊci

i funkcjonowania osób niepe∏-

nosprawnych na rynku pracy

(2) Analiza dzia∏alnoÊci

organizacji i instytucji

dzia∏ajàcych na rzecz

aktywizacji zawodowej

osób niepe∏nosprawnych

(3) Analiza danych

statystycznych pokazujàcych

aktywnoÊç i pozycj´

osób niepe∏nosprawnych

na rynku pracy

(4) Analiza opublikowanego
dorobku nauk spo∏ecznych,

ekonomicznych i medycznych

dotyczàcego kondycji spo∏ecznej

i zawodowej osób niepe∏nosprawnych

(5) Badania opinii ekspertów

na temat przyczyn nik∏ej obecnoÊci

osób niepe∏nosprawnych na rynku

pracy oraz czynników zwiàzanych

z ich sukcesem na rynku pracy

(6) JakoÊciowe badania

eksploracyjne psychicznego

potencja∏u osób niepe∏no-

sprawnych i jego uwarunkowaƒ

(9) Opracowanie rekomendacji

dla projektów interwencji

skierowanych na osoby niepe∏-

nosprawne oraz projektów

interwencji spo∏ecznych

(7) IloÊciowe badania

weryfikujàce hipotezy

z etapu badaƒ ekspertów

i etapu badaƒ eksploracyjnych

(8) Upowszechnianie wyników

i wniosków ze wszystkich

etapów analiz i badaƒ poprzez:

(1) konferencje oraz (2) publi-

kacje obejmujàce trzy serie

Rys. A1. Etapy realizacji badaƒ w ramach projektu
èród∏o: opracowanie w∏asne

Przygotowane na podstawie: A.I. Brzeziƒska, Z. Woêniak, K. Maj (red.). (2007). Osoby z ograniczonà
sprawnoÊcià na rynku pracy. Warszawa: Academica Wydawnictwo SWPS/EFS. Badanie przygotowa-
no i zrealizowano w Zespole Organizacyjnym projektu pod kierunkiem prof. dr hab. Anny Izabeli
Brzeziƒskiej.

Czas trwania: marzec–kwiecieƒ 2006.

Narz´dzie badawcze: badania zosta∏y zrealizowane za pomocà wywiadu, któ-

ry obejmowa∏ obszary uznane przez nas za istotne na podstawie wczeÊniejszej
analizy literatury naukowej, dotyczàcej osób niepe∏nosprawnych, analizy ró˝nego
rodzaju dokumentów, stron internetowych organizacji pozarzàdowych oraz pro-
gramów szkoleƒ dla osób niepe∏nosprawnych.

Rozmowy z ekspertami obejmowa∏y nast´pujàce obszary:

1. Historia niepe∏nosprawnoÊci i jej wp∏yw na aktualne ˝ycie osób niepe∏no-

sprawnych.

2. Edukacja osób niepe∏nosprawnych w okresie dzieciƒstwa i dorastania.
3. Wykszta∏cenie i jego zwiàzek z aktualnà sytuacjà osób niepe∏nosprawnych.
4. Historia poszukiwania pracy i historia bycia pracownikiem.
5. Zadowolenie z ˝ycia.
6. Bariery w podj´ciu i utrzymaniu pracy przez osoby niepe∏nosprawne.
7. Przyczyny sukcesów i przyczyny niepowodzeƒ.
8. Zmiany w Polsce w ostatnich 2–3 latach dotyczàce osób niepe∏nosprawnych.
9. Konieczne zmiany w odniesieniu do osób niepe∏nosprawnych na rynku pracy.

10. KorzyÊci z zapewnienia pracy osobom niepe∏nosprawnym.

Osoby badane: osoby badane zosta∏y dobrane w taki sposób, aby ka˝da z pod-

grup by∏a jak najbardziej zró˝nicowana, co pozwoli∏oby uzyskaç bogaty materia∏
do prowadzenia dalszych analiz. Struktur´ próby badanych ekspertów przedsta-
wia tab. A1.

ANEKS

Analiza

literatury

naukowej

Szkolenie

osób

badajàcych

Wywiady

z ekspertami

Opracowanie

wyników badaƒ

Przygotowanie

dyspozycji

do wywiadów

Rys. A2. Etapy realizacji badania ekspertów
èród∏o: opracowanie w∏asne

Osoby przeprowadzajàce badanie: badania w grupach ekspertów prowadzone

by∏y przez psychologów, socjologa i studentów psychologii Szko∏y Wy˝szej Psycho-
logii Spo∏ecznej w Warszawie. Wszystkie osoby badajàce zosta∏y do tego celu specjal-
nie przeszkolone oraz otrzyma∏y materia∏y u∏atwiajàce im przeprowadzenie badania.

Organizacja badaƒ: badania zosta∏y przeprowadzone w okresie od 1 kwietnia

do 30 maja 2006 r. Odby∏y si´, w zale˝noÊci od preferencji osób badanych, w miej-
scu ich zamieszkania lub miejscu pracy. Wywiady trwa∏y Êrednio od 60 minut
(w grupie osób pomagajàcych niepe∏nosprawnym) do 75 minut (w grupie osób
niepe∏nosprawnych).

Efekt badaƒ: wyniki badania ekspertów przynios∏y nast´pujàce efekty:

1. Poznanie czynników ryzyka i ró˝nych ograniczeƒ powodujàcych niskà aktyw-

noÊç osób niepe∏nosprawnych na rynku pracy.

2. Poznanie czynników wspomagajàcych aktywnoÊç osób niepe∏nosprawnych na

rynku pracy.

3. Zwrócenie uwagi na kluczowà rol´ edukacji (domowej i szkolnej) jako czynni-

ka decydujàcego o aktywnoÊci zawodowej lub jej braku w grupie osób niepe∏-
nosprawnych.

4. Ukazanie wp∏ywu czynników makrostrukturalnych (warunków pracy, do-

st´pnoÊci ofert pracy, systemu rentowego, regulacji prawnych) na aktywnoÊç
zawodowà osób niepe∏nosprawnych.

5. Sformu∏owanie wst´pnych propozycji dotyczàcych ewentualnych projektów spo-

∏ecznych mogàcych zwi´kszyç udzia∏ osób niepe∏nosprawnych na rynku pracy.

6. Sformu∏owanie wst´pnych hipotez dla etapu badaƒ jakoÊciowych.

JAKA POMOC I DLA KOGO?…

Tabela A1. Struktura próby badanych ekspertów

Typ eksperta

Charakterystyka

Liczba osób

badanych

1. Osoby

Rodzaj niepe∏nosprawnoÊci

Wzrokowa

niepe∏nosprawne

S∏uchowa

Ruchowa

Somatyczna

2. Osoby pomagajàce Osoby pracujàce w instytucjach i organizacjach

osobom

dzia∏ajàcych na rzecz aktywizacji zawodowej

niepe∏nosprawnym osób niepe∏nosprawnych

3. Pracodawcy osób

Osoby majàce doÊwiadczenie w pracy z osobami

niepe∏nosprawnych z niepe∏nosprawnoÊcià psychicznà, wzrokowà,

s∏uchowà, ruchowà oraz z osobami upoÊledzo-
nymi umys∏owo

4. Pracownicy

Osoby badajàce sytuacj´ osób niepe∏nospraw-

naukowi

nych w spo∏eczeƒstwie

¸àczna liczba przebadanych osób

èród∏o: opracowanie w∏asne

ETAP II: BADANIE JAKOÂCIOWE

Cele: badanie jakoÊciowe mia∏o za zadanie osiàgni´cie dwóch celów:

1. Zebranie wiedzy, która zosta∏a póêniej wykorzystana przy konstrukcji i mody-

fikacji narz´dzi do badaƒ iloÊciowych.

2. Zebranie wiedzy opisujàcej populacj´ osób z ograniczonà sprawnoÊcià, ze

szczególnym uwzgl´dnieniem psychospo∏ecznych uwarunkowaƒ ich aktyw-
noÊci zawodowej.

Czas trwania: wszystkie wywiady przeprowadzono w okresie od lipca do

grudnia 2006 r.

Metoda i etapy: kolejne zadania w etapie badaƒ jakoÊciowych przedstawia

rys. A3.

Zadania wykonane w kolejnych etapach badaƒ by∏y nast´pujàce:

1. Przeszkolenie osób przeprowadzajàcych badanie pilota˝owe oraz badania

w∏aÊciwe:
a. dok∏adny instrukta˝ badania (wywiadu)

• nacisk na dialogowy charakter wywiadu
• przekazanie standardów przeprowadzania wywiadów

b. wiedza na temat komunikacji z osobami niepe∏nosprawnymi
c. szkolenie dotyczàce kodowania wywiadów za pomocà programu Maxqda 2

2. Badanie pilota˝owe na 10 osobach:

a. weryfikacja narz´dzia badawczego – scenariusza wywiadu
b. scenariusz mia∏ charakter pó∏otwarty – ankieter mia∏ list´ tematów, które

nale˝a∏o poruszyç, jednak nacisk po∏o˝ony by∏ na podà˝anie za sposobem
myÊlenia osoby badanej (Smoczyƒska, Sijko, 2007)

3. Badanie w∏aÊciwe:

a. zbadane zosta∏y trzy grupy osób: osoby niepe∏nosprawne, cz∏onkowie ich

rodzin, osoby z ich Êrodowiska zawodowego

b. dobór osób by∏ celowy wed∏ug ustalonych kryteriów, w tym wed∏ug:

• rodzaju niepe∏nosprawnoÊci
• stopnia niepe∏nosprawnoÊci
• wielkoÊci miejscowoÊci zamieszkania

ANEKS

Badanie przygotowano i zrealizowano w Zespole Organizacyjnym projektu pod kierunkiem prof.
dr. hab. Wojciecha ¸ukowskiego.

Analiza literatury

naukowej

Przygotowanie

dyspozycji

do wywiadów

Badanie:

trzy grupy osób

Analiza wyników

Rys. A3. Etapy realizacji badaƒ jakoÊciowych
èród∏o: opracowanie w∏asne

c. badanie polega∏o na przeprowadzaniu wywiadów, ich transkrypcji oraz ko-

dowaniu za pomocà programu Maxqda 2

4. Ca∏oÊciowa analiza zebranych danych:

a. wyniki badaƒ jakoÊciowych zosta∏y przeanalizowane za pomocà pakietu

Maxqda 2 zgodnie z regu∏ami teorii ugruntowanej i poddane szczegó∏owe-
mu opisowi (¸ukowski, 2007)

b. sformu∏owano wnioski dla etapu badaƒ iloÊciowych, dotyczàce doboru

próby, konstrukcji narz´dzia badawczego oraz badanych obszarów.

Charakterystyka próby: procesowi kodowania i analizy poddano 311 wywia-

dów. Pierwotnie planowano analiz´ na próbie 300 wywiadów, jednak wysoka ja-
koÊç wywiadów pilota˝owych sprawi∏a, ˝e równie˝ i one zosta∏y w∏àczone do puli;
ponadto w∏àczony zosta∏ jeszcze jeden dodatkowy wywiad, stàd ca∏kowita liczba
wywiadów jest wi´ksza o 11 w stosunku do planowanej. Wszystkie wywiady
przeprowadzone zosta∏y w okresie od lipca do grudnia 2006 r. Najwi´kszà liczb´
wywiadów, bo a˝ 48,9% (152), stanowi∏y wywiady z osobami z ograniczonà spraw-
noÊcià, drugà co do liczebnoÊci by∏a grupa osób bliskich, stanowi∏a ona 29,9% ca∏o-
Êci (93), najmniejszà grupà byli pracodawcy – zakodowanych i zanalizowanych zo-
sta∏o 66 wywiadów, co stanowi 21,2% ca∏ej puli. Struktur´ najliczniejszej grupy ze
wzgl´du na rodzaj niepe∏nosprawnoÊci przedstawia rys. A4.

Ze wzgl´du na stopieƒ niepe∏nosprawnoÊci przebadano 68 osób o umiarkowa-

nym stopniu niepe∏nosprawnoÊci i 56 o znacznym stopniu niepe∏nosprawnoÊci.
28 osób nie udzieli∏o informacji o stopniu swej niepe∏nosprawnoÊci.

JAKA POMOC I DLA KOGO?…

niepe∏nosprawnoÊç z∏o˝ona

deficyty percepcyjne w zakresie s∏uchu

deficyty percepcyjne w zakresie wzroku

przewlek∏e choroby somatyczne

deficyty motoryczne

choroby psychiczne

Wywiady bezpoÊrednie

Wywiady z bliskimi

Rys. A4.

ETAP III: BADANIA ILOÂCIOWE

***

Czas trwania etapu terenowego: 9–24 lipca 2007 r.

Badana populacja: badaniem obj´ta zosta∏a populacja osób niepe∏nospraw-

nych prawnie, aktywnych i biernych zawodowo o umiarkowanym i znacznym
stopniu niepe∏nosprawnoÊci, w wieku 18–60/65 lat. Ze wzgl´du na dost´pnoÊç
danych statystycznych dotyczàcych Êrodowiska osób niepe∏nosprawnych defini-
cja badanej populacji oparta zosta∏a na za∏o˝eniach metodologicznych przyj´tych
w Narodowym Spisie Powszechnym LudnoÊci i Mieszkaƒ (por. Osoby niepe∏nospraw-
ne oraz ich gospodarstwa domowe, Narodowy Spis Powszechny LudnoÊci i Mieszkaƒ
oraz Powszechny Spis Rolny, 2002; G∏ówny Urzàd Statystyczny, Warszawa, 2003).

1. Za osob´ niepe∏nosprawnà prawnie (w odró˝nieniu od osoby niepe∏nospraw-

nej biologicznie) uznawano osob´ posiadajàcà odpowiednie orzeczenie wyda-
ne przez uprawniony do tego organ (powiatowy, wojewódzki lub by∏y krajo-
wy zespó∏ orzekajàcy o stopniu niepe∏nosprawnoÊci).

2. Za osob´ aktywnà zawodowo uznawano osoby w wieku 18 lat i wi´cej, obec-

nie pracujàce lub bezrobotne.

3. Przyj´to, i˝ osoby bezrobotne to takie, które w okresie badanego tygodnia nie by∏y

osobami pracujàcymi, lecz aktywnie poszukiwa∏y pracy i by∏y gotowe jà podjàç.

4. Za osob´ biernà zawodowo uznawano osoby w wieku 18 lat i wi´cej, które nie

zosta∏y zaklasyfikowane jako pracujàce lub bezrobotne, tzn. osoby, które w ciàgu
ostatnich czterech tygodni nie pracowa∏y, nie mia∏y pracy i jej nie poszukiwa∏y.

Przyj´to nast´pujàcy wskaênik, na podstawie którego klasyfikowano osoby ba-

dane do próby:

ANEKS

W ciàgu ostatniego tygodnia wykonywa∏(a) Pan(i) przez co naj-

AKTYWNY

mniej godzin´ prac´ przynoszàcà zarobek. To znaczy, w ostatnim

ZAWODOWO

tygodniu by∏(a) Pan(i) zatrudniony(a) w charakterze pracownika

PRACUJÑCY

najemnego, prowadzi∏(a) Pan(i) w∏asnà dzia∏alnoÊç gospodarczà
lub rolniczà lub pomaga∏(a) Pan(i) w prowadzeniu rodzinnego
gospodarstwa rolnego lub rodzinnej dzia∏alnoÊci gospodarczej.
Je˝eli w tym czasie nie pracowa∏(a) Pan(i) czasowo (z powodu
choroby, urlopu, strajku), ale ma prac´ – prosz´ wskazaç t´
odpowiedê.

W ciàgu ostatniego miesiàca nie wykonywa∏(a) Pan(i) ˝adnej pracy

AKTYWNY

zarobkowej, lecz aktywnie jej poszukiwa∏(a). Podjà∏(´∏a) Pan(i)

ZAWODOWO

konkretne dzia∏ania w celu znalezienia pracy i gdyby znalaz∏(a)

BEZROBOTNY

Pan(i) prac´, by∏(a)by Pan(i) w stanie jà podjàç w tym lub w na-
st´pnym tygodniu.

W ciàgu miesiàca nie wykonywa∏(a) Pan(i) ˝adnej pracy zarobko-

BIERNY

wej ani jej Pan(i) aktywnie nie poszukiwa∏(a).

ZAWODOWO

***

Badanie przygotowano w Zespole Organizacyjnym projektu pod kierunkiem prof. dr hab. Anny
Izabeli Brzeziƒskiej i prof. dr. hab. Wojciecha ¸ukowskiego, a zrealizowa∏a je firma Pentor Research
International S.A. na terenie ca∏ej Polski.

Zgodnie z ustawà z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej, spo∏ecznej oraz za-

trudnieniu osób niepe∏nosprawnych za osob´ o:

• umiarkowanym stopniu niepe∏nosprawnoÊci – uznawano osob´ majàcà orze-

czenie o umiarkowanym stopniu niepe∏nosprawnoÊci lub o ca∏kowitej niezdol-
noÊci do pracy lub o II grupie inwalidzkiej (wydane przez uprawniony do tego
organ),

• znacznym stopniu niepe∏nosprawnoÊci – uznawano osob´ majàcà orzeczenie

o znacznym stopniu niepe∏nosprawnoÊci lub o ca∏kowitej niezdolnoÊci do pra-
cy i samodzielnej egzystencji lub o I grupie inwalidzkiej.

Zastosowano nast´pujàcy wskaênik kwalifikujàcy do próby:

Sposób realizacji badania: wywiady realizowane by∏y w domach osób niepe∏-

nosprawnych przy wykorzystaniu techniki kwestionariusza papierowego (PAPI).
Wywiad przeprowadzany by∏ z osobà niepe∏nosprawnà. Ka˝dorazowo ankieter
weryfikowa∏ niepe∏nosprawnoÊç na podstawie orzeczenia posiadanego przez
osob´ niepe∏nosprawnà. W sytuacji gdy komunikacja z osobà niepe∏nosprawnà
by∏a utrudniona, wywiad przeprowadzany by∏y przy wsparciu opiekuna osoby
niepe∏nosprawnej. Wywiad trwa∏ Êrednio 50 minut. Ze wzgl´du na trudny cha-
rakter realizowanej próby za∏o˝ono wielorakie metody dotarcia do respondentów
na poziomie województw:

• metodà wyjÊciowà by∏a „metoda kuli Êniegowej” – badane osoby niepe∏no-

sprawne kierowa∏y ankieterów do innych osób niepe∏nosprawnych,

• ankieterzy korzystali równie˝ z pomocy organizacji pozarzàdowych oraz

OÊrodków Pomocy Spo∏ecznej.

Badanie realizowane by∏o przez 220 przeszkolonych i kwalifikowanych ankie-

terów. Wszystkie zrealizowane ankiety poddane zosta∏y weryfikacji w Dziale We-
ryfikacji i Kontroli firmy Pentor Research International S.A. Dodatkowo 10% an-
kiet poddanych zosta∏o kontroli terenowej.

JAKA POMOC I DLA KOGO?…

Czy ma Pan(i) wa˝ne orzeczenie o stopniu niepe∏nospraw-

noÊci, niezdolnoÊci do pracy lub grupie inwalidzkiej?

Decyzja

•

Nie

1 >>> ZAKO¡CZYå

•

Orzeczenie o znacznym stopniu niepe∏nosprawnoÊci lub

o ca∏kowitej niezdolnoÊci do pracy i samodzielnej egzy-
stencji lub o I grupie inwalidzkiej

•

Orzeczenie o umiarkowanym stopniu niepe∏nosprawnoÊci

lub o ca∏kowitej niezdolnoÊci do pracy lub o II grupie
inwalidzkiej

•

Orzeczenie o lekkim stopniu niepe∏nosprawnoÊci lub

4 >>> ZAKO¡CZYå

o cz´Êciowej niezdolnoÊci do pracy lub o celowoÊci prze-
kwalifikowania zawodowego bàdê o III grupie inwalidzkiej

Dobór próby badawczej: zrealizowanych zosta∏o 1498 wywiadów z osobami

niepe∏nosprawnymi ze znacznym i umiarowym stopniem niepe∏nosprawnoÊci,
w tym 791 wywiadów z osobami aktywnymi zawodowo oraz 707 wywiadów
z osobami biernymi zawodowo. W celu zachowania porównywalnoÊci obie po-
wy˝sze grupy traktowane by∏y jako osobne próby, dobierane wed∏ug tych sa-
mych kryteriów. Próby dobierane by∏y w sposób kwotowo-celowy. W przypad-
ku obydwu prób, wszystkie kwoty nak∏adane by∏y nie na poziomie ca∏ego kraju,
lecz na poziomie województwa. Przy doborze próby stosowano nast´pujàce kry-
teria:

1. Kryteria lokalizacyjne

• Województwo
• Miejsce zamieszkania (wieÊ/miasto)

2. Kryteria demograficzne

• P∏eç
• Wiek (18–29, 30–49, 50+)

3. Kryteria zwiàzane z niepe∏nosprawnoÊcià

• Stopieƒ niepe∏nosprawnoÊci (umiarkowany i znaczny).
• Rodzaj niepe∏nosprawnoÊci (niepe∏nosprawnoÊç s∏uchowa, ruchowa, wzro-

kowa, psychiczna, somatyczna).

Na poziomie ka˝dego z województw na∏o˝ono kwoty zgodne z danymi GUS

na miejsce zamieszkania (wieÊ/miasto), p∏eç oraz stopieƒ niepe∏nosprawnoÊci.
W przypadku wieku na∏o˝ono kwoty niezgodne z danymi GUS. Celem takiego
doboru by∏o zwi´kszenie liczby wywiadów z osobami m∏odszymi – do 44 roku
˝ycia. Rodzaj niepe∏nosprawnoÊci by∏ tylko cz´Êciowo kontrolowany w próbie.
Dà˝yliÊmy do zrealizowania minimum 100 wywiadów w ka˝dej próbie z repre-
zentantami danego typu niepe∏nosprawnoÊci. W przypadku próby osób aktyw-
nych zawodowo kontrolowano równie˝ miejsce pracy. Na∏o˝one kwoty na miej-
sce pracy oparte by∏y na podstawie badania Pentor Research International S.A. pt.:
Gmino, jaka jesteÊ?, zrealizowanego na zlecenie Paƒstwowego Funduszu Rehabili-
tacji Osób Niepe∏nosprawnych w latach 2005–2007.

Charakterystyka próby: w celu wyeliminowania celowych przesuni´ç w roz-

k∏adzie obydwu prób oraz przesuni´ç wynikajàcych z doboru próby uzyskane
wyniki poddane zosta∏y procedurze wa˝enia. Wagi opracowane zosta∏y osobno
dla próby osób aktywnych zawodowo oraz dla próby osób biernych zawodowo.
Wagi opracowane zosta∏y na podstawie danych pochodzàcych z Narodowego Spi-
su Powszechnego LudnoÊci i Mieszkaƒ 2002. W procedurze wa˝enia uwzgl´dniono
nast´pujàce zmienne: województwo, miejsce zamieszkania (wieÊ/miasto) oraz
wiek (18–44 oraz 45–60/65). Rozk∏ad prób ze wzgl´du na p∏eç oraz stopieƒ niepe∏-
nosprawnoÊci jest znacznie zbli˝ony do rzeczywistego. W wyniku przyj´tych
przy dobrze próby kwot oraz zastosowanej procedury wa˝enia uzyskane wyniki
sà reprezentatywne dla populacji osób niepe∏nosprawnych biernych zawodowo
oraz populacji osób niepe∏nosprawnych aktywnych zawodowo pod wzgl´dem
nast´pujàcych zmiennych: województwo, miejsce zamieszkania, wiek, p∏eç, sto-
pieƒ niepe∏nosprawnoÊci (patrz: tab. A2).

ANEKS

JAKA POMOC I DLA KOGO?…

Tabela A2. Struktura próby osób niepe∏nosprawnych bioràcych udzia∏ w badaniach iloÊcio-
wych

Dane niewa˝one

Dane wa˝one

Aktywni

Bierni

Aktywni

Bierni

WielkoÊç miejscowoÊci

WieÊ 318

292

348

286

Miasto do 50 tys.

180

172

175

159

Miasto powy˝ej 50 tys.

293

243

268

263

Województwo

DolnoÊlàskie 50

113

Kujawsko-pomorskie

Lubelskie 50

120

Lubuskie 45

¸ódzkie 50

104

Ma∏opolskie 52

158

Mazowieckie 53

157

Opolskie 46

Podkarpackie 44

Podlaskie 54

Pomorskie 58

Âlàskie 45

150

Âwi´tokrzyskie 50

Warmiƒsko-mazurskie 47

Wielkopolskie 49

152

Zachodniopomorskie 45

Wiek

18–44

410

387

264

169

45 +

381

320

527

538

Posiadanie orzeczenia

Orzeczenie o znacznym

156

307

149

303

stopniu niepe∏nosprawnoÊci

Orzeczenie o umiarkowanym

635

400

642

404

stopniu niepe∏nosprawnoÊci

Literatura

Brzeziƒska, A., Woêniak, Z., Maj, K. (red.). (2007). Osoby z ograniczonà sprawnoÊcià na rynku pracy. Warsza-

wa: Academica Wydawnictwo SWPS/EFS (tom 1 w serii Osoby niepe∏nosprawne).

¸ukowski, W. (red.). (2007). Osoby z ograniczonà sprawnoÊcià na rynku pracy – portret Êrodowiska. Warszawa:

Academica Wydawnictwo SWPS/EFS (tom 2 w serii Osoby niepe∏nosprawne).

Smoczyƒska, K., Sijko, K. (2007). Wyniki badaƒ pilota˝owych nad aktywnoÊcià zawodowà osób z ogra-

niczonà sprawnoÊcià. W: A. Brzeziƒska, Z. Woêniak, K. Maj (red.), Osoby z ograniczonà sprawnoÊcià na
rynku pracy (s. 379–396). Warszawa: Academica Wydawnictwo SWPS/EFS.

ANEKS

cd. tabeli A2

Dane niewa˝one

Dane wa˝one

Aktywni

Bierni

Aktywni

Bierni

Na które z tych schorzeƒ otrzyma∏(a) Pan(i) orzeczenie o niepe∏nosprawnoÊci?

narzàdu ruchu

199

170

188

170

narzàdu wzroku

161

145

170

146

narzàdu s∏uchu

125

111

114

psychiczne (nerwica,

130

126

124

112

depresja, schizofrenia itp.)

cukrzyca, choroby uk∏adu

176

155

197

165

krà˝enia, choroby nowo-
tworowe, inne choroby
przewlek∏e

Gdzie Pan(i) pracuje?/gdzie poszukuje Pan(i) pracy?

Na otwartym rynku pracy

518

516

Na chronionym rynku

254

259

pracy, w zak∏adzie pracy
chronionej, spó∏dzielni
inwalidzkiej

èród∏o: dane z badaƒ w∏asnych

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych. Praca zawodowa osób, prace magisterskie
Bariery w aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych, Uniwersytet Łódzki, Rehabilitacja społeczno
Aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych
Instytucje rynku pracy - pomoc dla bezrobotnych, szkółk a
wsparcie społ i instytucj dla niepełnospraw
TERAPIA PEDAGOGICZNA, dla dzieci, rewalidacja indywidualna(1)
Indywidualny program dla dziecka, dla dzieci, rewalidacja indywidualna
Dla kogo choinka
Dla kogo choinka
Program autorski zaburzona motoryka, dla dzieci, rewalidacja indywidualna
Wykład 8 Schematy i parametry dla skł 2 Indywidualna praca nr2
4005, ,pomoc dla chomików
Wychowanie jako efekt działań indywidualnych i instytucjonalnych, Studia, Rok II, Pojęcia i systemy
PROGRAM ZAJĘĆ KOREKCYJNO, dla dzieci, rewalidacja indywidualna
Duże koła, dla dzieci, rewalidacja indywidualna
Organizacja rynku owoców i warzyw pomoc dla
Dla kogo wcześniejsza emerytura po 2008 roku

więcej podobnych podstron